در زمان رسول اکرم طبعا مسلمانان مشکلات خود را درباره معاني و مفاهيم آيات قرآن از آن حضرت مي پرسيدند. برخي از صحابه بيش از ديگران در فهم معاني قرآن بصيرت داشتند، لهذا از همان اول به عنوان «مرجع »در تفسير آيات قرآن شناخته شدند. عبد الله بن عباس و عبد الله بن مسعود از اين افرادند. ابن عباس در اين جهت شهرت بيشتري دارد. آراء او در کتب تفسير زياد نقل مي شود. ابن عباس شاگرد امير المؤمنين علي عليه السلام بود و به اين شاگردي افتخار مي کرد و به خود مي باليد. ابن مسعود نيز شيعه و شاگرد علي عليه السلام است. در کتب فهرست از يک کتاب تفسير تاليف ابن عباس ياد مي شود. برخي مدعي هستند که نسخه اي از اين تفسير هم اکنون در کتابخانه سلطنتي مصر موجود است (1) . ابن عباس با همه تبحري که در تفسير داشت مي گفت :«در مقابل علي همچون قطره اي در مقابل دريا هستم ».
جرجي زيدان مدعي است که تا آخر قرن اول هجري، تفسير قرآن زبان به زبان نقل مي شد و نخستين کسي که تفسير قرآن را به صورت کتاب درآورد مجاهد بود (متوفي در 104 هجري) . سپس امثال واقدي و طبري در قرن دوم و سوم تفسيرهايي نوشتند (2) .
ولي البته اين نظر صحيح نيست. ابن عباس و حتي سعيد بن جبير پيش از مجاهد به نگارش تفسير قيام کرده اند. اين نظر جرجي زيدان تابع يک نظر کلي تري است که مدعي است مسلمين در تمام قرن اول هيچ تاليفي نداشته اند. نظر جرجي زيدان با دلايل قطعي مردود شناخته شده است. ما در ضمن فصول آينده به بطلان نظر او اشاره خواهيم کرد.
ايرانيان همان طور که به فن قرائت قرآن اهتمام ورزيدند به فن تفسير نيز اهتمام ورزيدند.
اهتمام ايرانيان به تفسير و فقه و حديث که مستقيما با متن اسلام مربوط بوده است از هر مورد ديگر بيشتر بوده است. براي ما فعلا ممکن نيست همه مفسران ايراني را از صدر اسلام تا عصر حاضر معرفي کنيم. اگر بناي چنين کاري باشد«مثنوي هفتاد من کاغذ شود». در هر قرني صدها و هزارها مفسر وجود داشته است و صدها تفسير نگاشته شده است. تحقيق درباره همه آنها و جدا کردن ايرانيان از غير ايرانيان يک عمر وقت مي خواهد. ولي براي اين که نمونه اي از خدمات ايرانيان در تفسير ارائه داده شود کافي است که نظري به تفاسير برجسته و مفسران مشهور و معروف ميان مسلمين بيندازيم، خواهيم ديد اکثر اين مفسران ايراني بوده اند.
ما اين افراد را از ميان کساني انتخاب مي کنيم که يا چون از مفسران اوليه اند، اسمشان و راي و نظرشان زياد در تفاسير ذکر مي شود و يا تفسيري برجسته و قابل توجه از آنها به يادگار مانده است.
دسته اول يعني مفسران اوليه که آرائشان در کتب تفسير زياد نقل مي شود، بعضي صحابي و بعضي تابعي و بعضي از شاگردان و يا شاگردان شاگردان تابعين بوده اند از قبيل ابن عباس، ابن مسعود، ابي بن کعب، سدي، مجاهد، قتاده، مقاتل، کلبي، سبيعي، اعمش، ثوري، زهري، عطاء، عکرمه، فراء و غير اينها.
بعضي از اينها شيعه اند و بعضي غير شيعه و همچنين بعضي ايراني اند و بعضي غير ايراني. بديهي است که در اين طبقه غلبه با غير ايرانيان است. تنها چند نفر از اينها يعني مقاتل و اعمش و فراء ايراني اند و باقي غير ايراني.
مقاتل بن سليمان از اهل خراسان و يا از اهل ري است. در قرن دوم مي زيسته و در سال 150 درگذشته است. مقاتل از اهل تسنن به شمار مي رود. شافعي درباره اش تعبيري مبالغه آميز دارد، مي گويد :«مردم در تفسير، عيال مقاتل مي باشند».
سليمان بن مهران اعمش به نقل ريحانة الادب (3) اصلا اهل دماوند است و در کوفه متولد شده و در همان جا سکني گزيده است. سليمان شيعه است و علماي اهل تسنن نيز او را ستوده اند. اعمش به لطيفه گويي معروف است. داستانهايي از لطايف او نقل مي شود. اعمش در حدود سال 150 هجري درگذشته است.
فراء، يحيي بن زياد اقطع از معاريف لغويين و نحويين است. نامش در کتب ادب عربي زياد برده مي شود. فراء شاگرد کسائي و مربي فرزندان مامون بوده است. صاحب رياض العلماء و همچنين صاحب تاسيس الشيعة به تشيع وي تصريح کرده اند. فراء ايراني است. پدرش، زياد اقطع در وقعه معروف فخ همراه شهيد فخ، حسين بن علي بن حسن بود، دستش را به مجازات بريدند و از اين رو به «اقطع »معروف شد. فراء در سال 207 يا 208 هجري درگذشت.
از اين طبقه که بگذريم مي رسيم به طبقه اي که در تفسير، کتاب تاليف کرده اند. همچنانکه قبلا اشاره شد، کتب تفسيري که در شيعه و سني نوشته شده است از حد احصاء خارج است. تنها به ذکر معروفترين تفاسيري که هم اکنون در ميان شيعه و سني رايج است اکتفا مي نماييم. بحث خود را از تفاسير شيعه آغاز مي کنيم.

