شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

تفسير الميزان جلد اول

این کتاب در موسسه الحسنین علیهما السلام تصحیح و مقابله شده است.

• مقدمه
• روش تفسيرى طبقات اول و دوم مفسرين
• روش تفسيرى محدثين
• روش متكلمين در تفسير قرآن و فرق بين تفسير و تطبيق
• روش فلاسفه مشاء و اشراقى و متصوفه در تفسير قرآن
• تفسير در قرن حاضر و تفسير قرآن بر مبناى علوم طبيعى و اجتماعى
• نظر مسلمان نماهاى پيرو اين روش درباره روايات
• علت سبقت معانى مادى كلمات وضع شده به ذهن
• جمود مقلدين از اصحاب حديث به ظواهر آيات و رد بر آنها
• دو روش براى فهم حقائق قرآن
• فرمايشات پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درباره قرآن كريم
• ويژگى تفسير الميزان
• سوره حمدآيات 1 - 5
• سبب ابتداء به (بسم الله )
• علت ابتداء هر سوره با بسم الله
• معنى و موارد استعمال لفظ (اسم )
• فرق بين اسم و اسم اسم و علت تفكيك بين آن دو
• توضيح لفظ جلاله (الله )
• معنى رحمن و رحيم و فرق آن دو
• معنى حمد و فرق آن با مدح
• استشهاد بر اينكه جنس حمد و همه حمد از آن خدا است
• معنى ربّ (مالك مدبر)
• معنى مالكيت و تقسيم آن به حقيقى و اعتبارى
• مالكيت خدا حقيقى است و ملك حقيقى جدا از تدبير متصور نيست
• معنى (عالمين )
• فرق بين مالك و ملك و اينكه قرائت (مالك يوم الدين ) بنظر بهتر مى رسد
• بحث روايتى
• دو روايت درباره (رحمان ) و (رحيم ) و سخنى پيرامون آن دو
• دو روايت در ارتباط با (الحمدلله ) از معصومين عليهم‌السلام
• بحث فلسفى بيان عقلى اينكه هر ثناء و حمدى به حمد خدا منتهى مى شود
• معنى عبادت
• فرق بين عبوديت عبد در برابر مولى و عبوديت بندگان نسبت به خدا
• وجه تقدم مفعول در (اياك نعبد و اياك نستعين )
• وجه التفات و تغيير سياق آيه (اياك نعبد) از سياق غيبت به سياق حضور
• شرائط كمال عبادت و اوصاف عبادت حقيقى
• سوره حمد آيات 6 و 7
• معنى صراط
• چند مقدمه براى توضيح و تفسير (اهدنا الصراط المستقيم )
• راه بسوى خدا دو گونه است : دور و نزديك
• تقسيم ديگرى براى راه بسوى خدا
• سبيل مؤ منين نيز تقسيمات و درجاتى دارد
• اصحاب صراط مستقيم ثابت قدم بتمام معنا هستند
• اصحاب صراط مستقيم مقامى عالى تر از مؤ منين دارند
• موارد استعمال صراط و سبيل در قرآن و فرق آن دو
• فرق ديگرى بين سبيل و صراط
• مثل صراط مستقيم نسبت به سبيل هاى خدا مثل روح است نسبت به بدن
• مثلى از كلام خدا و تطبيق آن با ما نحن فيه
• معنى صراط مستقيم با نتيجه گيرى از مقدمات ذكر شده
• پنج نكته درباره صراط مستقيم
• تحقيق درباره معنى هدايت در (اهدنا الصراط المستقيم )
• جواب از اشكالى كه به صاحب صحاح كرده اند
• چكيده سخن در معنى هدايت
• آيا طلب هدايت توسط نماز گزار تحصيل حاصل نيست
• يك مثال ساده براى روشن شدن مطلب
• پاسخ عجيب برخى مفرسين و اشكال وارد بر آنان
• مزيت اصحاب صراط مستقسيم بر سايرين به علم است
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته ) اقسام عبادت
• مدلول عبادت آزادگان در هر سه روايت مذكوره به يك معنا است
• معنى (اهدنا الصراط المستقيم ) و پاسخ ضمنى به شبهه تحصيل حاصل
• مراد از (الذين انعمت عليهم )
• روايتى از رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درباره سوره حمد و فضيلت آن
• بيان ويژگى سوره حمد و مقايسه آن با آنچه مسيحيان در نماز مى خوانند
• مقايسه سوره حمد با آنچه مسيحيان در نماز مى خوانند
• سخن عجيب گوستاولوبون
• بحث روايتى ديگر چند روايت درباره مراد از (صراط مستقيم )
• توضيح اصطلاح (جرى ) يعنى تطبيق كلى بر مصداق بارز
• شاءن نزول يك آيه ذيل بر اختصاص آن آيه نيست بلكه حكم آيات قرآنى اطلاق دارد
• سوره بقره
• بيان
• متقين داراى دو هدايتند همچناكه كفار و منافقين در دو ضلالت مى باشند
• هدايت اول متقين از سلامت فطرت و هدايت دوم از ناحيه قرآن و فرع بر هدايت اول است
• حقايقى كه شخص سليم الفطره به آنها ايمان مى آورد
• آياتى دال بر اينكه هدايت دومى از ناحيه خدا وقوع بر هدايت اولى است
• معنى ايمان
• اشاره به مراتب ايمان
• معنى غيب و ايمان به غيب
• وجه تغيير به (ايقان ) در (و بالاخرة هم يوقنون )
• بحث روايتى (شامل دو روايت درباره غيب و انفاق در آيه كريمه )
• بحث فلسفى (پيرامون اعتماد به غير ادراكات حسى و پاسخ به دانشمندان حس گرا)
