يکى از مباحث مهمى که در تاريخ قيام سيدا لشهدا عليه السلام مورد بررسى و توجه قرار گرفته، حضور اهل بيت عليهم السلام در کربلا در اولين اربعين شهادت امام حسين عليه السلام مى باشد. در ميان شيعه، مشهور است که اربعين روزى است که جابر بن عبداللّه انصارى به زيارت مرقد امام حسين عليه السلام نايل شد. حجة الاسلام والمسلمين مهدى پيشوايى از در گفت وگو با مرکز خبر حوزه، پيشينيه اربعين و نيز جايگاه اربعين حسينى در بين شيعيان را تشريح نمود.آن چه در پى مى آيد حاصل گفت و شنود با اين مورخ معاصر است.

- مفهوم ارزشى اربعين چيست و چرا چنين جايگاهى دارد؟

اربعين امام حسين عليه السلام در فرهنگ شيعى جايگاه بسيار والا و ارزشمندى دارد چون يک بار ديگر خاطرات و حوادث روز عاشورا در اين روز زنده شده و به نوعى نقطه عطفى در تاريخ اسلام و تشيع گرديده است. واژه اربعين مبناى فرهنگى نيز دارد يعنى در فرهنگ اسلامى بر عدد 40 بسيار تأکيد و سفارش شده و در مناسبت هاى مختلف بر آن تکيه شده، يکى از آن ها زيارت اربعين امام حسين عليه السلام است، مثلاً کمال عقل انسان در چهل سالگي، آثار چهل روز اخلاص در عمل، حفظ چهل حديث، دعاى چهل نفر مؤمن براى انسان، قرائت دعاى عهد در چهل صبح، عدم پذيرش نماز شراب خوار تا چهل روز، گريه چهل روزه آسمان و زمين و فرشتگان براى امام حسين عليه السلام و استحباب زيارت اربعين از جمله مواردى است که اهميت عدد چهل را در فرهنگ اسلامى و معارف شيعى مى رساند.

- چه مناسبت هاى تاريخى در روز اربعين وجود دارد، و چه وقايعى رخ داده است؟

دو مناسبت در اين روز وجود دارد، يکى آمدن جابر بن عبداللّه انصارى براى زيارت امام حسين عليه السلام از مدينه به کربلا در بيستم صفر سال 61 هجرى و بنابر مشهور، رسيدن اهل بيت عليهم السلام در اين روز به کربلا و ديگرى تعليم حديثى از امام صادق عليه السلام به صفوان بن مهران جمال، براى زيارت امام حسين عليه السلام در روز اربعين است و همان گونه که بيان شد، اين روز سابقه طولانى در آموزه هاى اسلامى دارد و بسيار بر آن تأکيد شده است.

- به نظر جنابعالى چرا اربعين حضرت سيدالشهدا اين گونه اهميت پيدا کرده است؟

چون يک بار ديگر خاطرات عاشورا تکرار مى شود و يکى از اتفاق هاى مهم اين است که جابر بن عبداللّه انصارى که از صحابه بزرگ پيامبر صلى اللّه عليه و آله بوده است، از جايگاه و اعتبار خود هزينه کرد و براى زيارت امام حسين عليه السلام از مدينه آمد در حالى که در آن روزها هيچ کس جرأت نمى کرد از امام حسين عليه السلام به نيکى ياد کند بنا به قول مشهور و برخى قرائن، اهل بيت امام حسين عليه السلام آن روز از شام برگشتند. اهل بيت عليهم السلام که هنگام رفتن به شام اجازه عزادارى نداشتند، بعد از اقامت در شام و حرکت به سوى مدينه به کربلا آمدند و بر تربت پاک شهيدان کربلا عزادارى کردند و حادثه عاشورا دوباره تجديد شد و باعث ماندگارى اربعين در تاريخ شد.

- چرا زيارت اربعين از ويژگى هاى مؤمنين شمرده شده است؟

حديث مرسلى از امام حسن عسکرى عليه السلام مصباح المتهجد ص 787 داريم که ايشان پنج ويژگى را علامت مؤمن مى دانند بحار جلد 98ص 331 و به نظر مى رسد، مقصود از مؤمن در اين حديث، شيعه است، چون شواهد نشان مى دهد که روايت به ويژگى هاى شيعيان اشاره دارد، به عنوان مثال داشتن انگشتر در دست راست از وجوه تمايز تاريخى و فرهنگى شيعه است، چون اهل سنت انگشتر را به دست چپ مى کردند، هم چنين جهر به بسم اللّه نيز نشانه شيعه و وجه تمايز آنان از ديگران بوده و امام على عليه السلام نيز تأکيد بسيار داشتند که بسم اللّه را در نماز، به جهر بگوييد، ولى اهل سنت بسم اللّه را بلند نمى خوانند و زيارت اربعين نيز فقط از ويژگى شيعيان است.