تفاسير اهل تشيع
مفسرين شيعه تقسيم مي شوند به مفسرين عصر ائمه و مفسرين عصر غيبت. بسياري از اصحاب ائمه که بعضي از آنها ايراني هستند تفسير نوشته اند از قبيل ابو حمزه ثمالي، ابو بصير اسدي، يونس بن عبد الرحمن، حسين بن سعيد اهوازي، علي بن مهزيار اهوازي، محمد بن خالد برقي قمي، فضل بن شاذان نيشابوري.
مفسرين عصر غيبت فراوانند. ما در اينجا به عنوان نمونه تنها به ذکر نام کتب تفسير معروف ميان شيعه مي پردازيم. از همين نمونه معلوم مي شود بيشتر تفاسير شيعي را شيعيان ايراني تاليف کرده اند :

1. تفسير علي بن ابراهيم قمي اين تفسير از معروفترين تفاسير شيعه است، اکنون موجود است و چاپ شده است. پدر علي بن ابراهيم از کوفه به قم منتقل شد. بعيد نيست که علي بن ابراهيم يک ايراني عرب نژاد باشد. وي از مشايخ شيخ کليني است و تا سال سيصد و هفت در قيد حيات بوده است.

2. تفسير عياشي مؤلف اين تفسير محمد بن مسعود سمرقندي است. اول مذهب اهل تسنن داشت و بعد به تشيع گراييد. معاصر شيخ کليني است. از پدرش سيصد هزار دينار به او ارث رسيد، همه را صرف نسخ و مقابله و استنساخ و جمع کتاب کرد. خانه اش به شکل يک مدرسه در آمده بود، هر کس به يک کار علمي گماشته شده بود و کار خود را انجام مي داد و هزينه همه را عياشي تامين مي کرد. عياشي علاوه بر تفسير و حديث و فقه، در طب و نجوم دستي داشته است. ابن النديم در الفهرست از او ياد کرده و کتابهاي فراواني از او نام برده و مدعي شده که کتب عياشي در خراسان رواج زيادي دارد. عياشي ايراني است ولي ظاهرا عرب نژاد است. ابن النديم مي گويد :گفته شده که تميمي الاصل است. عياشي از علماي قرن سوم هجري محسوب مي شود.

