مقدمه

یکی از رسالت های مهم امامان معصوم تبلیغ دین، بیان احکام و تفسیر قرآن است. میراث قرآنی باقی مانده و ارزشمند وجود مبارک امام حسن مجتبی علیه السلام از نمونه های اعلی و عظیم ذخایر تفسیری معصومان علیهم السلام است. در این مقاله با نگرش قرآنی و تفسیری امام حسن مجتبی علیه السلام آشنا می شویم.

 

 

منزلت و پیشوایی قرآن در زندگی

قرآن در آیات فراوانی به بیان منزلت رفیع و شأن والای خویش پرداخته است تا هیچ کس حجتی در رویگردانی از قرآن نداشته باشد و کسی هم که به قرآن روی می آورد، با معرفت و بینش در وادی آن گام نهد. اهل بیت: که عارف به حقیقت قرآن هستند، همپای آن، این منزلت و فضیلت را به خوبی تبیین کرده اند. اینک نمونه ای از سخنان امام حسن مجتبی علیه السلام در این خصوص ذکر می شود:
اربلی از امام حسن علیه السلام نقل می کند که فرمود: در این قرآن، چراغ های نور و شفای سینه هاست. پس باید سالک، در نور آن سلوک کند و با این ویژگی، دل خود را لگام زند؛ زیرا این اندیشیدن (و از نور قرآن بهره بردن) حیات دل بیناست؛ همان سان که آدمی در تاریکی ها، با (تابش) نور، روشنایی می گیرد. (1)
دیلمی می گوید: امام حسن علیه السلام فرمود: در دنیا جز این قرآن، چیزی باقی نمانده است. پس آن را امام خود قرار دهید تا شما را به هدایت (فطرتتان) راهنمایی کند. سزاوارترین مردم به قرآن، کسی است که به آن عمل می کند؛ هر چند آن را حفظ نکرده باشد و دورترین مردم از قرآن، کسی است که به آن عمل نمی کند؛ هر چند آن را بخواند. (2)
در این حدیث، مقصود امام حسن علیه السلام این است که قرآن کریم را امام خویش در سیره عملی و زندگانی قرار دهید و بر اساس آن عمل کنید.

 

 

قرآن قاضی، اعمال در قیامت

امام حسن علیه السلام فرمود: این قرآن در روز قیامت می آید، در حالی که راهبر است و پیش برنده؛ مردمی را که حلال خدا را حلال، و حرام خدا را حرام گرفته اند و به متشابهات قرآن، ایمان آورده اند، به بهشت رهنمون می شوند و مردمی را که حدود و احکام الهی را تباه کرده اند و حرام های خدا را حلال گرفته اند، به آتش می راند. (3)
و نیز می فرمود: هر کس درباره قرآن، با رأی و پیش داوری خود سخن گوید و تفسیر کند، گر چه حق باشد، باز گناه کرده است. (4)

 

پاداش قرائت قرآن

قطب الدین راوندی در کلامی از امام حسن علیه السلام نقل می کند که فرمود: «من قرأ القرآن کان له دعوة مجابة امّا معجّلة و إمّا مؤجّلة؛ (5) هر کس قرآن بخواند، یک دعای مستجاب دارد، یا زود یا دیر.

 

 

