قرآن در نگاه امام صادق(ع)
روزى كه رسول خاتم (ص) دو وزنه سنگين و دو ميراث گرانبها (قرآنو عترت) را به مردم معرفى كرد و براى نجات از گمراهى، تمسك به " ثقلين" را توصيه فرمود، اهلبيتخويش را نيز به عنوان قرآنشناسان خبير معرفى كرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگيرندو شاگردى عترت را با افتخار بپذيرند.
صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتين قرآن و شيوه بهرهگيرى ازآن و جايگاه كلام الهى، سخنان نغز بسيارى دارد كه در اين نوشته به اختصار به برخى از محورهاى تعاليم و توصيههاى حضرتش اشارهمىكنيم، باشد كه جامعه قرآنى و ولايى ما، از حضرت صادق(ع) سرمشقبگيرد و از سرچشمه هدايت قرآنى، جان عطشناك خويش را سيرابسازد.
1- قرآن، تجلىگاه خدا
كلام الهى، جلوهاى از قدرت و علم و حكمتخداست و آيات قرآن،هريك نشانهاى از عظمت الهى است. امام صادق(ع) در زمينه جلوهگاه بودن قرآن براى ذات مقدس خدا البته براى چشمهاى بيدار ودلهاى آگاه مىفرمايد:
(لقد تجلى الله لخلقه فى كلامه و لكنهم لايبصرون) (1)
خداوند بر خلق خويش در كلام خودش تجلى كرده است، ولى آنان خدارا نمىبينند.
2- گنجينه كامل
معارف قرآن بىپايان است. به تعبير خود قرآن (تبيانا لكل شيىء)است; بيانگر هرچيز. هر پند و حكمت، هر حكم و قانون، هر علم ودانش ريشه در قرآن دارد. حتى براى آگاهى از سرگذشت پيشينيان وسرنوشت آيندگان و دانشهاى آسمان و زمين بايد به قرآن نگريست وبه كمك اهلبيت عليهم السلام ، از اين منبع و گنجينه كامل بهرهگرفت. امام صادق(ع) مىفرمايد:
"خداوند بىهمتا و قدرتمند، كتاب خويش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نيكوكار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان كه پيشاز شما بودند و آنان كه پس از شما خواهند آمد، همچنين خبرآسمان و زمين است..."
و در سخن (2) ديگرى به جنبه تبيان بودن قرآن چنين اشارهمىفرمايد:
(ان الله انزل فىالقرآن تبيان كل شىء، حتى و الله ما ترك شيئايحتاج العباد اليه الا بينه للناس...) (3)
خداوند در قرآن، بيان هرچيز را نازل كرده است. به خدا قسم هيچچيزى را كه بندگان به آن نيازمندند، فروگذار نكرده و براى مردمبيان فرموده است.
3- عهدنامه الهى
قرآن، عهدى استوار ميان خدا و مردم است و آيات اين كتاب، متناين عهدنامه را بيان مىكند. در عهد نامه بايد نگريست، به آنبايد پاىبند بود، مفاد آن را نبايد زير پاگذاشت. امام صادق(ع)درباره اين عهدنامه و لزوم تلاوت بخشى از آن در هرروز، چنينمىفرمايد:
"القرآن عهدالله الى خلقه، فقد ينبغى للمرء المسلم ان ينظرفىعهده و ان يقراء منه فىكل يوم خمسين آيه" (4)
قرآن عهد خداوند نسبتبه بندگان اوست. سزاوار است كه يك انسانمسلمان در اين عهدنامه الهى بنگرد و هر روز پنجاه آيه از آن رابخواند.