3. تفسير نعماني مؤلف اين تفسير، ابو عبد الله محمد بن ابراهيم است. احيانا به نام ابن ابي زينب خوانده مي شود. شاگرد شيخ کليني است. صاحب تاسيس الشيعة مي گويد :نسخه اي از تفسير نعماني در کتابخانه ايشان هست. نعماني معلوم نيست که اهل عراق (حدود واسط) است يا اهل مصر. نعماني از علماي قرن چهارم محسوب مي شود.
نعماني دخترزاده اي دارد به نام ابو القاسم حسين معروف به ابن المرزبان و وزير مغربي (4) . اين مرد به يزدجرد ساساني نسب مي برد و نظر به اينکه چند نوبت به وزارت رسيده است به «وزير مغربي »معروف است. ابن المرزبان در چهارده سالگي قرآن مجيد را حفظ کرد، در نحو و لغت و حساب و جبر و هندسه و منطق و برخي فنون ديگر ماهر بود، اديب و نويسنده اي توانا بود.
ابن المرزبان کتابي دارد به نام خصائص القرآن. در سال 418 و يا 428 درگذشته است و طبق وصيت خودش جنازه اش را از بغداد به نجف منتقل کردند و در جوار مرقد امير المؤمنين علي عليه السلام دفن نمودند.

4. تفسير تبيان مؤلف اين تفسير شيخ الطائفه ابو جعفر محمد بن الحسن بن علي الطوسي است. در ادبيات، کلام، فقه، تفسير، حديث، امام و پيشوا بوده است. در سال 385 تولد يافت و بنابر اين اکنون در حدود هزار سال از تولد اين ستاره درخشان اسلام مي گذرد. سال گذشته به همين مناسبت کنگره هزاره وي در مشهد تاسيس شد و گروه زيادي از دانشمندان اعم از مسلمان و غير مسلمان و اعم از شيعه و سني در آن شرکت داشتند. شيخ طوسي در سال 460 هجري درگذشته است. اين مرد بزرگ در23 سالگي از خراسان به عراق آمد و از محضر شيخ مفيد و سيد مرتضي علم الهدي استفاده کرد و سپس خودش پيشواي تشيع در عصر خود گشت. در اعصار بعد نيز همواره در صف مقدم علماي شيعه قرار داشته است. دوازده سال آخر عمر خود را به واسطه حوادث ناگواري که در بغداد رخ داد، از آنجا به نجف منتقل شد. حوزه علميه نجف را اين مرد بزرگوار تاسيس کرد که هم اکنون پس از هزار سال به حيات علمي و ديني خود ادامه مي دهد.

5. مجمع البيان مؤلف اين تفسير فضل بن حسن طبرسي است. اصلا اهل تفرش است. در ذي القعده 536 از تاليف اين تفسير فراغت يافته است. مجمع البيان از نظر ادبي و حسن تاليف بهترين تفسير است. شيعه و سني براي اين تفسير اهميت فراوان قائلند. مکرر در ايران و مصر و بيروت چاپ شده است. طبرسي تفسير مختصري دارد به نام جوامع الجامع. طبرسي پس از فراغ از مجمع البيان به تفسير کشاف که توسط معاصر نامدارش جار الله زمخشري تاليف يافته بود وقوف يافت و پسنديد و در آن نکاتي از جنبه هاي ادبي يافت که از خودش در مجمع البيان فوت شده بود. تفسير جوامع الجامع را با توجه به لطايف کشاف نگاشت.
البته اهل فن تفسير مي دانند هر چند برخي نکات خصوصا از جنبه فن بلاغت در کشاف هست که در مجمع البيان نيست، نکات زياد ادبي و تفسيري در مجمع البيان يافت مي شود که در کشاف وجود ندارد.

6. روض الجنان، معروف به تفسير ابو الفتوح رازي اين تفسير به زبان فارسي است و از معروفترين و غني ترين تفاسير شيعه است. فخرالدين رازي و-به ادعاي بعضي-طبرسي نيز از اين تفسير زياد استفاده کرده اند. اين تفسير در چهل سال اخير مکرر در ايران چاپ شده است. ابو الفتوح نيشابوري الاصل است ولي در ري مي زيسته است. ابو الفتوح از ايرانيان عرب نژاد است. نسبش به جناب عبد الله بن بديل بن ورقاء مي رسد که از صحابه امير المؤمنين علي عليه السلام بود و در صفين افتخار حضور رکاب آن حضرت را داشت.
ابو الفتوح معاصر طبرسي و زمخشري است و نزد شاگردان شيخ طوسي تحصيل کرده است. تاريخ دقيق وفاتش در دست نيست. قدر مسلم اين است که در اواسط قرن ششم هجري مي زيسته است. قبرش هم اکنون در شهر ري معروف است.

