МҮАСИР ГӘРБ МӘДӘНИЈЈӘТИНИН ГИЈМӘТЛӘНДИРИЛМӘСИ
Гојнунда бөјүјүб боја-баша чатдығымыз, тәрбијә олундуғумуз вә јашадығымыз дүнја өз иҹтимаи инкишаф јолунда инсанлыг карваныны һејрәтамиз бир сәвијјәјә чатдырмышдыр. Мүасир дөврдә бәшәријјәт идеоложи ингилаб вә дәјишикликләр мәрһәләсинә дахил олмуш, чох бөјүк елми вә фикри гүввә илә тәҹһиз едилмишдир. Инсан өвлады һәр ҝүн өз дүшүнҹә габилијјәти чәрчивәсиндә истәк вә еһтијаҹларыны нәзәрдән кечирир, онлары тә᾽мин етмәјә чалышыр. Технолоҝија вә сәнајенин инкишафы сајәсиндә бир чох проблемләр һәлл олунмушдур. Елм, инсанын мәшәггәтли јүкүнүн бөјүк бир һиссәсини ондан алыб, машын вә истеһсал васитәләринин үзәринә гојмушдур. Нәтиҹәдә о, һәјат вә мәишәтинин әксәр һиссәсини техникалашдырмыш, јашајышын даһа асан вә јүнҝүл мәзијјәтләриндән истифадә етмәјә башламышдыр. Елми-техники инкишаф бундан әлавә, материјанын өјрәнилмәсиндә, бир чох динамик сирләрин ачылмасында инсана фөвгәладә көмәкликләр ҝөстәрмиш вә онун елми фәалијјәтләринин даһа да артмасында чох бөјүк рол ојнамышдыр. Ајдындыр ки, һәјат фәалијјәтләринин һәддән артыг ҝенишләнмәси сүр᾽әт амилини диггәт мәркәзинә чыхармыш, вахтилә ҝеҹә вә ҝүндүзлә өлчүлән заман ваһидини дәгиг шәкилдә дәгигә вә санијәләрә бөлмүшдүр. Она ҝөрә дә сүр᾿әт, вахтдан сәмәрәли истифадә вә гыса бир мүддәт әрзиндә бөјүк ишләр ҝөрүлмәси елмин ән чох әһәмијјәт јетирдији ишләрдәндир. Електрик вә бухар ҝүҹүнүн кәшфиндән әввәл ҝәмиләрин һәрәкәти үчүн күләкдән истифадә олунурду. Амма бу ҝүн електрик вә бухар машынларынын өзләри дә тәкмилләшдирилмиш, океанларда һәрәкәт едән нәһәнҝ ҝәмиләр иҹад едилмишдир. Узаг сәфәрләрә чыхмаг вә јүк дашымаг үчүн дөрдајаглы һејванлар әвәзинә автомобилләрдән, гатар вә тәјјарәләрдән истифадә олунур; чох бөјүк мәсафәләр гыса мүддәтә гәт едилир. Бәшәр өвладынын даим ҹөвлан едән дүшүнҹә вә фикирләри тәкҹә јер үзәрини ҝәзиб-доланмагла кифајәтләнмир, даһа ҝениш үфүгләри ашараг јухарылара јүксәлир, диҝәр планетләри вә ҝөј ҹисимләрини рам етмәјә чалышыр. Ҝөјләрин јүксәкликләри вә дәрјаларын дәринликләри инсанын диггәтини ҹәлб етмәкдәдир. Бу бөјүк дүнја һаггындакы мә᾽луматларын һәддиндән артыг аз олдуғу вә бир чох мәсәләләрин јанлыш дүшүнүлдүјү заман архада галмыш, бир чох һејрәтамиз сирләр кәшф едилмиш, елм вә тәдгигатын сајәсиндә тәбиәт вә онда баш верән һадисәләр арашдырылмыш, дәгиг тәҹрүбәләр апармагла аләмин гәрибә мүәммалары үзәриндән пәрдәләр ҝөтүрүлмүшдүр. Тәбии елмләри тәдгиг едән