روشن است كه مرور بر مفاد يك عهدنامه، براى يادآورى از آن قرارداد و رعايت آن در عمل است. ميثاق خدا با بندگان برشناختناحكام الهى و عبرت گرفتن از حكايات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آيات است. جالب است كه امام صادق(ع) وقتى مىخواست قرآنتلاوت كند، قرآن را كه به دست راستخويش مىگرفت، دعايى مىخواندكه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال اين قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنين است:
"خداوندا! من عهد و كتاب تو را گشودم. خدايا! نگاهم را در اينكتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفكر، و تفكرم را عبرتآموزى. خدايا! مرا از آنان قرار بده كه از مواعظ تو در اينكتاب، پند مىگيرند و از نافرمانىات پرهيز مىكنند. وقتى كتاب تورا مىخوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر ديدگانم پرده ميفكن وقرائت مرا خالى از تدبر مگردان، بلكه مرا چنان قرار بده كه درآيات و احكامش ژرف بنگرم، دستورهاى دين تو را بگيرم و عمل كنمو نگاه مرا در اين كتاب، غافلانه و قرائتم را بيهوده و بىثمرمساز." (5)
4- آينه عبرت
درخلال آيات قرآن، سرگذشت اقوامى از گذشته آمده است. چه نيكان وصالحان كه در سايه ايمان و عمل و پيروى از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان كه با تكذيب انبيا و انكار خدا و طغيان وفساد، گرفتار عذاب الهى گشتند. قرآن، كتاب قصه و داستان نيست،ولى سرشار از قصص و حكايات افراد و امتهاست و همه بر اساس درسگرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق(ع) مىفرمايد:
"عليكم بالقرآن! فما و جدتم آيه نجابها من كان قبلكم فاعملوابه، و ما وجدتموه هلك من كان قبلكم فاجتنبوه." (6)
برشماباد قرآن! هر آيهاى را كه يافتيد كه گذشتگان، با عمل بهمحتواى آن آيه نجات يافتند، شماهم به آن عمل كنيد و هر آيه راديديد كه بيانگر هلاكت پيشينيان است، شماهم از آن (عامل هلاكت)بپرهيزيد.
اين شيوه برخورد با آيات قرآن، سودمندترين شيوهاى است كه درعمل فردى و اجتماعى مسلمانان اثر مىگذارد و قرآن هدايتگر قارىمىشود.
5- احكام جاودانه
دين خدا و آيات قرآن، حاوى يك سلسله احكام الهى است كه تادامنه قيامت استمرار مىيابد. آنچه كه حلال الهى و حرام الهىاست، مشمول مرور زمان نمىشود و حكم خدا در اثر "جو" يا"شرايط جديد" يا "تمايلات اين و آن" عوض نمىگردد. امامصادق(ع) در تشريح بعثتهاى سلسله نورانى انبيا، به دوره بعثترسول خاتم(ص) مىرسد و مىفرمايد: "تا آن كه محمد(ص) آمد و قرآنرا آورد و شريعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قيامتحلال است و حرام آن تا روز قيامتحرام مىباشد."
و در سخنى (7) ديگر، جريان قرآن را در عصرها و زمانها، همچونجريان شب و روز و ماه و خورشيد مىداند. با بيان امام صادق(ع) راهبرانديشه كسانى كه احكام خدا را مقطعى و دورهاى مىدانند و عصرحاضر را براى اجراى احكام قرآن مناسب نمىدانند و قوانين وحى رابراى تنظيم امور بشريت امروز و جامعه كنونى كافى نمىبينند،بسته مىشود.
6- هميشه زنده و شاداب
غير از احكام قرآن و حلال و حرام آن كه ابدى است، خود اين كتابژرف و فصيح و متين نيز با گذشت زمان كهنه نمىشود و پيوستهمعارف آن براى همه اقشار در همه زمانها درخشندگى و آموزندگىدارد.
امام صادق(ع) در حديثى به رمز و راز اين جاودانگى و طراوتهميشگى در كلام خدا اشاره دارد. مردى از آن حضرت مىپرسد: چراقرآن با نشر و درس و بررسى، تازهتر و شادابتر مىشود و هرگزكهنه نمىشود.؟
امام صادق(ع) در پاسخ مىفرمايد:
"لان الله تبارك و تعالى لم يجعله لزمان دون زمان و لا لناس دونناس فهو فى كل زمان جديد و عند كل قوم غض الى يوم القيامه." (8)
براى اين كه خداى متعال آن را براى زمانى خاص يا مردمى خاصقرار نداده است. از اين رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومى شاداب است تا روز قيامت.
طراوت و تازگى قرآن براى همه و هميشه، به خاطر آن است كه معجزهجاويد پيامبر(ص) و كلام الهى است و در هر عصرى پاسخگوى نيازهاىفكرى، هدايتى و اجتماعى مردم است.
7- حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ كردن آيات آن ثواب دارد و ارزشمند است،ولى تكليف مسلمانان در اين حد خلاصه نمىشود. حفظ كردن بايدهمراه با عمل باشد و ياد دادن و يادگرفتن به قصد اجراىفرمودههاى خداى متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:
"الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفرهالكرام البرره" (9)
كسى كه حافظ قرآن و عمل كننده به آن باشد، همراه با سفيرانوالامقام و نيكوكار الهى (فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نيز در كلام آن حضرت مطرح است. مىفرمايد:
"ينبغى للمؤمن ان لايموت حتى يتعلم القرآن او يكون فى تعلمه" (10)
سزاوار است كه مؤمن نميرد، تا آن كه قرآن را آموخته باشد، يادر حال و مسير فراگرفتن قرآن باشد.