• چند اشكال بر دليل غربى ها بر عدم جواز اعتماد بر براهين عقلى
• با ترك عقليات دستيابى به ادراكى كلى و فكرى نظرى و بحثى عملى ممكن نيست
• بحث فلسفى ديگر (در اثبات وجود علم و رد بر سوفسطائيان و شاكان )
• سوفسطائيها و شكّاكها و ادلّه اى كه براى خود تراشيده اند
• پاسخ وجه اول آنان
• پاسخ وجه دوم آنان
• شبهه ماديون در وجود علم و رد بر آنها و اثبات تجرد و غير مادى بودن علم و ادراك
• وجوهى كه دلالت دارند بر اينكه علم ، بدان جهت كه علم است مادى نيست
• آيات 6 - 7 بقره
• مراد از (الذين كفروا) كدام دسته از كفارند؟
• بحث روايتى (شامل روايتى از امام صادق عليه‌السلام درباره وجوه كفر)
• آيات 8 - 20 بقره
• دو مثل در شرح وضع و حال منافقين
• آيات 21 - 25بقره
• بيان
• اعجاز و ماهيت آن
• اعجاز قرآن
• اعجاز قرآن فقط از نظر اسلوب كلام يا جهتى ديگر از جهات ، به تنهائى نيست
• عموميت اعجاز قرآن براى تمامى افراد انس و جن
• مزايايى كه قرآن مشتمل بر آن است فوق طاعت بشرى است
• طرح يك سؤ ال درباره تحدّى قرآن و پاسخ به آن
• تحدى قرآن به علم
• معارف قرآن كريم باقى و ابدى است و قانون تحول و تكامل آنرا كهنه نمى سازد
• تحدى بكسى كه قرآن بر وى نازل شده
• سخنان بى اساس دشمنان اسلام در اينكه پيامبر معارف و علوم را از ديگران آموخته است
• تحدى قرآن كريم به خبرهائيكه از غيب داده
• نمونه هاى ديگرى از آيات قرآنى كه درباره امور غيبى است
• اخبار از حقايق علمى كه در زمان نزول قرآن در هيچ جاى دنيا اثرى از آن وجود نداشته است
• تحدى قرآن به اينكه اختلافى در آن نيست
• اشكال بر ادعاى عدم اختلاف در قرآن و پاسخ آن 105
• رفع شبهه درباره نسخ كه در قرآن صورت گرفته
• تحدى قرآن به بلاغت
• نمونه هائى از معارضاتى كه با قرآن شده
• دو شبهه پيرامون اعجاز بلاغت قرآن
• اعتقاد به (صرف ) درباره معجزه بودن قرآن
• نادرستى اعتقاد به صرف
• آياتى از قرآن كريم كه ظهور در خلاف اعتماد بر صرف دارد
• پاسخ به دو شبهه ياد شده و توضيح اينكه چگونه بلاغت قرآن معجزه است
• در محدوديت قوه مدركه انسان
• معارف قرآنى متكى بر حقايقى ثابت و لايتغير است و اختلاف و دگرگونى در آن راه ندارد
• شروط حصول بلاغت بتمام معناى كلمه
• حق يكى است و چون قرآن حق است ميان اجزاء آن اختلاف نيست
• معجزه در قرآن بچه معنا است ؟ و چه چيز حقيقت آنرا تفسير مى كند
• اثبات بى پايگى سخنان عالم نمايانى كه در صددتاءويل آيات داله بر وقوع معجزه ، بر آمده اند در چند فصل
• 1- قرآن قانون عليت عمومى را مى پذيرد
• 2- قرآن حوادث خارق عادت را مى پذيرد
• دو فرق بينوقايع عادى و معجزه خارق عادت
• كارهاى خارق العاده و توجيه علماء روانكاو از آنها
• معجزه و خوارق عادات نيز مستند به علل و اسباب هستند
• آيه (قد جعل اللّه شى ء قدرا) دلالت دارد بر صحت احتمال دوم
• بيان اينكه فقط خداوند به نظام و ارتباط بين موجودات آگاهى دارد در آيات قرآنى
• 3- قرآن در عين اينكه حوادث مادى را بعلل مادى نسبت ميدهد بخدا هم منسوب ميدارد
• 4- قرآن كريم براى نفوس انبياء تاءثيرى در معجزات قائل است
• تمامى امور خارق العاده مستند به مبادئى نفسانى و مقتضياتى ارادى هستند
• 5- قرآن كريم همانطور كه معجزات را بنفوس انبياء نسبت ميدهد، بخدا هم نسبت ميدهد
• 6- قرآن معجزه را به سببى نسبت ميدهد كه هرگز مغلوب نميشود
• تفاوت بين سحر و معجزات و كرامات
• اشكال بر حجيت معجزه
• اعجاز معجزات و پاسخ به اشكال مذكور
• 7- قرآن كريم معجزه را برهان بر حقانيت رسالت ميداند، نه دليلى عاميانه
• جواب اشكال مطرح شده
• دو نوع عكس العمل مردم در انكار دعوى انبياء عليه‌السلام
• احتجاجاتى كه عليه رسول اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شده وخداوند آنها را رد كرده است
• احتجاج بر توقع نزول فرشته و ديدن خداوند و ملائكه و رد آن در قرآن كريم
• درخواست معجزه بعنوان حجت و شاهد از انبياء براى پذيرش دعوت آنها
• بيان علت درخواست معجزه توسط امتهاى مختلف با ذكر يك مثل
• انحراف جمعى از اهل علم معاصر با تفسير مادى حقائق دينى و از آنجمله معجزه
• نتائجى كه اين گروه از تئوريها و فرضيات خود گرفته اند
• با عينك مادى معنويات و ماوراى طبيعت را نمى توان ديد
• ديدگاه دو گروه از اهل علم درباره حقايق نامبرده
• توضيح (فاتقوا النار التى وقودها الناس والحجارة ...)