лабараторијалар мүхтәлиф нөв електрон ҹиһазларла тәҹһиз олунмуш, кичик һиссәҹикләри өз һәгиги өлчүләриндән мин дәфәләрлә бөјүк ҝөстәрмәјә гадир олан микроскоплар ихтира едилмишдир. Гыса шәкилдә гејд етмәк лазымдыр ки, гәрбин әлдә етдији мәзијјәт вә үстүнлүкләр данылмаздыр. Һеч кәс мүасир гәрб мәдәнијјәтинин истеһсал васитәләринин инкишаф етдирилмәси, тәбии мәнбәләрин кәшфи, онларын дүзҝүн мәнимсәнилмәси вә елми-техники саһәләрдәки наилијјәтләрини инкар едә билмәз. Сәһијјә вә анти-санитаријанын инкишафы исә ҝөз габағындадыр. Кечмишдә тәбабәтин зәифлији уҹбатындан бир чох хәстәликләрә гаршы дәрманлар јох иди. Көрпә ушагларын бөјүк бир һиссәси дүнјаја ҝөз ачан кими мүхтәлиф хәстәликләрлә үзләшир, нәтиҹәдә гыса бир мүддәтдән сонра өлүрдүләр. Бә᾽зиләри исә һәмин хәстәликләрә тутулараг өмүр боју онларын тә᾽сириндән әзијјәт чәкирдиләр. Инсан торпаға ајаг басдығы замандан башлајараг, мүнтәзәм олараг һәјаты инкишаф вә дәјишикликләрлә јанашы олмушдур. Амма мүасир дөврдә бәшәријјәтин елми тәшәббүс гүввәси о гәдәр сүр᾽әтли вә һәртәрәфлидир ки, бу заман интервалы хүсуси имтијаз әлдә етмиш, елми гәләбә, еләҹә дә тәкамүл адыны алмышдыр. Әлавә олараг гејд етмәк лазымдыр ки, дүнјанын вә тәбиәтин сирләрини өјрәнмәк истигамәтиндә алимләрин һејрәтамиз вә бөјүк кәшфләринә бахмајараг, һәлә дә һәмин сирләр китабынын јалныз чох кичиҹик бир һиссәси охунмушдур. Тәәссүфлә е᾽тираф етмәк лазымдыр ки, мүасир гәрб мәдәнијјәтинин бүтүн бу наилијјәтләри илә јанашы, чохлу нөгсан вә зәиф ҹәһәтләри дә вардыр. Ҹәмијјәтин асајиш вә рифаһыны јүксәлдән мәдәнијјәтин үстүнлүкләрини ҝөстәрдијимиз заман, онун үмумбәшәри фәзиләтләри, һәгиги дәјәрләри сарсыдыб арадан апаран вә инсанларын мә᾽нәви тәнәззүлүнә сәбәб олан чатышмазлыгларыны да гејд етмәк лазымдыр. Гәрбдә сәнајенин инкишафы өз зирвә нөгтәсинә чатмышдыр вә инсанларын мадди тәлабаты сүр᾽әтлә тә᾽мин олунур. Амма халгын руһи вә мә᾽нәви һәјаты әксинә инкишаф едәрәк, јох дәрәҹәсинә чатмышдыр. Гәрб дүнјасы инсани вә әхлаги дәјәрләри сәрбәст е᾽лан едәрәк, инсанларын бојнуна техниканын көләлик зәнҹирини атмышдыр. Шүбһәсиз ки, машын вә ҹиһазларын гуллары һеч вахт һәгиги хошбәхтлик вә сәадәтин нә олдуғуну билмәјәҹәкләр. Елм, јашајышы низамлајыр вә бу низам рифаһа сәбәб олур, амма хошбәхтлик ҝәтирмир. Сәадәт бәхш етмәк елмин өһдәсиндән хариҹ олан бир ишдир. Елм, фајдалы вә ја зијанлы, чиркин вә ја ҝөзәл танымыр; о, јалныз «дүзҝүн» вә јахуд «сәһви» бир-бириндән фәргләндирмәји