- منظور از زيارت اربعين در حديث مرسل امام حسن عسکرى عليه السلام کدام زيارت است؟

به نظر مى رسد منظور از زيارت اربعين همان زيارت خاصه باشد که امام صادق عليه السلام به صفوان بن مهران جمال تعليم دادند که در آن به بزرگداشت اربعين تصريح شده است.

- آيا اهل بيت امام حسين عليه السلام در اربعين اول به زيارت قبر امام حسين عليه السلام آمدند يا در اربعين دوم؟

اين موضوع اختلافى است، ولى اگر اهل بيت عليهم السلام به کربلا آمده باشند، در اربعين اول بوده و اگر در اربعين اول نيامده باشند ديگر بحث اربعين سال بعد مطرح نمى شود، ولى شواهدى وجود دارد که در بيستم صفر سال 61 اهل بيت عليهم السلام در کربلا حضور داشتند، البته اين قول، مخالفان و موافقان زيادى دارد. از کتاب بشارة المصطفى لشيعه المرتضى نقل شده که ملاقات جابر با اهل بيت عليهم السلام در اربعين اول صورت گرفته است در حالى که در نسخه موجود بشارة المصطفى فقط زيارت جابر را نقل شده و باعث بروز برخى شبهات و اشکالات شده است. البته مدت حضور اهل بيت عليهم السلام در کوفه و نيز فاصله بين کوفه و شام را بايد در نظر گرفت، در آن روزگار کاروان ها از سه راه، بين عراق و شام رفت و آمد مى کردند: 1 راه سلطانى که مسيرى آباد بوده، 2- راه مستقيم کوفه به شام که از بادية الشام مى گذشت 3 مسير معمول و مرسوم بين کوفه و شام، همان مسيرى که اميرالمؤمنين در جنگ صفين از آن مسير به سمت شام حرکت کرد، بايد ديد اهل بيت عليهم السلام را از کدام يک بردند زيرا بعضى از آن ها نزديک بوده است برخى شهر ها نيز نام برده شده که ذهن به صورت حدسى و گمان به راه باديه تداعى مى شود، از طرف ديگر کمترين مدتى که براى توقف اهل بيت عليهم السلام در شام نقل شده 10روز است، مخالفين اربعين اول مى گويند؛ با اين توقف ها و مسيرهاى طولانى چگونه جمع اين ها در چهل روز ممکن مى باشد؟، البته شهيد سيد محمد على قاضى تلاش نموده، در اين زمينه رفع استبعاد کند و برخى مشکلات را حل نمايد. به هر حال بنابر مشهور، اهل بيت عليهم السلام بيستم صفر به کربلا رسيده اند. يکى از اين امر، سخن ابوريحان بيرونى در کتاب الاثارالباقيه است که کتابى نجومى و تقويمى است و ايشان که فردى دقيق بوده، در اين خصوص مى گويد در روز بيستم صفر اهل بيت امام حسين عليه السلام به کربلا بازگشته و سر ايشان را به پيکرشان ملحق کردند. قرينه ديگر ملحق شدن سر مطهر سيدالشهدا در کربلا به بدن مطهر او است، البته درباره محل دفن سر آن حضرت تا ده احتمال است که برخى اصلا درست نيست، به عنوان مثال در مصر قطعا نيست، برخى گفته اند در قبرستان دمشق و بعضى ها مى گويند در مدينه و در برخى روايات، حرم اميرالمؤمنين عليه السلام نزديک بالاى سر امام على عليه السلام را ذکر کرده اند، احتمالى که از قديم علماى اماميه تقويت کرده اند اين است که اهل بيت امام حسين عليه السلام در بازگشت، سر مطهر را به بدن مطهر ملحق نمودند و اين کار توسط امام سجاد عليه السلام صورت گرفت، در حالى که غير از اربعين هيچ زمان ديگر، ورود امام سجاد عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام به کربلا ذکر نشده است از مجموع آن چه نقل شد، معلوم مى شود اگر چه از نظر اخبار تاريخى و حديثي، اثبات حضور اهل بيت عليهم السلام در اربعين اول بر سر مزار سيدالشهدا عليه السلام چندان آسان نيست، اما با توجه به قرائن و شواهد، حضور اهل بيت عليهم السلام در کربلا در 20 صفر سال 61 در کربلا پذيرفتنى است.