7. تفسير صافي مؤلف اين تفسير حکيم و عارف و محدث و مفسر معروف ملا محسن فيض کاشاني است. از مشاهير علماي شيعه است و در قرن يازدهم هجري مي زيسته است. اين مرد بزرگ عمر پر برکتي داشته و به کثرت وجودت تاليف معروف است.
مرحوم فيض در آغاز عمر در قم اقامت داشت. مدرسه فيضيه به نام او معروف شد. از قم به شيراز مسافرت کرد و علم حديث را نزد سيد ماجد بحراني، و فلسفه و عرفان را نزد حکيم و عارف بلند قدر صدر المتالهين آموخت و دختر صدرا را به زني گرفت. وفات فيض در سال 1091 در کاشان واقع شده است.

8. تفسير ملا صدرا صدر المتالهين يا ملا صدرا شهرتش به فلسفه و عرفان است و خود در اين رشته صاحب مکتب است، ولي در تفسير و شرح احاديث هم تبحري بسزا داشته است. اصول کافي را شرح کرده است و سوره بقره را تا آيه 65 : و لقد علمتم الذين اعتدوا منکم في السبت. . . و همچنين سوره هاي الم سجده، يس، واقعه، حديد، جمعه، طارق، اعلي، اذا زلزلت، و آيه هاي آية الکرسي، آيه نور و آيه و تري الجبال تحسبها جامدة. . . (5) را تفسير کرده است. تفسير ملا صدرا هر چند تمام نيست ولي مفصل است و تقريبا به اندازه تفسير صافي است. چندين بار در ايران چاپ شده است. وفات ملا صدرا در بصره در سال 1050 در هفتمين سفر وي به حج که همواره پياده مي رفته است اتفاق افتاد.
هواي کعبه چنان مي کشاندم به نشاط که خارهاي مغيلان حرير بنمايد

9. منهج الصادقين اين تفسير به زبان فارسي است و در سه جلد بزرگ در تبريز به چاپ سنگي چاپ شده است. تا سي چهل سال اخير يگانه تفسير فارسي متداول بود. مؤلف اين تفسير مرحوم ملا فتح الله بن شکرالله کاشاني است که در قرن دهم هجري مي زيسته است. غالب تاليفات اين مرد به زبان فارسي است، از جمله آنهاست شرح نهج البلاغه که البته ترجمه اي است فارسي با شرحي مختصر.

10. تفسير شبر مؤلف اين تفسير سيد عبد الله شبر است. اين مرد شريف معاصر کاشف الغطاء و ميرزاي قمي بوده است. مردي بسيار متتبع و متبحر و متعبد بوده است. تاليفات زيادي در فقه و اصول و کلام و حديث و رجال و تفسير داشته است. وي در سال 1242 هجري وفات يافت و در جوار کاظمين عليهما السلام دفن شد.

11. تفسير برهان مؤلف اين تفسير مرحوم سيد هاشم بحريني است که از محدثين و متتبعين معروف شيعه به شمار مي رود. اين تفسير طبق مذاق اخباريين است که قرآن را تنها با حديث قابل تفسير مي دانند بدون هيچ توضيح ديگري و حتي بدون اين که کوچکترين توضيحي درباره همان احاديث و کيفيت تفسيري آن احاديث داده شود، بلکه صرفا به اين صورت که احاديث مربوطه نقل گردد و به همان نقل اکتفا شود. سيد هاشم بحريني در سال 1107 يا1109 در گذشته است.

12. نور الثقلين نويسنده اين تفسير يکي از علماي حويزي است که در شيراز مسکن داشته است. معاصر مرحوم مجلسي و شيخ حر عاملي است. در اين تفسير نيز عنايت به نقل اخبار و احاديث است. نام مؤلف شيخ عبد العلي ابن جمعه است. تاريخ دقيق وفاتش معلوم نيست.
تفاسيري که نام برده شد معروفترين و مشهورترين تفاسير شيعه تا قرن 13 هجري است که چاپ شده و تقريبا در دست همه کساني که به تفاسير شيعي علاقه مندند موجود است و اگر افراد غير شيعي بخواهند به تفاسير شيعه مراجعه کنند، به اين تفاسير مراجعه مي کنند. در قرن چهاردهم نيز تفاسير زياد و پر ارجي تاليف يافته است و يا در حال تاليف است، ما از ذکر آنها خودداري کرديم.
اگر کسي بخواهد آماري تا حدود امکان از تفاسير شيعي به دست آورد، بايد به کتاب بسيار پر ارج الذريعة الي تصانيف الشيعة تاليف علامه جليل مرحوم حاج شيخ آقا بزرگ تهراني (اعلي الله مقامه) مراجعه کند.
از نمونه اي که به دست داديم معلوم شد تقريبا همه تفاسير معروف امروز شيعه يا از ايرانيان ايراني نژاد است و يا از عرب نژاداني که ايراني شده بودند و يا از شيعيان ساکن سواحل خليج فارس که در ايران مي زيسته اند.