баҹарыр. Бәшәр һәјаты тәкҹә елми гурулушдан ибарәт олса, јандырыҹы ҹәһәннәмдән башга бир шеј дејилдир. Бертранд Расселин дедији кими, белә бир низамла кәскин мүбаризә апармаг лазымдыр. Гејд олунан мәдәнијјәт бәшәријјәтә гијмәтли һәдијјәләр бәхш етсә дә, диҝәр тәрәфдән минләрлә дәһшәтли ҹинајәтләр вә горхулу фәсадлар да төрәтмишдир. Нәфсани истәкләрин сонсуз вә рәһимсиз атәши руһ вә ҹанлара һүҹум чәкмиш, мә᾽нәви раһатлығы инсанларын әлиндән алмышдыр. Елм мә᾽нәви һәјат мүһитиндә чыраг јандыра билмәмиш, әксинә онун зүлмәтини бир аз да артырмышдыр. Елмин белә гәләбәси чохлу тәләфат, мүсибәтләр, бәдбәхтликләр һесабына әлдә едилән һәрби гәләбәјә бәнзәјир ки, иткиләрин јери һеч ҹүр бәрпа олунмур. Бу ҹүр мәдәнијјәт бағында беҹәрилән һәр бир ҝүлүн јанында тиканлы коллар ҹүҹәрмәјә башлајыр. Автомобилләр, тәјјарәләр, заводлар, тибби ләвазиматлар һәјатын рифаһы үчүн мүасир мәдәнијјәтин һәдијјәләридир. Амма күтләви гырғын силаһлары, ракетләр, әхлагсызлыг вә ҹинајәтләрин инкишафы да һәмин мәдәнијјәтин бәшәријјәтә вердији үздәнираг төһфәләрдәндир. Мәдәни дүнјамызда ағыл ајры-ајры мәнафеләрин хидмәтиндәдир вә мадди шејләри әлдә етмәкдән башга бир истигамәтдә ишләдилмир. Она ҝөрә дә әхлаги фәзиләтләрин чоху мәһв едилмиш вә һәмин дәјәрләр унудулмушдур. Бу да сағалмаз јараја бәнзәјир. Мүасир һәјат шәраитимизин елми фәалијјәт вә һәрәкатлар мејданындан узаг олмасына бахмајараг, бу һүҹумлар мәдәнијјәтимизә, иҹтимаи вә шәхси һәјат мүһитимизә, тә᾽лим вә тәрбијәмизә јол тапмышдыр. Һал-һазырда бир чох өлкәләрин сәрһәдләри әҹнәби фикирләрин вә әхлаги нормаларын үзүнә ачыгдыр. Адәт-ән᾽әнәләр бир өлкәдән диҝәринә асанлыгла кечир. Бунларын ичәрисиндә дүзҝүн вә фајдалы фикирләр дә мөвҹуддур, амма фәсад вә позғунлуглар еһтираслары ҹошдуран һиссләрин васитәси илә даһа тез вә даһа габарыг шәкилдә өзүнә јер тапыр. Ҹәмијјәтимиз елм вә техниканын инкишафы бахымындан гәрб милләтләринә чатмаг имканында олмаса да, онларын мәдәнијјәтиндә олан әхлаги јүнҝүллүкләри мәнимсәмәкдә јүксәк рәғбәт ҝөстәрир, горхулу мејлләр мүсәлманлар арасында даһа тез јајылмаға башлајыр. Һәр бир ҹәмијјәтин ән бөјүк мәғлубијјәти, јахшыјла писи фәргләндирмәк габилијјәтини әлдән вермәсидир. Белә бир ҹәмијјәт һеч вахт сәадәт вә хошбәхтлик әлдә едә билмәз. Тәәссүфләр олсун ки, бә᾽зиләри өз-өзләрини алдадыр, гәрб мәдәнијјәтинин заһири ҹилвәләри онларын ҝөзүнү гамашдырыр вә нәтиҹәдә мүасир дөврүн әхлаги бөһран вә мүсибәтләрини ҝөрә билмирләр. Бәзән