با اين حال، پاى بندى به احكام قرآن و عمل به آن در تعبير امامصادق(ع) چنين بيان شده است:"واحذر ان تقع من اقامتك حروفه فىاضاعه حدوده" (11)
بپرهيز از اين كه در مسير اقامه حروف، به اضاعه حدود بيفتى.
بسيارند آنان كه در شكل و ظاهر به قرآن مىپردازند و در وراىجلوههاى ظاهرى قرآنى، عمل به قرآن مطرح نيست. اين گونه برخوردتشريفاتى و مراسمى و شكلى با قرآن، در شان كلام الهى و منشورآسمانى نيست.
8- ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نيز آدابى دارد، هم آداب ظاهرى همچون مسواك، وضو،ترتيل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام كلام الله و... وهم آداب باطنى و حالتهاى روحى و توجه قلبى و عنايتبه كلام خداو پيداكردن حالتخشوع و تذكر و تاثير پذيرى ازتلاوت، اين نكاتدر كلمات امام صادق(ع) بسيار بيان شده است. به برخى از اينرهنمودها اشاره مىشود:
امام صادق(ع) مىفرمايد:
هرگاه نزد تو قرآن تلاوت مىشود، برتولازم است گوش بدهى و سكوت وتوجه داشته باشى:
"اذا قرىء عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع" (12)
اين همان نكته قرآنى است كه در آيه 204 سوره اعراف آمده است:
(و اذا قرىء القرآن فاستمعوا له و انصتوا).
و در سخن ديگرى به نقل ازحضرت رسول(ص) مىفرمايد كه: "راهقرآن" را نظيف و پاكيزه كنيد. مىپرسند: راه قرآن چيست؟
مىفرمايد: دهاندهانيتان. مىپرسند: چگونه؟ مىفرمايد: بامسواك. (13)
در حديث ديگر، امام صادق(ع) فرموده است:
كسى كه قرآن بخواند، ولى قلبش رقت پيدا نكند و در برابر خداوندخاضع نشود و در درون، حالتحزن و خشيت و هراس نيابد، شان وجايگاه والاى خدا را سبك شمرده است. بنگر كه كتاب پروردگارت راچگونه مىخوانى و با منشور لايتخويش چه برخوردى دارى و اوامر ونواهى آن را چگونه پاسخ مىدهى و حدود و تكاليف آن را چگونهامتثال و فرمان بردارى مىكنى؟! در آيههاى وعد و وعيد، درنگ كن،در امثال و مواعظ قرآن انديشه كن. مبادا اقامه حروف و قرائتظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بيندازد!... (14)
تلاوت با حزن و حالتى اندوهناك كه نشان دهنده تاثر روحى قارىاز آيات كلام خداست، ادب ديگرى از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:
"ان القرآن نزل بالحزن فاقروه بالحزن"
قرآن با (15) حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزين قرائت كنيد.
9- جوانان و قرآن
موج مقدس و فراگير قرآنى كه در كشورمان وجود دارد و اين همهنوجوانان و جوانان را در جلسات ترتيل و قرائت و مسابقات حفظوخواندن و مفاهيم آيات، برگرد محور نورانى قرآن جذب كرده است،قابل ستايش و مايه شكر و سپاس است. انس با قرآن، دلهاى جوانانرا روشن و زندگيهاشان را با صفا مىكند و عامل جذب آنان به پاكىو راه خدا مىشود.
امام صادق(ع) مىفرمايد: هرجوان مومنى كه قرآن بخواند، قرآن باگوشت و خون او در مىآميزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه مىسازد و قرآن روز قيامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:
"من قرئى القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفرهالكرام البرره و كان القرآن حجيزا عنه يومالقيامه." (16)
بخصوص، خانه هايى كه نواى خوش قرآن از حنجرههاى داوودى از آنهابه گوش مىرسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمير، همدمكتاب خدايىاند و لحظات خويش را با انس با قرآن سپرى مىكنند،مشمول رحمتخدا و هدايت قرآنى مىشوند. اين گونه خانههاى نورانىاز تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)مىفرمايد:
خانهاى كه يك فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت مىكند، براى اهلآسمان نورانى ديده مىشود، همچنان كه مردم دنيا در آسمان ستارهدرخشان را مىبينند. (17)
10- نكتههاى ديگر
همچنان كه ياد شد، در درياى كلمات حضرت صادق(ع) گهرهاى فراوانىوجود دارد كه در باره قرآن كريم است. نقل آن ها به طولمىانجامد. عصاره و خلاصهاى از آن مضامين را كه در برخى رواياتديگر آمده است، تقديم مىكنيم.
