در جهان امروز، مرز میان حضور واقعی و مجازی از میان رفته است. انسانِ قرن بیست‌ویکم بیش از هر زمان دیگری در شبکه‌ای از ارتباطات نامرئی زندگی می‌کند؛ جهانی که در آن، واژه‌ها با سرعت نور منتقل می‌شوند و یک جمله یا تصویر می‌تواند در چند ثانیه ذهن میلیون‌ها نفر را شکل دهد. در چنین شرایطی، سخن گفتن از «اخلاق اسلامی در ارتباطات آنلاین» دیگر یک توصیه‌ی تزئینی نیست، بلکه ضرورتی برای حفظ کرامت انسان و سلامت جامعه‌ی ایمانی است.

قرآن کریم بارها از زبان و گفتار به‌عنوان عامل ساخت یا تخریب روابط انسانی یاد می‌کند: «وَقُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً» (بقره/۸۳)؛ با مردم سخن نیک بگویید. فضای مجازی نیز امتداد همین «سخن گفتن» است، با این تفاوت که مخاطبانش بی‌شمارند و آثارش ماندگارتر. هر کلمه، هر پست، هر بازنشر، در حکم گفتاری است که از دهان خارج شده و دیگر بازگشت ندارد. از این رو، همان مراقبتی که دین از زبان می‌خواهد، امروز باید از «انگشتان ما» نیز بخواهد.

غیبت در گروه‌های مجازی، تهمت در قالب تحلیل یا خبر، تمسخر و تحقیر در بخش نظرات، و بازنشر مطالب بی‌منبع این‌ها نمونه‌هایی از لغزش‌هایی‌اند که می‌توانند به آسانی آبروی انسان‌ها را ببَرند و دل‌ها را بیازارند. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «کفی بالمرء کذباً أن یحدث بکل ما سمع»؛ برای دروغگو بودن همین کافی است که هر چه می‌شنود بازگو کند. امروز که فضای مجازی پر از خبرها و تحلیل‌های بدون منبع است، این سخن پیامبر(ص) بیش از همیشه به ما یادآوری می‌کند که بازنشر بی‌تأمل، می‌تواند ما را از مرز صداقت خارج کند.

از سوی دیگر، یکی از چالش‌های اخلاقی مهم عصر دیجیتال، نقض حریم خصوصی و تجسس در زندگی دیگران است. قرآن کریم به صراحت می‌فرماید: «وَلَا تَجَسَّسُوا» (حجرات/۱۲). بازنشر تصاویر و پیام‌های شخصی دیگران بدون رضایت، یا قضاوت درباره‌ی افراد بر اساس ظاهر مجازی‌شان، از مصادیق همین نهی الهی است. اخلاق اسلامی بر کرامت ذاتی انسان تأکید دارد؛ کرامتی که حتی در فضای مجازی نباید قربانی هیجان، کنجکاوی یا رقابت رسانه‌ای شود.

امروز هر کاربر، یک رسانه است و هر حساب کاربری می‌تواند ده‌ها هزار نفر را تحت تأثیر قرار دهد. این قدرت بی‌سابقه، مسئولیتی سنگین بر دوش کاربران مؤمن می‌گذارد. در گذشته تنها خبرنگاران یا مبلغان در قبال انتشار سخن خود پاسخگو بودند، اما در عصر شبکه‌های اجتماعی، هر کلیک و هر بازنشر نوعی امضا بر واقعیت یا دروغ است. مؤمن کسی است که بداند حتی در خلوت مجازی، فرشتگان نیز آنلاین‌اند و اعمال او را ثبت می‌کنند.

اسلام، دینی است که اخلاق را به لحظه‌ی حضور در مسجد محدود نمی‌کند؛ اخلاق اسلامی باید در پیام‌ها، پست‌ها، لایک‌ها و کامنت‌ها هم دیده شود. اگر ایمان ما در رفتار دیجیتال ما انعکاس نیابد، بخشی از معنای بندگی را از دست داده‌ایم. حضور در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند فرصتی برای ترویج نیکی، امید و صداقت باشد، به شرط آنکه مراقب باشیم ابزار ارتباط، ما را از روح ارتباط انسانی دور نکند.

در دنیایی که الگوریتم‌ها رفتار ما را تحلیل می‌کنند، شاید وقت آن رسیده است که الگوریتم دل خود را اصلاح کنیم. «تقوای دیجیتال» یعنی همان مراقبت همیشگی که قرآن از مؤمن می‌خواهد؛ یعنی اندیشیدن پیش از ارسال، نیت پاک پیش از نوشتن، و پرهیز از هر سخنی که آبرویی را خدشه‌دار کند. در جهانی که محتوا با سرعت نور منتشر می‌شود، شاید تنها چیزی که باید کندتر شود، انگشت مؤمن بر دکمه‌ی ارسال است.