һәмин мәдәнијјәтин ағушуна дүшмүш бир сыра шәхсләр елә вәзијјәтә ҝәлиб чыхырлар ки, дүзҝүн олмајан јарамаз һәјат тәрзини ән үстүн јашајыш нөвү сајырлар вә бәр-бәзәкли заһири ҹазибәләрин һесабына, һәтта өзләрини белә тамамилә итирирләр. Гәрб мәдәнијјәтинә ујғун олмајан һәр бир һәрәкәт вә рәфтардан чәкинәрәк, бунлары өзләри үчүн хәҹаләт сајырлар. Ән бөјүк чатышмазлыг сајылан бу руһијјә, мүстәгил фикир вә шәхсијјәтин итирилмәси илә јанашы, милли вә дини дәјәрләрин ҝөзәлликләриндән хәбәрсизлијин дә нәтиҹәсидир. Һәмин инсанлар өз вәзијјәтләрини дәриндән тәһлил едә билсәләр, бир чох һәгигәтләр онлар үчүн ајдынлашар. Бә᾿зи халглар Авропанын инкишаф етмиш саһәләрини өјрәнмәк вә мүасир мәдәнијјәтләрә јијәләнмәклә бәрабәр, кечмиш адәт-ән᾽әнәләриндән вә динләриндән дә әл чәкмәмишләр. Бу өлкә вә халглара Јапонијаны мисал ҝөстәрмәк олар. Јапонија өз әгидә вә адәтләрини горујараг, илдырым сүр᾽әтилә инкишаф јолуна гәдәм гојмуш вә мүтәрәгги өлкәләрдән биринә чеврилмишдир. Бу өлкә 60 илин әрзиндә ҝеридә галмыш дөвләтләр сырасындан чыхараг, дүнјанын ән габагҹыл өлкәләри сырасына дахил олмушдур. Јапонија һеч вахт гәрб мәдәнијјәтинин әсири олмамыш, гәдим заманлардакы кими милли-мәзһәби ән᾽әнәләрини горујуб сахламағы баҹармышдыр. Амма бизим бә᾽зи үздәнираг зијалыларымыз сон дәрәҹә ајдын мәсәләләри дүзҝүн тәһлил едә билмир вә ән садә дини ҝөстәришләри дәрк етмәкдә аҹиз галырлар. Дин һаггында јерсиз ирадлар вә тәнгидләр ирәли сүрүр, бунунла фәхр едир вә өзләринин камил бир зијалы олдуғуну сүбут етмәк истәјирләр. Гәфләтдә олан бу синиф һеч вахт һәјатын ҝерчәкликләри һаггында дүзҝүн вә азад фикир јүрүдә билмәјәҹәк, зеһни арашдырма вә тәдгигатларла һәгигәти тапмаға гадир олмајаҹаглар. Бир мәсәләјә дә диггәт јетирилмәлидир ки, бәшәр тәфәккүрүнүн инкишафы сајәсиндә мадди һәјатын мүхтәлиф сәһәләриндә вә инсан һәјатында мисилсиз дәјишикликләр, бөјүк сычрајышлар баш вермишдир. Бүтүн бунлар елми ахтарышларын нәтиҹәси олараг, тәҹрүбәләр васитәси илә тәбиәт гүввәләринин рам едилмәсинә сәбәб олмушдур. Һәјат сәһнәсиндәки гәләбәләр јүксәк зәһмәтләр вә даими сә᾿јләрин мәһсулудур. Тәҹрүби вә әгли елмләрдә тәкамүл вә инкишаф һеч вахт ејни сүр᾿әтлә баш вермир. Даһа доғрусу, бунлар ики мүхтәлиф ҹәһәтләр һесаб олунур. Һәтта мүмкүндүр ки, бир саһәдәки тәрәгги, диҝәр саһәдәки ҝериликлә ејни вахтда мүшаһидә олунсун. Гәрб алимләриндән биринин дедији кими, «Гәрб мә᾽нәвијјәт саһәсиндә Шәргә мөһтаҹдыр. Шәргин мә᾽нәвијјаты