• بحث روايتى (شامل يك روايت درباره (ازواج مطهره ))
• آيات 26 و 27 بقره
• يك مرحله از ضلالت و كورى از باب مجازات زشتكارى و فسق آدمى است بيان
• پاره اى از احوال و اوصاف دو طائفه (هدايت شدگان و گمراهان )
• حيات وزندگى سه گانه انسان و تاءثر زندگى متاءخر از زندگى متقدم
• استشهاد به چند آيه براى اثبات تبعيت حكم حيات اخروى از حيات دنيوى
• مجازات و تجسّم اعمال ، دو وجه حاصل از گفتار خداوند درباره زندگى آخرت
• معنى فسق
• بحثى پيرامون مسئله معروف جبر و تفويض
• مالكيت مطلقه خداوند
• هر تصرفى از خداوند در هر مخلوقى ، تصرفى است از مالك حقيقى در مملوك واقعى وحقيقى
• معيارها و اساس قوانين عقلائى معيار و اساس و قوانين شرعى است
• روش عقلاء در قانونگذارى
• اگر خداى سبحان بندگان را به اطاعت يا معصيبت مجبور كرده باشد
• اضلال منسوب به خدا، اضلال بعنوان مجازات است
• تفويض نيز با تشريع سازگار نيست
• بحث روايتى (پيرامون روايات قضا و قدر و امر بين الامرين )
• توضيح و تحقيق در زمينه قضا و قدر و جبر و تفويض
• اشكالاتى كه از قائل شدن به جبر و عدم اختيار لازم مى آيد
• توهّم ملازمه بين اعتقاد به قضاوقدر و انكار جزاى باستحقاق
• كيفيت تعلق اراده الهيه بر افعال انسانه
• يك عمل اختيارى و دو جهت متفاوت وجوب و امكان در آن
• اراده فاعل مختار در طول اراده خداست در عرض آن لذا با يكديگرقابل جمع هستند
• عقيده معتزله در تفويض ، و ذكر مثالى براى روشن شدن (امر بين الامرين )
• حديثى از امام هادى عليه‌السلامدرباره افعال انسان و توضيح آن
• خلقت و حسن متلازمند و آنچه عمل را گناه مى كند امرى است عدمى
• حديثى از امام رضا عليه‌السلام در اينكه آنچه مصيبت و بدى به انسان مى رسد از خوداوست
• احاديث ديگرى از معصومين عليه و السلام درباره جبر و اختيار
• دو روايت از كتاب طرائف درباره قضاوقدر الهى
• طريق عديده استدلال بر رد جبر و تفويض در روايات و اخبار
• رواياتى كه در تفسير آياتى كه اضلال و اغواء وامثال آن را به خدا نسبت مى دهد وارد شده است
• بحث فلسفى
• فعل اضطرارى و فعل ارادى
• تقسيم فعل ارادى به اختيارى و اجبارى
• تفاوت بين فعل اختيارى و اجبارى نيز در ضمن يك مثال
• استدلال بر رد جبر و تفويض از طريق برهان عليت
• ضرورت و امكان ، دو نظام عالم طبيعى و انطباق آندو بافعل اختيارى انسان
• رد نظر فلاسفه مادى كه جبر را به تمام نظام طبيعى راه داده اند
• آيات 28 - 29 بقره
• بيان
• مراد از دو مرگ و دو حيات
• ثبوت برزخ و تغيير و تحول در وجود انسان از تقص بسوى كمال در آيات قرآنى
• صراط انسان در مسير وجودش و وسعت شعاع عمل او در عالم
• مبداء حيات دنيوى انسان
• دو طريق سعادت و شقاوت در مسير رجعت بسوى خدا
• آيات 30 - 33 بقره
• سؤ ال ملائكه از خداوند درباره استخلاف انسان
• عموميت خلافت انسان و اينكه منظور از خلافت در آيه جانشينى خدا در زمين است
• نداشتن ملائكه شايستگى خلافت را
• نكات قابل توجه در كلمه اسماء در آيه شريفه (و علم آدم الاسماء كلها)
• ابليس قبل از بوجود آمدن صحنه خلقت آدم كافر بوده
• بحث روايتى (شامل رواياتى درباره قصه آدم ((عليه و السلام )
• مقصود از اسماء در (و علم آدم الاسماء كلها) از لسان روايات
• بيان يك نمونه از اخبار طينت بنقل از علامه مجلسى در بحارالانوار
• آيه 34 بقره
• دو وجه در معنى (و ما كنتم تكتمون )
• حكم سجده براى غير خدا
• سجده عبادت ذاتى نيست
• بحث روايتى (شامل رواياتى درباره قصه خلقت آدم و سجده ملائكه و اباء ابليس ...)
