آیه ۱۷۳ سوره بقره از آیات کلیدی و بنیادین در تشریع احکام غذایی در اسلام است.این آیه که در میان آیات مربوط به احکام فقهی نازل شده، نه تنها چهار چیز را حرام می‌شمرد، بلکه فلسفه تشریع و قلمرو احکام را نیز با عبارتی کوتاه و پرمعنا «فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ» تبیین می‌کند. این مقاله با رویکردی تحلیلی-توصیفی به واکاوی ابعاد مختلف این آیه می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه این آیه، احکام دینی را در چارچوبی انسانی و منطقی قرار می‌دهد که رحمت و آسانی در آن موج می‌زند.

سوره بقره،طولانی‌ترین سوره قرآن کریم، مشتمل بر احکام متعددی است که پایه‌های زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان را شکل می‌دهد. آیات ۱۶۸ تا ۱۷۳ این سوره، به طور خاص به موضوع «طیبات» و «خبائث» مرزهای حلال و حرام در تغذیه می‌پردازد. آیه ۱۷۳ به عنوان نقطه عطف این آیات، محرمات اصلی را برمی‌شمارد و مهم‌تر از آن، استثنای مهم «اضطرار» را بیان می‌کند که نشان‌دهنده نگرش واقع‌گرایانه و مترقّی اسلام به قانونگذاری است.

متن آیه:

إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنزِیرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ

«در حقیقت، [خدا] تنها مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که [هنگام ذبح] نام غیر خدا بر آن برده شده، بر شما حرام کرده است. پس هر کس ناچار [به خوردن آنها] شود، در حالی که ستمگر و متجاوز [از حدّ ضرورت] نباشد، گناهی بر او نیست. بی‌گمان، خداوند آمرزنده مهربان است.»

 

تجزیه و تحلیل آیه:

۱. محرمات چهارگانه:

آیه با قید«إِنَّمَا» (فقط) آغاز می‌شود که دلالت بر حصر دارد. این بدان معناست که محرمات اصلی در زمینه خوراکی‌ها، منحصر در این چهار مورد است و دیگر محرمات، یا تحت شمول این عناوین کلی قرار می‌گیرند و یا در آیات و روایات دیگر با شرایط خاصی حرام شده‌اند.

· الْمَیْتَهَ (مردار): به حیوانی اطلاق می‌شود که بدون ذبح شرعی مرده باشد. حکمت حرمت مردار، می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
  · بهداشت جسم: مردار، محل تجمع میکروب‌ها و سموم است و مصرف آن برای سلامتی مضر است.
  · بهداشت روح: خوردن مردار، نوعی قساوت قلب و بی‌اعتنایی به حیات را به همراه دارد.
  · احترام به حیات: اسلام با تشریع ذبح شرعی، به حیات حیوان احترام می‌گذارد و خوردن مردار را ناپسند می‌شمارد.
· الدَّمَ (خون): منظور خونی است که به صورت جداگانه و مسفوح (ریخته شده) باشد. حکمت حرمت آن نیز مشابه مردار، مسائل بهداشتی و روحی است.
· لَحْمَ الْخِنزِیرِ (گوشت خوک): خوک از حیواناتی است که در محیط‌های کثیف زندگی می‌کند و گوشت آن حاوی انگل‌ها و بیماری‌های مختلف (مانند کرم کدوحلوایی و تریشین) است. علاوه بر این، حرام بودن آن بعد نمادین دارد و نشان‌دهنده پاکی‌طلبی دین اسلام است.
· مَا أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ (آنچه که نام غیر خدا بر آن برده شده): این مورد، بعدی کاملاً توحیدی دارد. اشاره به حیواناتی دارد که هنگام ذبح، نام بتان یا معبودان باطل بر آنها برده می‌شود. حرام بودن چنین حیوانی، نه به خاطر ذات آن، که به دلیل وابسته شدنش به شرک است. این حکم، مرزبندی روشنی میان جامعه توحیدی و مشرکین ایجاد می‌کند و هرگونه شعائر شرک‌آمیز را طرد می‌کند.