امام صادق(ع)، قرآن را داراى آيات ناسخ و منسوخ و محكم ومتشابه مىداند و بهرهگيرى از قرآن را براى كسانى روا مىشمرد كهبه اين نكات توجه داشته باشند و گرنه گمراه مىشوند و گمراهمىكنند. وى براى فراگيرى هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بيانمىكند و مىفرمايد: قرآنى كه خوانده نمىشود و غبار بر آنمىنشيند، روز قيامتبه درگاه خدا شكايت مىكند. تلاوت راستين راآن مىداند كه قرآن خوانان، وقتى به آيات بهشت و جهنم مىرسند،مىايستند و تامل مىكنند. اهلبيت عليهم السلام را وارثان كتابخدا و برگزيدگان خلق مىشمرد و از اين خاندان به عنوان وجهالله،آيات، بينات و حدودالله ياد مىكند و ولايت ائمه را قطب و محورقرآن و همه كتب آسمانى معرفى مىكند و قرآن را "ثقل اكبر"مىنامد و آن را چراغ هدايت و فروغ تاريكى و حيات بخش قلب بيناو گشاينده چشم و دل مىشمارد. از ديدگاه آن حضرت، قرآن"معيار" و ملاك درستى و حقانيت هر حرف و حديث است و مىفرمايد:
هر چه كه از ما براى شمانقل مىشود، در صورتى كه مخالف با قرآنباشد ما نگفتهايم و شما نپذيريد. او اهلبيت پيامبر(ص) را خزانهداران علم الهى و بازگوكنندكان وحى خدا مىداند و از تفسير بهراى نهى مىكند و از آن قارى كه به خاطر خود نمايى يا كسبدرآمد، به قرائت مىپردازد، نكوهش مىكند.
پايان بخش نوشته را حديثى از آن حضرت درباره فضيلتسوره فجر ودعوت به خواندن آن در نمازها تقديم امتشهيد پرور و فجرآفرينان مىشود. امام صادق(ع) مىفرمود:
"اقروا سوره الفجر فى فرائضكم و نوافلكم، فانها سورهالحسين بنعلى من قراءها كان مع الحسين فى درجته من الجنه"سوره فجر (18) را در نمازهاى واجب و مستحب خود بخوانيد، چرا كهآن، سوره حسين بن على(ع) است. هركس آن را بخواند، در بهشتهمراه حسين(ع) و در رتبه و درجه او خواهد بود.
"والفجر" كه سوگند خداى ازلى است
روشنگر حقى است كه با آل علىاست
اين سوره به گفته امام صادق(ع)
مشهور به سوره حسين بن على(ع) است. (19)
اميد است كه در سايه رهنمودهاى حضرت صادق(ع)، با چشمه وحى الهىآشناتر شويم و "قرآنى" بينديشيم و "قرآنى" زندگى كنيم.
--------------------------------------------
پىنوشتها :
1- بحارالانوار، ج89، (بيروت)، ص107.
2- كافى، ج 2، ص599.
3- بحارالانوار، ج89، ص 81.
4- وسايل الشيعه، ج 4، ص849.
5- بحارالانوار، ج 95، ص 5.
6- الحياه، ج 2، ص116.
7- كافى، ج 2، ص 18.
8- بحارالانوار، ج89، ص 15.
9- الحياه، ج 2، ص ص 152.
10- همان، ص 155.
11- بحارالانوار، ج 82، ص43.
12- وسائل الشيعه، ج 4، ص 861.
13- الحياه، ج 2، ص 158.
14- بحارالانوار، ج89، ص207.
15- وسائل الشيعه، ج 4، ص857.
16- الحياه، ج 2، ص 164.
17- كافى، ج 2، ص 610.
18- تفسير برهان، ج 4، ص457; مجمع البيان، ج، 5، ص 481.
19- از جواد محدثى.