гәрбинкиндән даһа зәнҝин вә долғундур. Әҝәр шәрглиләр мүасир елм вә сәнаједә гәрблиләрдән истифадә едирләрсә, гәрблиләр дә мә᾽нәвијјат саһәсиндә шәрглиләрдән истифадә етмәлидирләр». Бәшәријјәт өз јашајышында мүасир сәнаје вә техноложи аваданлыглардан башга, диҝәр үсуллара да еһтијаҹлыдыр. Әҝәр ҹәмијјәтин иҹтимаи-сијаси гурумлары һәјатын әсл фәлсәфәсиндән ајрылса вә јашајыш мә᾽нәви дәјәрләрә әсасланмајараг, јалныз мадди тәләбатларын өдәнилмәсинә јөнәлсә, онда һәјата залым бир рәһимсизлик һаким олар. Тәәссүф ки, бу ҝүн бәшәријјәт өзүнүн «ушаглыг» чағыны јашамагдадыр вә һәлә дә әгли камиллијә јетишмәјиб ки, өз сәадәти үчүн тәбиәтин гојнунда ҝизләнән гијмәтли еһтијатлардан һәмчинин, инсанын зәнҝин дахили имканларындан лазымы шәкилдә истифадә едә билсин. Бу сәбәбдән дә мүасир инсан әгли ҝерчәкликләрдән даһа чох өз ҹылыз һиссләринин тә᾽сири алтында олан ушаглар кими, јашајышларында ағыл вә мәнтигин јерини тәәссүб вә мәнфи емосијалара вермишләр. Һәлә дә бәшәри дүшүнҹә хүрафат вә мә᾽насыз хәјалларын ҹајнағындадыр. Бә᾿зән бүтләрә пәрәстиш шәклиндә, бә᾿зән дә материалист дүшүнҹә тәрзи формасында заһир олан «мүтәрәгги вә мәдәни» идејалар арасында һеч бир фәрг јохдур. Бәшәријјәт аҹы тәҹрүбәләр нәтиҹәсиндә баша дүшмәјә башламышдыр ки, ја һәгигәт вә һидајәт јолуну сечмәли, јахуд да мәһв олмалыдыр. Мәшһур сосиолог Сорокин дејир: «Гәрб ҹәмијјәтинин мәдәни, мә᾽нәви вә һәјати саһәләринин һәр бири бөһран вәзијјәтиндәдир. Бу мәдәнијјәтин ҹисми вә руһу шиддәтли дәрәҹәдә хәстәдир. Гәрб мәдәнијјәтинин «ҹисминдә» јаралы олмајан үзвләри вә ја онун «әсәб системиндә» өз вәзифәсинә дүзҝүн әмәл едән һиссләри тапмаг чох чәтиндир.» Биз ики әсрин говушдуғу бир заманда јашајырыг. Дүнәнин ҹан вермәкдә олан маддијјатла бағлы мәдәнијјәти, өз јерини сабаһын доғулмагда олан мәнәвијјата әсасланан мәдәнијјәтинә вермәкдәдир. Алты әср мүддәтиндә парлајан мәдәнијјәтин ишығы артыг сөнмәк әрәфәсиндәдир. Баша чатмагда олан бу дөврдән сонра јени мәдәнијјәт әсри башлајыр вә ҝәләҹәкдә бәшәријјәтә јүксәк бир мә᾽нәви мәдәнијјәтин һаким олҹағы ҝөзләнилир. Инсафдан чох узагдыр ки, биз башгаларынын адәт-ән᾽әнәләрини тамамилә гәбул едәк вә јадларын итаәт зәнҹирини бојнумуза кечирәк.