تفاسير اهل تسنن
1. جامع البيان في تفسير القرآن، معروف به تفسير طبري مؤلف اين تفسير طبري مورخ و محدث و فقيه معروف است. طبري از علماي طراز اول اهل تسنن به شمار مي رود. در بسياري از علوم زمان خود امام و پيشوا شمرده مي شود. طبري در ابتدا از نظر روش فقهي تابع شافعي بود اما بعدها خود مکتب فقهي مستقلي تاسيس کرد و از هيچيک از پيشوايان فقه اهل تسنن پيروي نکرد. مذهب فقهي طبري تا مدتي پيرو داشت و تدريجا از بين رفت. ابن النديم در الفهرست عده اي از فقها را نام مي برد که پيرو مذهب فقهي طبري بوده اند.
طبري اهل آمل مازندران است. در سال 224 هجري در آمل متولد شد و در سال 310 در بغداد درگذشت. تفسير طبري در قاهره چاپ شده است و در زمان نوح بن منصور ساماني به امر او به وسيله وزير عرب نژادش معروف به وزير بلعمي به فارسي ترجمه شد. ترجمه تفسير طبري اخيرا در تهران چاپ شده است.

2. کشاف اين کتاب معروفترين و متقن ترين تفاسير اهل تسنن است. از نظر نکات ادبي، بالخصوص نکات بلاغتي در ميان همه تفاسير ممتاز است. مؤلف اين تفسير ابو القاسم محمود بن عمر زمخشري خوارزمي ملقب به جار الله است. زمخشري از اکابر علماي اسلام به شمار مي رود. کتابهاي زياد در ادب، حديث و موعظه تاليف کرده است. با اينکه اين مرد از بلاد شمالي ايران و سرزمينهاي سردسير بود، سالها در مکه معظمه مجاور شد و گرماي طاقت فرساي هواي آنجا را تحمل کرد، زيرا معتقد بود مجاورت بيت الله آثار معنوي فراواني دارد. چون سالها مجاور بيت الله بود به «جار الله »معروف گشت و ظاهرا در همان وقت تفسير کشاف را نوشت.
زمخشري در جلد سوم کشاف، ذيل تفسير آيه 56 از سوره عنکبوت که مي فرمايد : يا عبادي الذين امنوا ان ارضي واسعة فاياي فاعبدون (اي بندگان مؤمن من، زمين من فراخ است، پس تنها مرا پرستش کنيد) ، پس از آنکه تشريح مي کند که مؤمن بايد مناسبترين سرزمينها را از نظر حفظ دين و عبادت پروردگار براي سکونت انتخاب کند، مي گويد :
«به جان خودم سوگند که سرزمينها از اين نظر تفاوت فراوان دارند. ما آزمايش کرديم، پيشينيان ما نيز آزمايش کرده اند : سرزمين حرم خدا و مجاورت بيت الله الحرام تاثير فراواني دارد بر روح و دل از نظر مقهور ساختن نفس اماره و تمرکز فکر و خيال و پيدايش روح قناعت و. . . »
زمخشري در يکي از مسافرتهاي علمي زمستاني خود در خوارزم يک پاي خود را از دست داد. پس از اين واقعه از پاي چوبي کمک مي گرفت. با همان حال مسافرتهاي طولاني کرد و چند سال مجاور بيت الله بود. تولد زمخشري در سال 467 هجري و وفاتش در سال 538 واقع شده است.