قرآن و اهل بیت

«عن الحسن بن علی علیه السلام انه حمدالله تعالی و اثنی علیه و قال: (وَ السّابِقُونَ اْلأَوّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَ اْلأَنْصارِ وَ الّذینَ اتّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ) (6) فکما أنَّ للسّابقین فضلهم علی من بعد هم کذلک لأبی علی بن أبی طالب علیه السلام فضیلته علی السّابقین بسبقه السّابقین ... و عَلَّمَ رسول الله النّاس الصّلوات فقال: قولوا: اللّهم صلّ علی محمّد و آل محمّد کما صلیت علی إبراهیم و آل إبراهیم أنّک حمید مجید، فحقّنا علی کلّ مسلم أن یصلّی علینا مع الصّلاة فریضة واجبة من الله، وَ أحلَ الله الرسوله الغنیمة و أحلّها لنا و حرّم الصّدقات علیه و حرّمها علینا، کرامة أکرمنا الله و فضیلة فضّلنا الله بها؛
حسن بن علی علیه السلام پس از حمد و ثنای خداوند فرمود : و پیشگامان نخستین از مهاجران و انصار، کسانی که با نیکوکاری از آنان پیروی کردند، پس همچنان که پیشگامان بر کسانی که پس از آنان هستند، برتری دارند، پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام نیز ـ چون پیشتاز پیشگامان است ـ بر پیشتازان برتری دارد ... و رسول خدا صلوات را به مردم آموخت و فرمود : بگویید: خدایا! بر محمّد و آل محمد درود فرست؛ چنان که بر ابراهیم و آل ابراهیم درود فرستادی، همانا تو ستوده بزرگواری. پس حق ما بر هر مسلمانی، به عنوان یک فریضه واجب خداوندی، این است که در تشهّد هر نمازی، بر ما صلوات فرستد. و خدا غنایم را برای پیامبر خود حلال کرد و برای ما نیز، و صدقات را بر او حرام کرد و بر ما نیز، این ها کرامت و فضیلتی از خدا بر ماست». (7)
علامه مجلسی می گوید: امام حسن ضمن خطبه ای فرمود:
«أنا من أهل البیت الّذین افترض الله مودّتهم علی کلَّ مسلم. فقال: (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاّ الْمَوَدّةَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فیها حُسْنًا) (8) و اقتراف الحسنة مودّتنا أهل البیت؛ (9) امام حسن مجتبی علیه السلام برای مردم سخنرانی کرد و فرمود: من از آن خاندانم که خدا دوستی صمیمی آنان را بر هر مسلمانی، واجب کرد و فرمود: بگو به ازای آن (رسالت) پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان، و هر کسی نیکی، محبّت ما خاندان پیامبر (ص) است».

 

 