۲. استثنای حیاتی: اضطرار (ضرورت)

جمله«فَمَنِ اضْطُرَّ...» قلب تپنده این آیه و نشان‌دهنده رحمت بی‌منتهای الهی است. این بخش به چند نکته کلیدی اشاره دارد:

· تعریف اضطرار: اضطرار در فقه اسلامی به شرایطی اطلاق می‌شود که فرد برای حفظ جان خود یا دفع شدیدترین ضررها، ناچار به انجام کار حرامی شود؛ به گونه‌ای که اگر آن کار را انجام ندهد، جانش از دست می‌رود یا دچار آسیب جدی می‌شود.
· محدودیت‌های اضطرار: آیه بلافاصله دو قید مهم برای فرد مضطر می‌آورد:
  · غَیْرَ بَاغٍ (ستمگر نباشد): یعنی فرد خودش با اقدام عمدی و تجاوزکارانه باعث ایجاد حالت اضطرار نشده باشد. مثلاً کسی که عمداً و بدون برنامه‌ریزی مناسب به سفر می‌رود و در بیابان گرسنه می‌ماند، "باغ" محسوب می‌شود.
  · وَلَا عَادٍ (متجاوز نباشد): یعنی فرد مضطر تنها به اندازه رفع ضرورت و نجات جان خود اقدام کند و در مصرف حرام، زیاده‌روی و اسراف نورزد. اگر یک لقمه برای نجات جانش کافی است، حق ندارد بیشتر بخورد.
· رفع گناه: نتیجه رعایت این شرایط این است: «فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ» (پس گناهی بر او نیست). این جمله، بار سنگین روانی و شرعی را از دوش فرد مضطر برمی‌دارد و به او اطمینان خاطر می‌دهد.

۳. فلسفه تشریع و صفات الهی:

آیه با ذکر دو صفت«غَفُورٌ رَحِیمٌ» (آمرزنده مهربان) به پایان می‌رسد. این پایان‌بندی حاوی پیام‌های عمیقی است:

· غفور: اشاره به بخشایش خداوند دارد. او خطاهای غیرعمدی و اقدامات در شرایط اضطرار را می‌بخشد.
· رحیم: اشاره به رحمت ذاتی و فعال خداوند دارد. این رحمت است که اساس تشریع این حکم را تشکیل داده است. خداوند نه تنها حرام را مشخص کرده، بلکه راه خروج از تنگناها را نیز نشان داده است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
آیه ۱۷۳ سوره بقره،نمونه‌ای درخشان از قانونگذاری خردمندانه و مبتنی بر رحمت در اسلام است. این آیه:

· شفافیت و تحدید: محرمات اصلی را به روشنی و بدون ابهام بیان می‌کند.
· توازن میان تکلیف و توان: در عین تأکید بر حرمت این موارد، اصل «اضطرار» را به عنوان یک راهکار عادلانه و منطقی به رسمیت می‌شناسد.
· تقدم جان انسان: حفظ جان انسان را به عنوان یک ارزش برتر، حتی برتر از رعایت حرمت برخی محرمات در شرایط خاص، قرار می‌دهد.
· پیشگیری از افراط و تفریط: با قیدهای «غَیْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ» مانع از سوءاستفاده از قانون می‌شود.
· ایجاد آرامش روانی: با عبارت «فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ» و یادآوری صفات غفور و رحیم خداوند، برای مومنان در شرایط سخت، آرامش و اطمینان به همراه می‌آورد.

بنابراین، این آیه تنها یک حکم فقهی نیست، بلکه منشوری است که در آن، احکام دینی در خدمت انسان و برای تأمین سعادت دنیوی و اخروی او قرار گرفته و همواره رحمت الهی، چتری گسترده بر سر آن است.