Тәшәббүс истиглалын ҝөзү олдуғу кими, кор-коранә тәглид дә истиглалы мәһв едән амилдир. Әлбәттә, әҝәр башгаларындан бир шеј игтибас етмәк гуруҹулуг вә ислаһатчылыг характери дашыјарса, бу даһа тәгдирәлајиг бир иш олаҹагдыр. Мәсәлән, инсан бир әли илә һәр һансы бир шеји ҝөтүрүб, диҝәр әли илә ону ислаһ едиб дүнјаја нүмајиш етдирирсә, ону мүсбәт гијмәтләндирмәк лазымдыр. Шүбһә јохдур ки, дүшүнҹә вә әхлагымызда һәрҹ-мәрҹлијә дүчар олмағымыз, ја ҝери галмағымыз, башгаларынын зәрәрли фикирләринин ардынҹа ҝетмәјимиз уҹбатындандыр. Өз тарихи вә әхлаги көкләримиздән узаг дүшмәк, һабелә гәрбә мејл етмәк белә тәһлүкәләри даһа да чохалдыр. Бөјүк Ислам мүтәфәккирләриндән бири дејир: «Биз демирик ки, дүшүнҹә вә рәфтарымызда өзүнүтәҹрид јолуну сечәк вә тарихин свилизасијалы инкишафындан ҝери галаг. Биз дә бу карванын сәрнишинләријик вә онда өз пајымыз вар. Даһа доғрусу, биз мүсәлманлар бәшәр мәдәнијјәтинә мисилсиз төһфәләр бәхш етмишик. Амма тәәссүфләр олсун ки, бу ҝүн өз гәдир-гијмәтимизи билмирик вә һәмин мәгама әһәмијјәт вермирик. Парлаг вә шанлы кечмишимизи дүзҝүн гијмәтләндирмәјинҹә, дүнја иҹтимаијјәти арасында өз лајигли јеримизи тутмајынҹа, фикир вә дүшүнҹәләримиз көләликдән азад олмајаҹагдыр. Јадлара әл ачмаг адәтини тәрк едә билсәк, онларын бизләрә неҹә итаәт етдијинин шаһиди оларыг. Бурада мәдәнијјәт мәфһумуну ики ҹүр изаһ едә биләрик: Биринҹиси, өз парлаг кечмишимизи әлдән вермәјәк вә даими јашајыш принсипләримизи һәјат тәҹрүбәләримизлә ујғунлашдырараг вә горујаг. Икинҹиси, әҹнәби мәдәнијјәтләрин алдадыҹы гијафәсини һәјат вә мәишәтимиздә тәтбиг едәк вә бунларын бизим мәдәнијјәтимизә неҹә тә᾽сир едәҹәји һагда әсла дүшүнмәјәк. Биринҹи мә᾽на али инсани тәфәккүрлә ујғун олан мәдәнијјәтдир. Икинҹиси исә, иши јалныз итаәт вә јамсыламаг олан мејмунларын мәдәнијјәтидир. Мәдәни милләтләр арасында маддијјата мејл етмәк ифрат дәрәҹәјә чатмышдыр вә практики олараг, һәр һансы бир авропалы өз јашајышынын һәдәфини даһа чох мадди не᾽мәтләрә саһиб олмагда ҝөрүр. Амма бунунла белә орадакы инсанларын чоху өз дини е᾽тигадларына бағлыдыр вә бу да һәмин тәһриф олунмуш, хүрафатла гарышмыш мәсиһилик ајинләриндән ибарәтдир. Ајдындыр ки, белә ајинләр халгын мә᾽нәви вә руһи еһтијаҹларыны тә᾽мин едә билмәз. Тәәҹҹүблүсү будур ки, мүтәрәгги дүнјамызда белә бир дин һөкмранлыг едир вә гәрб мәдәнијјәтинин мә᾽нәви гурулушуну мәһз бу чәрчивәләр тәшкил едир. Базар ҝүнләри бүтүн идарә вә мүәссисәләр бағланыр вә һәр тәрәфдән килсә зәнҝләринин сәси ешидилир. Мә᾿бәдләрдә халгын мүхтәлиф тәбәгәләрдән олан нүмајәндәләри топланыр вә кешишләрин моизәләринә гулаг асырлар. Килсәнин нәзарәти алтында телевизијадан дини верлишләр јајылыр. Тәзә доғулан ушаглар килсәјә