• آيات 35 - 39 بقره
• مواردى در قرآن كه مساءله بهشت آدم و داستان آن - آمده
• منظور اصلى از خلقت آدم سكونت در زمين بوده
• علت بيرون شدن از بهشت
• مراد از عهد خدا با آدم
• نتيجه توجه به عهد خدا
• نتيجه غفلت از عهد خدا
• معنا و مراد از واژه هاى (رغدا) و (ظالمين ) در آيه شريفه
• نهى خداوند از نزديك شدن به درخت نهى از شادى و خيرخواهانه بوده نه يك نهى مولوى
• ذريه آدم ، در حكم با آدم شريكند
• قصه اسكان آدم و همسرش در بهشت و هبوط آنها، مثلى است براى مجسم ساختن وضع انسان
• توبه عبد بين دو توبه خدا واقع است
• نقش توبه آدم و هبوط او به زمين در باز شدن راه براى هدايت انسان و قرار گرفتن او درطريق كمال
• اولين فرمان خداوند در تشريع دين براى آدم و ذريه او
• مگر پيامبر هم گناه مى كند؟
• مخالفت نهى ارشادى گناه نيست
• معنى ظلم و عصيان و غوايت آدم
• پس چرا آدم توبه كرد؟
• بحث روايتى بهشت آدم بهشت دنيائى بوده
• مراد بهشت دنيوى بهشت برزخى است
• ابليس چگونه خود را به آدم و همسرش رساند؟
• داستان آدم بنقل تورات
• مگر بهشت مقام قرب و نزاهت نيست و مگر درباره بهشت نيامده كه در آن لغو و گناه نيست
• شيطان چگونه دوباره به بهشت راه يافت
• درخت نهى شده چه درختى بود؟
• درخت درخت گندم بوده ولى ثمره اش حسد شده است
• رفع تنافى از دو روايتى كه بظاهر با هم متنافيند
• رواياتى درباره قصه آدم در بهشت و هبوط او
• تعجب شيخ صدوق از نقل اين حديث توسط ناصبى
• روايتى از امام صادق عليه‌السلام در تبيين كيفيت بيرون شدن آدم و حوا از بهشت
• رواياتى از معصومين عليه و السلام در مراد از كلمات در آيه (فتلقى آدم من ربه كلمات )
• بيان
• آيات 45 و 46 بقره
• استعانت به صبر و صلوة
• وجه استعمال كلمه (ظن ) در (الذين يظنون انهم ملاقوار بهم )
• بحث روايتى (شامل رواياتى درباره استعانت از صبر و صلوة و مراد از صبر و...)
• آيات 47 و 48 بقره
• نظام زندگى دنيا بر اساس اسباب و وسائط و شفعاء مى گردد
• اين توهم خرافى كه نظام حيات اخروى نيز بر مبناى اسباب و مسببات مادى است
• رد اين خرافات و بيان قطع روابط و سنن دنيوى مانند واسطه گرى در رد اين خرافات
• اثبات شفاعت در دسته اى ديگر از آيات قرآن
• طريق جمع بين دو دسته آيات
• اثبات شفاعت براى غير خدا، به اذن خدا نه مستقلا
• چند فصل درباره شفاعت و متعلقات آن
• فصل اول ، شفاعت چيست ؟ (تجزيه و تحليل معنى شفاعت )
• در چه مواردى انسان متوسل به شفاعت مى شود؟
• شفاعت تكوينى و تشريعى
• انطباق شفاعت بر جهت دوم يعنى از جهت تشريع
• در حقيقت شفيع الاطلاق خداوند متعال است
• فصل دوم ، اشكال هائى كه در مساءله شفاعت بنظر مى رسد و پاسخ ‌هاى آنها
• اشكال اول : مخالف شفاعت با حكم اولى خداوند
• اشكال دوم : مخالفت شفاعت با سنت الهيه - نقض غرض - ترجيح بلا مرجع
• پاسخ اين اشكال
• اشكال سوم : شفاعت مستلزم دگرگونى در علم و اراده خدا كه محال است مى باشد
• قبول شفاعت از خداوند از باب دگرگونى در مراد و معلوم اوست
• اشكال چهارم : وعده شفاعت دادن باعث جراءت مردم بر معصيت مى شود
• اشكال پنجم : هيچيك از عقل و كتاب و سنت دلالت بر شفاعت نمى كنند
• پاسخ از اين اشكال
• اشكال ششم : قرآن كريم دلالت صريح برفع عقاب بوسيله شفاعت ندارد
• اشكال هفتم : آيات مربوط به شفاعت از متشابهات اند و بايد مسكوت گذاشته شوند
• 3- شفاعت درباره چه كسانى جريان مى يابد؟
• شفاعت وسيله نجات گناهكاران از اصحاب يمين است
• اهل شفاعت كسانيند كه خدا دين آنانرا پسنديده باشد
• مؤ منى كه عمل صالح انجام ندهد نيز مجرم است
• 4- شفاعت از چه كسانى صادر ميشود
• اقسام شفاعت و شفعاء
• قسم دوم از شفاعت
• 5 - شفاعت به چه چيز تعلق مى گيرد؟
• 6 - شفاعت چه وقت فائده ميبخشد؟
• بحث روايتى (شامل رواياتى درباره شفاعت و شفعاء)
• رواياتى كه دلالت دارد بر اينكه (مقام محمود) در آيه شريفه همان شفاعت است
• اميد بخش ترين آيه قرآن
• معنى رضا در آيه كريمه (ولسوف يعطيك ربك فترضى )
• رواياتى از كتاب خصال شسخ صدوق در خصوص شفاعت كنندگان روز قيامت
• كسانى كه شفاعت برايشان سودى ندارد بروايت امام صادق عليه‌السلام
• فرمايشات رسول اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درذيل آيه (ولا يشفعون الا لمن ارتضى )
• روايات ديگرى در خصوص مسئله شفاعت روز جزا
• بحث فلسفى در بيان سعادت و شقاوت و رابطهاعمال با آنها و ترتب مجازات بر اعمال
• يك بحث اجتماعى درباره حكومت و قانون و بررسى شفاعت از نظر اجتماعى
• آيات 49 - 61 بقر
• توضيح و بيان آيات مربوط به بنى اسرائيل
• بحث روايتى
• آيه 62 بقره
• ايمان ظاهرى و ايمان واقعى
• بحث روايتى
• بحث تاريخى (درباره صائبين )
• آيات 63 - 74 بقره
• برداشتن كوه بمنظور اكراه مردم نبوده
• نمى شود به خدا نسبت اميد داد
