حدیثی از امام صادق(علیه السلام) فضیلت مرگ در فاصله بین زوال پنج‌شنبه تا زوال جمعه را بیان می‌کند و وعده نجات از فشار قبر به آنان می‌دهد. این حدیث پرسشی را برمی‌انگیزد: آیا انسان می‌تواند در روز مرگ خود اختیاری داشته باشد؟ آیا ما در تعیین زمان مرگ نقش داریم؟ این مقاله با استناد به آیات قرآن کریم و تحلیل‌های دینی به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.

تحلیل حدیث امام صادق (علیه السلام)

حدیث مورد اشاره، نشان‌دهنده فضیلتی خاص برای مرگ در این بازه زمانی است. اینگونه روایات بیانگر عنایت الهی به مومنان است که حتی زمان مرگشان می‌تواند نشانه رحمت خداوند باشد. اما این به معنای تعیین اختیاری زمان مرگ توسط انسان نیست، بلکه نشان می‌دهد که خداوند بندگان خود را بر اساس اعمال و ایمانشان مشمول لطف خویش قرار می‌دهد.

 دیدگاه قرآن درباره مرگ و اختیار انسان

قرآن کریم به صراحت تاکید می‌کند که زمان مرگ به دست خداست و انسان هیچ اختیاری در آن ندارد. آیات متعددی این موضوع را بیان می‌کنند:

۱. آیه ۱۱ سوره غافر:
«حَتَّیٰ إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا ۚ إِنَّهَا کَلِمَهٌ هُوَ قَائِلُهَا ۖ وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَیٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ»
(تا وقتی که مرگ یکی از آنها فرا رسد، می‌گوید: پروردگارا، مرا بازگردانید! شاید در آنچه ترک کردم (یا واگذاشتم) عمل صالحی انجام دهم. چنین نیست! این سخنی است که او به زبان می‌گوید؛ و پشت سر آنها برزخی است تا روزی که برانگیخته می‌شوند.)

این آیه نشان می‌دهد که وقتی مرگ فرا می‌رسد، بازگشتی نیست و انسان نمی‌تواند زمان مرگ را تغییر دهد.
 

۲. آیه ۴۹ سوره عنکبوت:
«قُل لَّن یَتَّخِذَ الْعِبَادُ مِن دُونِهِ أَوْلِیَاءَ ۖ وَلَوْ یَرِضُونَ بِمَا تَعْمَلُونَ وَلَا یَمْلِکُونَ لِأَنفُسِهِمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا وَلَا یَمْلِکُونَ مَوْتًا وَلَا حَیَاهً وَلَا نُشُورًا»
(بگو: بندگان (خدا) غیر از او را به دوستی نمی‌گیرند، هرچند آنها از آنچه می‌کنید خشنود باشند. و آنها برای خود مالک هیچ زیان و سودی نیستند و نه مالک مرگ و زندگی و نه برانگیخته شدن.)

این آیه به صراحت بیان می‌کند که انسان حتی مالک مرگ و زندگی خود نیست.

۳. آیه ۱۴۵ سوره آل عمران:
«وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ کِتَابًا مُّؤَجَّلًا ۗ وَمَن یُرِدْ ثَوَابَ الدُّنْیَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَن یُرِدْ ثَوَابَ الْآخِرَهِ نُؤْتِهِ مِنْهَا ۚ وَسَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ»
(و هیچ کس نمی‌میرد مگر به اذن خدا، در زمانی معین. و هر کس پاداش دنیا را بخواهد، به او از آن می‌دهیم؛ و هر کس پاداش آخرت را بخواهد، به او از آن می‌دهیم؛ و به زودی شکرکنندگان را پاداش خواهیم داد.)

این آیه تاکید می‌کند که مرگ تنها به اذن خدا و در زمان مقرر شده اتفاق می‌افتد.


نقش انسان در زمان مرگ

با توجه به آیات قرآن، انسان نمی‌تواند زمان مرگ خود را انتخاب کند. اما این به معنای بی‌نقشی مطلق انسان نیست. اعمال و ایمان انسان می‌تواند باعث شود که خداوند او را در زمان‌ها و حالاتی خاص بمیراند که نشانه رحمت الهی است. به عبارت دیگر، اگرچه اختیار مستقیم در انتخاب روز مرگ نداریم، اما با اعمال صالح و تقوا می‌توانیم مشمول لطف خداوند شویم که ما را در اوقاتی پربرکت مانند جمعه از دنیا ببرد.

امام صادق (علیه السلام) در این حدیث به فضیلت مرگ در زمان خاصی اشاره می‌کنند که نشان می‌دهد اگر کسی در این زمان بمیرد، مورد عنایت خاص خداوند قرار گرفته است. این امر می‌تواند نتیجه ایمان و اعمال نیک او باشد که خداوند چنین وقتی را برای مرگش مقدر کرده است.

· اختیار انسان در مرگ: قرآن به صراحت می‌فرماید که زمان مرگ در اختیار خداوند است و انسان هیچ توانایی برای پیش‌اندازی یا تاخیر در آن ندارد.
· نقش غیرمستقیم انسان: اگرچه انسان نمی‌تواند زمان مرگ را انتخاب کند، اما با اعمال نیک و تقوا می‌تواند باعث شود که خداوند او را در اوقاتی پر فضیلت از دنیا ببرد. بنابراین، مرگ در روز جمعه —طبق حدیث امام صادق (علیه السلام)— نشانه لطف خداوند به بنده‌ای است که اعمالش باعث شده این زمان برای مرگش مقدر شود.
· هدف حدیث: حدیث امام صادق (علیه السلام) نه برای القای اختیار انسان در انتخاب زمان مرگ، بلکه برای بیان فضیلت زمانی خاص و تشویق به تقوا و عمل صالح است تا مشمول این لطف الهی گردند.

سخن پایانی: مرگ در اختیار خداست،اما اعمال ما در چگونگی و زمان‌های پربرکت آن موثر است. پس باید همواره در جهت کسب رضایت خدا بکوشیم تا اگر مرگمان در زمانی خاص مقدر شد، از الطاف الهی بهره‌مند شویم.