3. مفاتيح الغيب يا تفسير کبير ... تاليف محمد بن عمر بن حسين بن حسن بن علي معروف به امام فخر رازي
فخر رازي نيز از مشاهير علماي اسلام است. خودش و تفسيرش و برخي افکار و آرائش در فلسفه و کلام در ميان شيعه و سني معروف است. تاليفات فراوان در رشته هاي مختلف دارد. فخر رازي در مازندران متولد شد و در ري سکني گزيد و به هرات و خوارزم مسافرت کرد و در زمان خود به کمال شهرت و اعتبار نايل گرديد. فخر رازي در سال 543 متولد و در سال 606 در هرات درگذشت.

4. غرائب القرآن، معروف به تفسير نيشابوري اين تفسير نيز در رديف تفاسير درجه اول اهل تسنن به شمار مي رود. مؤلف اين تفسير حسن بن محمد بن حسين معروف به نظام نيشابوري يا نظام اعرج است. نظام اهل قم و ساکن نيشابور بوده است. وي مردي جامع بوده است. در رياضيات و ادبيات تاليفاتي داشته است. وفات او در حدود سال 730 واقع شده است.

5. کشف الاسرار اين تفسير به فارسي است و ده جلد است. چند سال پيش در تهران چاپ شد. اين تفسير تاليف ابوالفضل رشيد الدين ميبدي يزدي است که در اواخر قرن پنجم و اوايل قرن ششم مي زيسته است. کشف الاسرار اخيرا چاپ شده است و کم و بيش جاي خود را ميان اهل فضل باز کرده است.

6. انوار التنزيل و اسرار التاويل معروف به تفسير بيضاوي مؤلف اين تفسير عبد الله بن عمر بن احمد معروف به قاضي بيضاوي است. اهل بيضاي فارس است. تفسيرش خلاصه و زبده اي است از کشاف و مفاتيح الغيب. اين تفسير مورد استفاده مرحوم فيض کاشاني در تفسير صافي بوده و شيخ بهايي بر آن حاشيه نوشته است. بيضاوي معاصر محقق طوسي و علامه حلي است و در اواخر قرن هفتم درگذشته است.

7. تفسير ابن کثير مؤلف اين تفسير همان ابن کثير معروف مورخ است که بيشتر به کتاب تاريخش به نام البداية و النهاية معروف است. کنيه اش ابو الفداء است. ابن کثير اصلا قرشي است. ساکن شام و شاگرد ابن تيميه بوده است. تفسيرش در قاهره چاپ شده و خودش در سال 774 در گذشته است.

8. الدرالمنثور ... تاليف جلال الدين سيوطي که از متبحرترين و پر تاليف ترين علماي اسلام است. برخي تاليفات او از قبيل الاتقان في علوم القرآن از کتب نفيس شمرده مي شود. درالمنثور تفسير به ماثور است، يعني آيات را با اخبار و رواياتي که در احاديث آمده تفسير کرده است و از اين جهت که جامع احاديث تفسيري اهل تسنن است بي نظير است. درالمنثور در تفاسير اهل تسنن از نظر گردآوري احاديث مربوطه در ذيل آيات کريمه نظير تفسير برهان است در شيعه.
سيوطي اهل مصر است. گويند در هفت سالگي قرآن را حفظ کرد (6) . در ريحانة الادب هفتاد و نه تاليف از او نام مي برد. وفات سيوطي در 910 يا 911 واقع شده است.

9. تفسير جلالين اين تفسير تاليف دو نفر است :از حمد تا سوره کهف را که در حدود نصف قرآن است، جلال الدين محمد بن احمد بن ابراهيم محلي که اصلا اهل يمن است و از اکابر علماي شافعيه است تاليف نمود. جلال الدين محلي در سال 864 درگذشت و موفق به اتمام آن نشد. از سوره کهف تا آخر قرآن را جلال الدين سيوطي سابق الذکر به همان سبک جلال الدين محلي تکميل کرد و از همين رو به «تفسير جلالين »معروف شد.
تفسير جلالين بنا به نقل ريحانة الادب (7) بارها در ايران و مصر و هند چاپ شده است.

10. تفسير قرطبي مؤلف اين تفسير ابو بکر صائن الدين يحيي بن سعدون اندلسي است که گويند در حديث و نحو و لغت و تجويد و قرائت و تفسير از اکابر وقت و مرجع استفاضه مشايخ عصر خود بوده است.
قرطبي اهل قرطبه اندلس (اسپانيا) است. در سال 567 در گذشته است.