• نكاتى كه باعث بيان داستان گاو بنى اسرائيل با اسلوب مخصوص شده
• بى ادبى بنى اسرائيل و آزار حضرت موسى عليهم‌السلام توسط آنان كه از آياتقرآنى استفاده مى شود
• داستان گاو در تورات
• داستان گاو بنى اسرائيل و برخورد آنان با پيامبر عصر خود
• تشبيه قساوت قلوب به سنگ سخت
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته و درباره داستان گاو بنىاسرائيل )
• بحث فلسفى (درباره دو معجزه : زنده كردن مردگان و مسخ )
• اشكالى بر گفتار فوق و پاسخ به آن
• بحث علمى و اخلاقى (درباره رفتار و اخلاق بنىاسرائيل )
• هر تقليدى مذموم نيست
• در زندگى اجتماعى ، انسان ناچار از تقليد است
• آيات 82 - 75 بقره
• بيان
• دو عمل جاهلانه يهود كه خداوند از آنها پرده برمى دارد
• ريشه مادى عقايد يهود
• معناى خطئيه و سرنوشت انسان محاط بدن
• بحث روايتى (شامل دو روايت درباره جمعى از يهود و مراد از سيئه )
• آيات 83 - 88 بقره
• وجه تغيير سياق آيات از غيبت به خطاب
• رعايت ترتيب در طبقاتيكه امر به احسان آنها شده است
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل (وقلوا للناس حسنا))
• آيات 89 -93 بقره
• بيان آيات ، متضمن محاجّه با يهود
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
• توطن يهود در مدينه و اطراف آن و انكار و تكذيب آنها
• مناقشه بعضى از مفسرين در قسم دادن خدا به حق رسول اللّه صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و رد آن
• بيان
• دو عمل جاهلانه يهود كه خداوند از آنها پرده برمى دارد
• ريشه مادى عقايد يهود
• معناى خطئيه و سرنوشت انسان محاط بدن
• بحث روايتى (شامل دو روايت درباره جمعى از يهود و مراد از سيئه )
• آيات 83 - 88 بقره
• وجه تغيير سياق آيات از غيبت به خطاب
• رعايت ترتيب در طبقاتيكه امر به احسان آنها شده است
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل (وقلوا للناس حسنا))
• آيات 89 -93 بقره
• بيان آيات ، متضمن محاجّه با يهود
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
• توطن يهود در مدينه و اطراف آن و انكار و تكذيب آنها پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
• مناقشه بعضى از مفسرين در قسم دادن خدا به حقرسول اللّه صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و رد آن
• ذكر چند روايت و بيان ضعف سستى آنها
• بحث فلسفى (درباره تاءثير اراده در افعال خارق العاده ، سحر، كهانت و احضار ارواح )
• جواب چهار شبهه كه در ضمن بيان اين مطلب روشن مى شود
• كهانت و سحر، معجزه و كراهت و تفاوت آنها از جهت اراده
• بحث علمى (در علوم عجايب و غرائب )
• علوم خفيّه پنج گانه و ملحقات آنها
• آيات 104 و 105 بقره
• مراد از (الذين آمنوا) در قرآن و نفاوت آن با (مؤ منين )
• استفاده تفاوت مذكور از آيه (و الذين آمنوا، و اتبعتهم )
• خطاب به (الذين آمنوا) تشريفى است و با عموميت تكليف منافات ندار
• معنى كلمه (راعنا) نزد يهود
• مراد از (اهل الكتاب ) در آيه 105
• يك بحث روايتى (شامل روايتى از رسول خدا درباره راءس مصاديق (الذين آمنوا) على عليه‌السلام )
• آيات 106 و 107 بقره
• معنى (نسخ ) و مراد از (نسخ آيه )
• مفهوم (آيت ) و اقسام آيات الهى
• اشاره به دو اعتراض بر مساءله نسخ
• استنباط پاسخ آنها از آيه كريمه
• پنج نكته پيرامون نسخ
• آيات منسوخه نوعا لحنى دارند كه مى فهمانند بزودى نسخ خواهند شد
• فراموشاندن (انساء) آيه اى از آيات خدا شامل رسول خدا نمى شود
• وجه استثنا در (الا ماشاء اللّه ) بمعنى اثبات فراموشى در مواردى كه خدا بخواهد نيست
• بحث روايتى (شامل رواياتى درباره وقوع نسخ در مواردى از كلام اللّه )
• آيات 108 - 115 بقره
• بيان
• بيان جمله (ولله المشرق و المغرب )
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل جمله (فاينما تولوا فثم وجه اللّه ) )
• دو قاعده در موارد قرآنى
• آيات 116 و 117 بقره
• بيان
• دو برهان در رد اعتقاد به پيدايش فرزند از خداى سبحان
• دو نكته : 1 - عبادت شامل همه مخلوقات است 2 -فعل خدا تدريجى نيست
• معنى (سبحان )
• بحث روايتى (شامل روايتى در ذيل جمله (بديع السموات و الارض ))
• بحثى علمى و فلسفى (بيان اينكه هر موجودى بديع الوجود است )
• آيات 118 و 119 بقره
• ممالثت اهل كتاب و كفار در طرز فكر و عقايد
• آيات 120 - 123 بقره
• بيان
• اصول ريشه دار از برهانى عقلى در رد يهود و نصارى ، در يك آيه
• بحث روايتى (درباره تلاوت قرآن )
• آيه 124 بقره
• ابراهيم عليه‌السلام در اواخر عمر به امامت رسيد
• خداوند امامت را بعد از امتحانهايى كه از ابراهيم كرد به او بخشيد
• امتحان جز با برنامه اى عملى صورت نمى گيرد و كلمات مبين آن است
• مراد از (كلمة اللّه ) در قرآن
• مراد از (كلمات ) و (اتهمن ) در آيه كريمه
• هيچ يك از معانى ياد شده با معناى امامت تطبيق نمى كند