апарылыр вә кешиш онларын гулағына дуалар охујур. Дин хадимләринә халг тәрәфиндән јүксәк еһтирам едилир вә онлары ҹәмијјәтин руһани атасы адландырырлар. Дөвләт дини тәшкилатлары тә᾽мин етмәк үчүн халгдан верҝиләр алыр вә онлар да истәр-истәмәз һәмин верҝиләри өдәјирләр. Бу гајда илә христиан руһаниләри тәмин олунурлар. Килсәләрдәки хүсуси јерләрдә инсанлар кешишин јанына ҝедиб өз ҝүнаһларыны е᾽тираф едир вә бу «мүгәддәс аталар» да онларын «ҝүнаһларыны бағышлајыр»!?
Радио, телевизија, гәзет вә журналлар, һабелә видео филимләр васитәсилә дини инанҹлар тәблиғ олунур вә килсә бүтүн бу ишләрә хүсуси нәзарәт едир. Мән (мүәллиф) вахтилә Алманијада католик хәстәханаларынын бириндә мүалиҹә олунурдум. Орада бир мүсәлман руһаниси кими мәнә хүсуси еһтирам вә гајғы ҝөстәрирдиләр. Һәмин хәстәхананын бүтүн отагларында һәзрәти Исанын (ә) вә һәзрәт Мәрјәмин (ә) шәкилләри асылмышды вә орада хәстәләрин шәфа тапмасы үчүн дуалар охунурду. Бә᾽зи ҝүнләр хәстәхананын салонларынын бириндә һәзрәт Исанын (ә) һејкәли өнүндә шамлар јандырылырды. Бу мөвзуја јахшы диггәт един. Әҝәр гәрбдә ҝүндүз вахты бир кәс һејкәл гаршысында шам јандырырса, буна һеч ким пис бахмыр, амма ҝеҹә гаранлығында имамзадә вә пирләрдә бир мүсәлман шам јандырарса, бә᾽зи «јени» фикирли адамлар она истеһза илә јанашарлар. Ган вурмаг лазым олан вахт хәстәхана мүдири мәндән Ислам дининин хәстәјә һансы ганын вурулмасына иҹазә вердијини сорушду. О, гејри-мүсәлманын ганыны мүсәлмана вурмағын мүмкүн олуб-олмадығыны сорушдугдан сонра гејд етди ки, Ислам дини һансы ганын вурулмасына иҹазә верирсә, биз ону һазырламаға гадирик!! Инкишаф етмиш ҹәмијјәтләрдә халг өз азадлығыны мүәјјән һәдләр дахилиндә гәбул едир вә јашајыш васитәләриндән суи-истифадә етмир. Һеч кәсин һаггы јохдур ки, уҹадан данышараг һәтта, диварын о тајында олан гоншулары нараһат етсин. Һеч кәс ҝеҹәләр башгаларынын истираһәтини позмаға баис олан мәҹлисләр кечирә билмир вә шәһәрин һеч бир јериндән күчәдә радио сәсләри ешидилмир. Тәәссүфлә гејд етмәк лазымдыр ки, бизим өлкәләрдә радио, телевизија вә бу кими саир васитәләрдән дүзҝүн истифадә едилмир. Нәтиҹәдә мәдәнијјәт вә мә᾽нәвијјата хидмәт етмәк үчүн јарадылмыш һәмин техники васитәләр әхлагын позулмасына хидмәт едир. Радио, телевизија, магнитафон вә видео магнитафонлары ихтира едәнләр һеч вахт разы олмаздылар ки, бу техники васитәләр инсанлара әзијјәт версин вә ја онларын мә᾽нәвијјатынын, јахуд әхлагынын позулмасына сәбәб олсун.