11. ارشاد العقل السليم الي مزايا القرآن الکريم، معروف به تفسير ابو السعود ابو السعود مؤلف اين تفسير از اکابر علماي عثماني در قرن دهم است. سلطان با يزيد دوم از او به واسطه تاليف اين تفسير قدرداني و تجليل فراوان کرد. پس از اشتغال به مقام قضا و جلوس به مسند قاضي القضاتي در سال 952 مفتي و شيخ الاسلام بلاد عثماني شد. تفسير ابو السعود مکرر در قاهره چاپ شده است. من اين تفسير را نديده ام ولي بعضي از محققين و اساتيد درجه اول تفسير عصر ما براي اين تفسير ارزش فراواني قائلند. ابو السعود در سال 982 در گذشته است.

12. روح البيان اين تفسير به فارسي و عربي مخلوط است. اشعار فارسي عرفاني زيادي در آن گنجانيده شده است. مؤلف اين تفسير شيخ اسماعيل حقي از علماي عثماني است. در استانبول به وعظ و ارشاد مشغول بود و بعد به شهر بروسه از شهرهاي ترکيه رفت. اين مرد صوفي منش است، تفسيرش نيز ذوقي و عرفاني است. به واسطه عقايد صوفي مآبانه مورد آزار معاصرينش واقع شد. شيخ اسماعيل حقي در سال 1127 درگذشته است.

13. روح المعاني اين تفسير تاليف سيد محمود بن عبد الله بغدادي حسني حسيني معروف به آلوسي است. آلوسي شافعي مذهب بوده اما در بسياري مسائل از فقه حنفي پيروي مي کرده است. آلوسي قصيده عينيه معروف عبد الباقي موصلي عمري در مدح امير المؤمنين علي عليه السلام را شرح کرده است. اين قصيده همان است که سيد کاظم رشتي معروف نيز آن را شرح کرده و کتابش به شرح القصيده معروف است. آلوسي اهل عراق است. گويند طايفه اي هستند در عراق به اين نام که مشهورند و آلوس نام نقطه اي است در ساحل فرات (8) . آلوسي در سال 1270 در گذشته است.

14. فتح القدير اين تفسير تاليف محمد بن علي بن محمد بن عبد الله شوکاني يمني است. شوکاني در شهر صنعاي يمن بزرگ شد و در همان جا به مقام تدريس و افتاء رسيد. شوکاني کتابي دارد به نام نيل الاوطار من اسرار منتقي الاخبار. بيشتر شهرت شوکاني به واسطه اين کتاب است. شوکاني در سال 1250 در گذشته است.
چهارده تفسيري که نام برديم، ظاهرا معروفترين و مشهورترين و رايجترين تفاسير اهل تسنن تا قرن سيزدهم است. در قرن چهاردهم در ميان اهل تسنن نيز تفاسير مهمي در مصر و ساير بلاد اسلامي نگارش يافته که ما از ذکر آنها خودداري کرديم. از چهارده مفسر نامبرده، شش نفر-چنانکه ديديم-ايراني مي باشند. بعضي از تفاسيري که ايرانيان نوشته اند در درجه اول قرار دارد و غالب آنها قبل از قرن هفتم نوشته شده است. دو نفر از چهارده نفر، يمني، دو نفر از بلاد عثماني، يک نفر اندلسي (اسپانيايي) ، يک نفر شامي، يک نفر مصري و يک نفر عراقي است.
چنانکه ملاحظه مي شود در اين خدمت گرانبها به اسلام يعني قرائت و تفسير، غلبه با ايرانيان است. ايرانيان مسلمان از همه مسلمانان ديگر بيشتر شور و نشاط و ايمان و اخلاص نشان داده اند.

--------------------------------------------
پي نوشت ها :
1- کتاب مفسران شيعه، از انتشارات دانشگاه شيراز، تاليف دکتر محمد شفيعي، ص 46.
2- تاريخ تمدن، ترجمه فارسي، ج 3/ص 95.
3- جلد اول، چاپ سوم، ص 154.
4- رجوع شود به تاسيس الشيعة، ص 336 و ريحانة الادب، ج 8/ص 201 و 202.
5- نمل/88.
6- ريحانة الادب، جلد سوم، چاپ سوم، ص 148.
7- همان، جلد پنجم، چاپ سوم، ص 250.
8- همان، چاپ سوم، ج 1/ص 59.