• حقيقتى كه در تحت عنوان (امامت ) است
• در قرآن (امامت ) و (هدايت ) با هم آورده شده اند
• تفاوت ميان هدايت امام و ساير هدايتها
• صبر و يقين سببى براى موهبت امامت معرفى شده است
• باطن دلها و اعمال و حقيقت آن بر امام مكشوف است
• امام بايد ذاتا سعيد و پاك و معصوم باشد
• مراد از (ظالمين ) در آيه مطلق هركسى است كه ظلمى و معصيتى هر چند كوچك از او صادرشده
• هفت نكته كه درباره امام و امامت از آيه كريمه بانضمام آيات ديگر استفاده مى شود
• امامت مستلزم اهتداء به حق است نه بالعكس
• آنچه از سياق اين آيات بدست مى آيد
• بحث روايتى
• فرق بين (نبى ) و (رسول )
• معنى (خليل ) و فرق آن با (صديق )
• چند روايت در ذيل آيه شريفه 124
• آيات 125 - 129 بقره
• خداوند دعاى حضرت ابراهيم عليه‌السلام را مستجاب مى كند
• خداوند در استجابت دعايش خرق عادت نمى كند
• درخواست و دعاى ابراهيم عليه‌السلام (اجعلنا مسلمين لك ) و اشكالى كه به ذهن مى رسد
• اسلامى ابراهيم و اسماعيل عليه‌السلام از خدا خواستند غير اسلام به معناىمتداول آنست
• نظرى دقيق تر در مسئله مورد بحث
• مراد از (ارنا مناسكنا و تب علينا)
• طرح يك سؤ ال در مورد معناى اسلام ، مناسك و توبه درباره حضرت ابراهيم عليه‌السلام
• اسلامى كه ابراهيم و اسماعيل عليه‌السلام براى ذريه شان درخواست نمودند اسلام واقعى بود
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته مربوط به هجرت ابراهيم به مكه وبناى كعبه و دعاى ابراهيم ...)
• قسمتى از حكايت ابراهيم و اسماعيل عليهم‌السلام بروايت ابن عباس
• داستان حضرت ابراهيم عليه‌السلام از زبان امام صادق عليه‌السلام
• بررسى اخبارى كه به امور خارق العاده درباره كعبه و حجرالاسود و سنگ مقام اشارهدارند
• نمونه هايى از كلام خداوند كه دلالت دارد آنچه موجود است از ناحيه اونازل شده است
• استدلال آنها كه به كلى منكر اين دسته روايات شده اند
• پاسخ به منكرين و معترضين و بيان اينكه اينها دچاراشكال بزرگترى شده اند
• رد يا اثبات حقايق معنوى در شاءن علوم طبيعى و اجتماعى نيست
• معارف دينى به طور مستقيم هيچ ربطى به طبيعيات و اجتماعيات ندارند
• امت محمّد صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چه كسانى هستند؟
• بحث علمى
• عباداتى كه توسط انبياء تشريع شده تمثالهائى از سير عبودى آنان است
• آيات 130 - 134 بقره
• روگرداندن از كيش حضرت ابراهيم عليه‌السلام از حماقت و سفاهت نفس است
• مقام اصطفاء و برگزيدگى همان مقام اسلام و تسليم است
• نكته و وجه دو (التفات ) در دو آيه كريمه
• مرتبه اول اسلام : اذعان و باور قلبى بخصوص اجمالى شهادتين
• مرتبه دوم : اعتقاد تفصيلى به حقايق دينى و بدنبال آن انجامعمل صالح
• مرتبه سوم : رام كردن نفس سركش و تسليم وجود انسان در برابر خدا
• مرتبه چهارم از اسلام : مرحله عبوديت و بندگى
• معناى عمل صالح و آثار آن
• معناى صلاح نفس و صلاح ذات و مراد از (صالحين ) در قرآن
• اثرى كه مخصوص صالحان است
• صلاح ذاتى داراى مراتبى است و رسول اللّه صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آل او داراى بالاترين مراتب آنند
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
• چند روايت در بيان اسلام و ايمان
• روايتى از بحارالانوار و سخن درباره نكاتى كه از آيات و روايات راجع به مراتبايمان و اسلام بدست مى آيد
• آيات 135 - 141 بقره
• دين حق يكى و آن هم اسلام بوده
• علت دسته بندى هاى دينى و پيدايش انحرافات مذهبى
• وجه اختلاف تعابير در آيه شريفه
• مراد از (اسباط)
• سه چيز كه مى تواند علت بگومگوهاى بين دو نفر باشد و تطبيق آن بر مسئله مورد بحث
• رد يهود و نصارى از سه جهت
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
• آيات 142 - 151 بقره
• بيان
• تغيير قبله از بزرگترين حوادث و از اهم احكام تشريعى بود
• فائده و اثر تغيير قبله و اعتراض يهود و مشركين ، و پاسخ آنها
• در جمله (لله المشرق و المغرب ) چرا شمال و جنوب ذكر نشده است
• (امت وسط) يعنى چه ؟
• مراد از (شهداء على الناس )
• (شهادت ) در آيه ، از حقائق قرآنى است و در موارد متعددى از قرآن ذكر شده
• معناى صحيح (شهادت ) در آيات قرآنى ،تحمل (ديدن ) حقائق اعمال مردم است
• معناى صحيح (وسط) بودن امت واسطه بودن امت بينرسول و مردم است
• غرض خداوند از تغيير قبله
• تغيير قبله از بيت المقدس به كعبه (شطر المسجدالحرام )
• كتاب اهل كتاب مشتمل بر اين حكم تحويل قبله بوده است
• وجه التفات از حضور به عيبت در آيه شريفه
• سه فائده براى حكم قبله
• توضيح اينكه (و لاتمّ نعمتى عليكم ) در آيهتحويل قبله بشارتى است بر فتح مكه
• رد گفتار فوق الذكر و اينكه آيه اشاره اى بر فتح مكه ندارد
• بحث روايتى (شامل رواياتى درباره تغيير قبله و معنى شهدا و...)
