فوت و فنهای مقابله با "خشم و عصبانیت" در پرتو آموزههای قرآنی
خشم و عصبانیت، از جمله عواطف انسانی نیرومندی هستند که اگر کنترل نشوند، میتوانند به فرد و اطرافیانش آسیبهای جدی وارد کنند. در سبک زندگی اسلامی، کنترل خشم نه تنها یک توصیه اخلاقی، بلکه از ویژگیهای بارز پرهیزکاران و مؤمنان دانسته شده است. قرآن کریم، با بینشی عمیق به روانشناسی انسان، راهکارهای عملی و معنوی برای مدیریت این هیجان مخرب ارائه میدهد. در این مقاله، به بررسی برخی از فوت و فنهای مقابله با خشم و عصبانیت با استناد به آیات الهی خواهیم پرداخت.
1. شناخت ریشهها و پیامدهای خشم (خودآگاهی):
اولین قدم برای مقابله با خشم، شناخت آن است. آگاهی از اینکه چه عواملی باعث شعلهور شدن خشم در ما میشوند و چه پیامدهای مخربی میتواند به دنبال داشته باشد، به ما کمک میکند تا هوشیارانهتر با آن برخورد کنیم. خشم میتواند منشأ تکبر، حسادت، خودخواهی یا حتی ترس باشد. قرآن کریم به ما میآموزد که همواره به درون خود بنگریم و خود را مورد محاسبه قرار دهیم.
2. فرو بردن خشم و عفو و گذشت:
یکی از مهمترین راهکارهای قرآنی برای مقابله با خشم، "کظم غیظ" یا فرو بردن خشم است. این عمل، نشانهی قدرت روحی و تسلط بر نفس است. کسی که قادر به کنترل خشم خود باشد، مورد ستایش خداوند قرار میگیرد. در ادامه این ویژگی، خداوند به "عفو و گذشت" نیز توصیه میکند که سطح بالاتری از کنترل خشم است و به صلح و آرامش در روابط انسانی میانجامد.
قرآن کریم میفرماید:
"الَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ" (1)
ترجمه: "همانها که در توانگری و تنگدستی انفاق میکنند؛ و خشم خود را فرو میبرند؛ و از خطاهای مردم درمیگذرند؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد."
این آیه به وضوح فرو بردن خشم (الْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ) و بخشش مردم (وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ) را از صفات برجسته پرهیزکاران و نیکوکاران برمیشمرد و بیان میدارد که خداوند این افراد را دوست دارد.
3. پناه بردن به خداوند از شیطان:
خشم، اغلب با وسوسههای شیطانی همراه است که انسان را به انجام کارهای نسنجیده و گفتن سخنان ناپسند ترغیب میکند. قرآن کریم به ما میآموزد که در هنگام بروز این وسوسهها، به خداوند پناه ببریم و از او مدد بخواهیم. ذکر خداوند و پناه بردن به او، سدی در برابر نفوذ شیطان و کنترل خشم خواهد بود.
قرآن کریم میفرماید:
"وَإِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ" (2)
"و هرگاه وسوسهای از شیطان به تو رسد، به خدا پناه ببر؛ که او شنوا و داناست."
این آیه به صراحت توصیه میکند که در مواجهه با وسوسههای شیطانی، که خشم یکی از مظاهر آن است، به خداوند پناه ببریم.
4. صبر و بردباری:
صبر، کلید بسیاری از فضائل اخلاقی است و در مدیریت خشم نیز نقش محوری ایفا میکند. بردباری در برابر ناملایمات، توهینها و برخوردهای نامناسب دیگران، باعث میشود که انسان از واکنشهای عجولانه و هیجانی پرهیز کند. صبر، به انسان فرصت میدهد تا با تفکر و آرامش، بهترین پاسخ را انتخاب کند.
قرآن کریم میفرماید:
"وَلَنَبْلُوَنَّکُم بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ" (3)
"و قطعاً شما را با چیزی از ترس و گرسنگی و کاهشی در اموال و جانها و محصولات میآزماییم؛ و مژده ده به صبرکنندگان."
اگرچه این آیه در مورد کلیت صبر در برابر سختیهاست، اما فلسفه صبر را به خوبی بیان میکند که میتواند در کنترل خشم نیز کاربرد داشته باشد.
5. بخشش و گذشت از بدیها:
یکی از قدرتمندترین روشهای مقابله با خشم، بخشش و گذشت از کسانی است که به ما بدی کردهاند. این کار شاید دشوار به نظر برسد، اما در بلندمدت آرامش روحی عمیقی برای فرد به ارمغان میآورد و کینه و عداوت را از دل او میزداید.
قرآن کریم میفرماید:
"خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ" (4)
"گذشت را پیشه کن، و به نیکی فرمان ده، و از جاهلان روی بگردان."
این آیه به طور مستقیم به "عفو" (گذشت) توصیه میکند که یکی از بهترین راهها برای کنترل واکنشهای منفی و خشمگینانه در برابر رفتار دیگران است. "روی گرداندن از جاهلان" نیز به معنای دوری از مجادله و بحث با افراد نادان است که میتواند منجر به خشم شود.
6. یاد خدا و آرامش قلب:
ذکر و یاد خداوند، اصلیترین منبع آرامش برای قلبهای مضطرب و خشمگین است. هنگامی که انسان درگیر یاد خدا میشود، از وسوسههای شیطانی و هیجانات منفی رهایی مییابد و آرامش به قلب او باز میگردد.
قرآن کریم میفرماید:
"الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ" (5)
"همانها که ایمان آوردهاند و دلهایشان به یاد خدا آرام میگیرد؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرام میگیرد."
این آیه به وضوح نشان میدهد که یاد خدا، عامل اصلی آرامش قلب است و در نتیجه میتواند به کنترل خشم و عصبانیت کمک کند.
بنابراین خشم و عصبانیت، چالشهای بزرگی در مسیر کمال انسانی هستند. با این حال، با پیروی از آموزههای حکیمانه قرآن کریم، میتوانیم این هیجانات را مدیریت کرده و به آرامش و صلح درونی دست یابیم. فرو بردن خشم، عفو و گذشت، پناه بردن به خداوند، صبر و بردباری، بخشش و یاد خدا، همگی از فوت و فنهای قرآنی هستند که نه تنها به ما در کنترل خشم کمک میکنند، بلکه مسیر را برای رشد معنوی و رسیدن به مقام پرهیزکاران هموار میسازند. با عمل به این دستورات الهی، میتوانیم زندگیای آرامتر، روابطی سالمتر و روحی پاکتر داشته باشیم.