- شخصيت عطيه عوفى را براى خوانندگان تشريح فرماييد؟

عطيه بن سعد بن جنادة بن عوفى جُدَلى از بنى جُديله قيسى يکى از تابعان و محدثان و مفسران شيعه بوده است که توفيق همراهى جابر بن عبداللّه را داشته و دومين زائر امام حسين به شمار مى رود، وى اهل کوفه و مادرش کنيز رومى بوده و پدرش اين نوزاد را به منزل امام على عليه السلام آورد و حضرت اسم ايشان را عطية اللّه نهاد، لذا وى در زمان خلافت حضرت بدنيا آمده است. عطيه تفکر انقلابى داشته و مظالم بنى اميه را طاقت نياورد، چون مدت ها بعد ازشهادت امام حسين که عبدالرحمان محمد بن اشعث بر ضد حجاج قيام کرد، عطيه به او پيوست، ولى انقلاب او شکست خورد و عطيه به فارس فرار کرد و حجاج به حاکم فارس دستور داد، عطيه را پيدا کند تا امام على عليه السلام را سّب کند و در غير اين صورت 400 ضربه به او بزند و ريش هاى او را بتراشد. اما عطيه بعد از دستگيري، اميرالمؤمنين عليه السلام را سّب نکرد و شلاق خورد و اين شکنجه را در راه ولايت تحمل کرد، لذا همفکر و هم انديشه با جابر بود و او را همراهى کرده و آن دو به قصد زيارت قبر امام حسين عليه السلام حرکت کردند و جابر نيز که نا بينا بود، همراهى براى خود مى خواست.

- چرا زيارت جابر بن عبداللّه از اهميت ويژه برخوردار است؟

در آن زمان تعدادى از صحابه زنده بودند و فوق العاده در افکار عمومى مردم قداست داشتند و بعد از حادثه عاشورا چنان اختناقى واقع شد که کسى امام حسين عليه السلام را نمى توانست به نيکى نام ببرد و صحابه نيز عکس العملى نشان ندادند و اهميت امر در اين است که در اين فضا، جابر بن عبدالله انصارى جزء اصحاب بزرگ پيامبر صلى اللّه عليه و آله بوده و در غزوات حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله شرکت داشته، براى دهن کجى به يزيد و ابراز پيوند محبت و وفادارى با اهل بيت عليهم السلام از آبرو و وجاهت خود مايه گذاشت و نترسيد و از مدينه بلند شد و به کربلا آمد شواهد و قرائن نشان مى دهد، جابر با اهل بيت عليهم السلام رابطه تنگاتنگى داشت و اين زيارت بُعد سياسى نيز داشته و نشانگر اعتراض جابر به يزيد بود و در مواقع حساس بدون محافظه کارى وارد ميدان مى شد. مستند زيارت جابر در کتاب بشارة المصطفى لشيعه المرتضى تأليف ابى جعفر محمد بن ابى القاسم محمد بن على طبرى شاگرد پسر شيخ طوسى و از علماى قرن 6 شيعه است که اين زيارت نامه را نقل کرده است.

- درباره کتاب مقتل امام حسين عليه السلام که در دست نگارش داريد توضيحاتى بدهيد؟

اين کتاب به مقتل جامع سيدالشهداء عليه السلام است که جلد اول آن نهايى شده و به برخى بزرگان و محققان عرضه شده تا قبل از چاپ پيشنهادات خود را بدهند. و بحث اربعين جزء مباحث جلد دوم اين کتاب است و در جريان حوادث بازگشت اهل بيت عليهم السلام از شام مطرح شده و تمام ابعاد و جوانب اربعين موشکافانه و جامع الاطراف، نقل شده است.

- اربعين را اگر در يک جمله توصيف کنيد چه مى گوييد؟

اربعين در تاريخ شيعه، دومين نقطه عطف بعد از عاشورا بوده که بار ديگر اين خاطره تجديد شد و اهل بيت عليهم السلام بر سر خاک شهدا آمدند و با آزادى و همراه با دو شخصيت بزرگ يک صحابى و يک تابعى عزادارى کردند.
رسول اعظم صلى اللّه عليه وآله:
من ابغض الحسن و الحسين جاء يوم القيامة و ليس على وجهه لحم و لم تنله شفاعتى
کسى که بغض حسن و حسين را داشته باشد فرادى قيامت در حالى مى آيد که صورتش گوشت نخواهد داشت و شفاعت من نصيب وى نخواهد شد.
کامل الزيارات/ 51