• بحث علمى (درباره يافتن جهت قبله و تاريخچه آن )
• بحث اجتماعى (پيرامون فوايد تشريع قبله از نظر فردى و اجتماعى )
• روح و مغز عبادت ، عبوديت درونى است و افعال عبادى قالبهاى تحقق خارجى آن عبوديت است
• آيه 152 بقره
• معنى و موارد استعمال (ذكر)
• (ذكر) داراى مراتبى است
• بحث روايتى (درباره ، فضيلت ذكر و مراد از آن )
• آيات 153 - 157 بقره
• بيان
• اخبار و اشاره آيات شريفه به مصائب و بلايائى كه در نتيجه جهاد وقتال پيش مى آيند
• مقصود از بلا در آيات مورد بحث
• دعوت مسلمانان بر استعانت از صبر و صلاة بر هنگام بلا
• صبر و نماز و تاءكيد فراوان خداوند در قرآن بر تمسك بر آن دو
• نظر جمعى مفسرين درباره زنده بودن شهدا
• چند اشكال بر اين نظر
• جوامع و افراد طبيعى مسلك چنين اوهام و خرافاتى را درست كرده اند
• مراد از حيات بعد از شهادت ، حيات حقيقى (در عالم برزخ ) است
• خطاب به مؤ منين به جهت رفع اضطراب از دلهاى آنان است
• سخن بسيار عجيب بعضى مردم درباره آيه شريفه و رد آن
• چند آيه قرآنى كه دلالت بر (برزخ ) دارند
• نمونه هاى ديگرى از آيات قرآنى كه دلالت بر برزخ دارند
• بحثى پيرامون تجرد نفس
• آياتى كه بر دوئيت و مغايرت بين نفس و بدن و تجرد نفس دلالت مى كنند
• آياتى كه از آنها كيفيت ارتباط روح با ماده (جسم ) بدست مى آيد
• استعانت از صبر و نماز و داشتن ايمان به حيات پس از مرگ ، پيروزى مى آورند
• صابران چه كسانى هستند؟
• ملك ظاهرى و ملك حقيقى و اثر توجه انسان به حقيقت ملك خداوند
• بحثى در اخلاق
• طريقه اول توجه به فوائد دنيوى فضائل و تحسين افكار عمومى است
• طريقه دوم طريقه انبياء است و آن توجه به فوائد اخروىفضائل است
• تاءثير اعتقاد به قضا و قدر در اخلاق
• نه اختيار كامل و نه لغو كامل اختيار
• هم قضاء خدا دخيل است و هم اختيار انسان
• طريقه سوم مخصوص قرآن است و آن محو زمينه هاىرذائل اخلاقى است
• سخنان بى اساس يكى از مستشرقين و نقد آن
• فرق ميان اين سه طريقه و مسلك
• نسبت بين (صلوات ) و (رحمت )
• بحث روايتى (درباره برزخ و زندگى روح بعد از مرگ )
• رواياتى از امام صادق عليه‌السلام درباره ارواح مؤ منين و عالم برزخ آنان
• بحث فلسفى (درباره اينكه نفس (روح ) آدمى مجرد از ماده است )
• ادله و براهين منكرين تجرد روح
• رد ادله ماديين منكر تجرد روح
• آنچه كه علماى روانكاو و عصر جديد در نفى تجرد روح نفس كرده اند
• گفته جمعى از معتقدين به مبداء و معاد پيرامون انكار تجرد روح و رد آن
• بحث اخلاقى تعريف علم اخلاق و بيان اينكه سه نيروى عمومى : شهويه ، غضبيه ، و نطقيه فكريهمنشاء اخلاق آدمى است
• اصول اخلاق فاضله : عفت ، شجاعت ، حكمت و عدالت
• تلقين علمى و تكرار عملى ، راه رهايى از رذائل و كسب فضائل است
• ويژگى هاى مسلك اخلاقى قرآن
• مسلك كسانى كه به ارزشهاى ثابت اخلاقى معتقد نيستند (ماديون )
• چند مقدمه براى رد اين نظريه
• يك بحث روايتى ديگر مربوط به متفرقاتى از آنچه گذشت
• چطور ممكن است شرع با عقل مخالف باشد؟
• آيه 158 بقره
• توضيح كلمات : صفا، مروه و شعائر
• معانى كلمات : حج ، عمره و طواف
• آيه در مقام تشريع و بيان وجود سعى است نه استجاب آن
• شاكر بودن خداى تعالى وصفى حقيقى است نه مجازى
• بحث روايتى (شامل رواياتى درباره صفا و مروه و سعى بين آن دو)
• آيات 159 - 162 بقره
• بيان
• اختلافهايى دينى و انحرافها، معلول انحراف علما و كتمان آنها آيات الهى را بوده است
• وجه جمع بين دو گفته خداوند كه از يك سو مى فرمايد دين خدا فطرى بشر است و ازسوى ديگر هم فرموده بيشتر مردم نمى دانند!