تفسیر آیات قرآنی

سیره و روایات تفسیری باقی مانده از کریم اهل بیت امام حسن مجتبی علیه السلام بسیار ارزشمند است و دست مایه بسیار مهم برای مفسّران و علاقه مندان به تفسیر قرآن به شمار می رود. ما به اختصار نمونه هایی را ذکر می کنیم:
1. امام حسن مجتبی علیه السلام در تفسیر آیه شریفه (إِنّا کُلّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ) (10)؛ فرمود: یعنی ما هر چیز را برای دوزخیان (نیز) به اندازه اعمالشان آفریده ایم. (11)
2. امام حسن مجتبی علیه السلام در تفسیر آیه شریفه (وَ أَدْبارَ السّجُودِ) (12) فرموده است: مقصود آن دو رکعت نماز مستحبی پس از نماز مغرب است. (13)
3. علی بن عیسی اربلی می گوید: شیخ کمال الدین طلحه گفت: خدای عزّوجلّ به امام حسن مجتبی علیه السلام در تبیین امور و مقاصد اموری که به تدبیر آنها می پرداخت، فطرتی تیز و ژرف نگر روزی کرده و برای اصلاح پایه ها و مبانی دین، هوشمندی استواری به او بخشیده و سرشتی ویژه او کرده بود که خمیره آن، سرشار از صور و معانی دانش بود .... پس با اندیشه در خور ستایش و قریحه خود، با رستگاری میوه های اهداف دنبال شده را می چید، و در مسجد رسول خدامی نشست، و مردم در اطرافش حلقه می زدند، و سخنانی می گفت که سوز عطش سؤال کنندگان را درمان می کرد و دستاویز گویندگان مخالف را می برید. (14)
به عنوان نمونه، ابوالحسن علی بن احمد واحدی با سند خود، روایت می کند که مردی گفت: من وارد مسجد مدینه شدم و دیدم مردم دور یک نفر گرد آمده اند و او از رسول خدا (ص) سخن می گفت. به او گفتم: مرا از تفسیر آیه شریفه (وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ) (15) آگاه کن. گفت: بله، امّا «شاهد»، روز جمعه است و «مشهود»، روز عرفه. از او گذاشتم، و به یک نفر دیگر (که مردم اطرافش بودند و سخن می گفت) رسیدم. و همان سؤال را پرسیدم، گفت: بله، امّا «شاهد» ، روز جمعه است و «مشهود»، روز عید قربان. از او نیز گذاشتم، و نزد جوانی که صورتش همچون طلای سرخ می درخشید و از رسول خدا سخن می گفت، رسیدم و همان سؤال را پرسیدم، گفت: آری، امّا «شاهد»، محمد صلی الله  است و «مشهود»، روز قیامت. آیا نشنیدی که خدای سبحان می فرماید: «ای پیامبر ! ما تو را شاهد فرستادیم» (16) و نیز فرمود: «آن روز، روزی است که مردم را برای آن گرد می آورند و ان، روز «مشهود» است. (که جملگی در آن حاضرند). (17) پرسیدم: اوّلی کیست؟ گفتند: ابن عبّاس، و پرسیدم: دومی کیست؟ گفتند: ابن عمر، و پرسیدم: سومی کیست؟ گفتند: حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام، و پاسخ حسن علیه السلام از همه بهتر بود. (18)
4. در تفسیر آیه شریفه (فی أَیّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکّبَکَ) (19) آمده که ابن شهر آشوب می گوید: شیرازی در کتابش، با سند خود نقل کرده است که حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام درباره آیه شریفه مذکور فرمود: خدای سبحان، علی بن ابی طالب علیه السلام را در صلب ابوطالب، به صورت محمد صلی الله  آفرید.؛ از این رو، شبیه ترین مردم به رسول خدا (ص) علی علیه السلام بود، و حسین بن علی علیه السلام شبیه ترین مردم به فاطمه (سلام الله علیها) است و من شبیه ترین مردم به خدیجه کبری هستم. (20)
5. در فضیلت قرائت سه آیه آخر سوره حشر از امام حسن علیه السلام نقل شده که آن حضرت فرمود:
هر کس چون صبح کند و سه آیه آخر سوره حشر را بخواند و در آن روز بمیرد، مهر شهدا (بر پرونده اش) خواهد خورد، و چون شب کند و بخواند و در آن شب بمیرد نیز ممهور به مهر شهدا می شود. (21)


پی نوشت ها :
(1) . کشف الغمة، ج1، ص573؛ بحارالانوار، ج78، ص112 و ج92، ص32.
(2) . إرشاد القلوب دیلمی، ص79.
(3) . کشف الغمة، ج1، ص537؛ موسوعة کلمات الامام الحسن علیه السلام، ص364.
(4) . موسوعة کلمات الامام الحسن علیه السلام، ص365.
(5) . مهج الدعوات، ج24، ح31؛ بحارالانوار، ج92، ص204، ح31.
(6) . توبه / 100.
(7) . تفسیر فرات کوفی، ص169، ح217.
(8) . شوری /23.
(9) . بحارالانوار، ج23، ص232، ح26.
(10) . قمر / 49.
(11) . التوحید، شیخ صدوق، ص382، ح30.
(12) . ق /40.
(13) . مستدرک الوسائل، ج3، ص62، ح3029.
(14) . ر.ک: موسوع کلمات الامام الحسن علیه السلام، ص373ـ374
(15) . بروج / 3.
(16) . احزاب / 45.
(17) . همان.
(18) . الفصول المهمة، ص147؛ العوالم، ج 16، ص105، ح2.
(19) . انفطار / 8.
(20) . المناقب، ج4، ص2؛ تفسیر نورالثقلین، ج5، ص522، ح11.
(21) . الدّر المنشور، جلال الدین سیوطی، ج2، ص202؛ بحارالانوار، ج92، ص310، ح3؛ موسوعة کلمات الامام الحسن علیه السلام، بخش عقاید، ص373.

نشریه فرهنگ كوثر، پاییز 1386، شماره 71