• علت تكرار لعنت در آيه شريفه و فرق ميان لعنت خدا و لعنت ديگران
• مقصود از كفار چه كسانى هستند؟
• وجه چند التفاتى كه در آيات شريفه به كار رفته اند
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
• آيات 163 - 167 بقره
• معنى (واحد) در (اله واحد)
• بيان فرق اجمالى بين دو كلمه (احد) و (واحد)
• اقسام وحدت و نكته اى كه در جمله (الهكم اله واحد) هست
• (الا) در (لا اله الّا هو) براى استثنا نيست
• سه برهان ، كه آيه شريفه براى اثبات وجود خدا و توحيد اقامه كرده است
• برهانى ديگر بر رحمن و رحيم بودن خدا
• علل پيدايش شب و روز
• اختيار انسان او را سبب تام و مستقل از اراده خداوند نمى كند
• گفتارى در اينكه مصنوعات انسانها هم مصنوع خداست
• تناقض گويى هاى عجيب اين آقايان
• قرآن كريم قانون عليت عمومى را پذيرفته وافعال و پديده ها را هم به علل طبيعى و هم به خدا نسبت مى دهد
• شايد عدم دسترسى اين آقايان به منابع صحيح معارف اسلامى علت اشتباه آنان بوده
• اهميت آب و چگونگى پيدايش باران و بارش آن
• تشريح جريان باد و فوائد و آثار آن
• سخن در آيت بودن ابرها
• اطاعت از غير خدا شرك است
• استعمال محبت در خداى تعالى استعمال حقيقى است
• ملاك مدح ذم (محبت ) اطاعت از محبوب است
• حب كسى كه حبش حب خداست ، تقرب به خداوند است
• اى كاش مشركين در همين دنيا روز عذاب خود را مى ديدند
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
• بحث فلسفى (درباره حب و دوستى و محبت خدا)
• حب تعلقى است خاص بين انسان و كمال او
• محبت داراى مراتب مختلفى است و فقط به امور مادى تعلق نمى گيرد
• خداى سبحان از هر جهت اهليت محبوب شدن را دارد
• خداوند خلق خود را دوست مى دارد
• شعور و علم لازمه حب نيست
• بحث فلسفى ديگر (درباره خلود و جاودانگى عذاب قيامت )
• اشكالهايى كه به خلود در عذاب شده است و پاسخ آنها
• جواب از اشكال اول
• جواب از اشكال دوم
• جواب از اشكال سوم
• جواب به اشكال چهارم
• بحث قرآنى و روايتى در تكميل بحث سابق
• آيات 168 - 171 بقره
• بيان
• حكم اباحه آنچه مشركين و برخى از مؤ منين بر خود ممنوع كرده بودند
• ارتباط اباحه عمونى تصرفات و پيروى از خطوات شيطان
• رد بر كسانى كه از پدران خود تقليد مى كردند
• ارائه مثلى بجا و شايسته در بيان حال كفار
• بحث روايتى (شامل رواياتى درباره (خطوات شيطان ) )
• بحث اخلاقى و اجتماعى (درباره رابطه عقايد و علوم باعمل و مسئله خرافه گرايى )
• علت گرايش به خرافات
• اساس تمدن مادى امروز بر خرافه پرستى
• راهى كه قرآن در اين مورد پيموده است
• پيروى از دين تقليد نيست
• بطلان و كذب تقسيمى كه ماديها درباره سير عقايد و آراء بشرى گفته اند
• آيات 172 - 176 بقره
• بيان
• دلالت آيه شريفه بر تجسم اعمال
• بحث روايتى (رواياتى در ذيل آيات گذشته )
• آيه كريمه 177 بقره
• بيان
• توضيح مفردات آيه
• ذكر مصداق در كنار مفهوم ، داءب قرآن در تمام بياناتش مى باشد
• وفاى به عهد، صبر و صدق ، سه صفت مؤ منين
• استخراج صفات مؤ منين و مآل كارشان از چند مورد آيات قرآنى
• بحث روايتى (ذيل آيه كريمه و بيان اهميت آنچه در آن آمده )
• آيات 178 - 179 بقره
• وجه تسميه (قصاص ) و بيان حكم عفو انتقال از قصاص به ديه
• معناى (قصاص ) و آثار آن و بيان لطائف جمله (و لكم فى القصاص حيوة )
• بحث روايتى (شاملچند روايت درباره قصاص و عفو و ديه )
• بحث علمى (درباره حكم قصاص )
• اعتراضات و اشكالاتى كه در عصر حاضر به حكم قصاص مخصوصا به قصاص به اعدام مى شود
• پاسخ به همه اين اشكالات و بيان فلسفه تشريع در يك آيه قرآنى
• آيات 180 - 182 بقره
• بيان آيات مربوط به حكم وصيت درباره ما ترك
• بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته و احكام وصيت )
• فهرست مطالب