چکيده

اين مقاله کوششى است براى ترسيم خطوط کلى الگوى شخصيت سالم در تطابق با وجود حضرت فاطمه عليهاالسلام که در دو بخش تنظيم شده است: در بخش نخست، به سه محور اصلى تربيتى و وجودى حضرت فاطمه عليهاالسلام پرداخته شده که اين محورها عبارتند از: وجود آن حضرت عليهاالسلام به عنوان صاحب ولايت مطلقه و اسرار باطنيه؛ وجود آن حضرت عليهاالسلام به عنوان تربيت يافته آموزه هاى پيامبر صلى الله عليه و آله ؛ و در نهايت، حضرت فاطمه عليهاالسلام به عنوان يک الگوى تربيتى و شخصيتي. در بخش دوم، از منظر «فرايند رشد شخصيت»، به شخصيت و وجود آن حضرت عليهاالسلام نگاه شده است. اين بررسى در دو سطح «تعالى جهان بيني» و «معيارهاى شناخت شخصيت هاى متعالي» به انجام رسيده است.
کليدواژه ها: انديشه شرقى، شناخت «خود»، انسان هادى، والايش «خود».

مقدمه

قرار گرفتن انسان در جريان رشد و فراروى، در همه لايه ها و سطوح زندگى فردى و اجتماعى، چکيده و مبناى همه تلاش هاى انسان ها و مکاتب و اديان الهى و غيرالهى در طول تاريخ بشرى بوده است. «انديشه شرقي» از منظر جامعه شناسى امروز، و «هدايت»، «فلاح» و «رستگاري» در ديدگاه دينى، تلاشى براى همين قرار گرفتن در جريان رشد و فراروى به شمار مى آيند. در اين ميان، نياز بشر به انسان هادى و راهبر براى راهنمايى او به درست قرار گرفتن در اين جريان و همراهى و تا منتهاى بلوغ و شکوفايى آدميت، همواره وجود داشته و احساس مى شده است.
اين مقاله کوششى است براى ترسيم خطوط کلى الگوى شخصيت سالم در نگاه بانوى بزرگ؛ اينکه چگونه آدمى مى تواند از مرز «بهنجار» فرا رود و به گنجينه استعداد، خلاّقيت، نيرو و انگيزش پنهان دست يازد، از خويشتن فرا رود و کمال خويش را در رويش و رستگارى و پيوستگى با هستى و کمال مطلق دريابد و در اين پيوستگى، خلق را تا مراتب مطلوب اعتلا و ترقّى، همراهى و راهبرى کند.
اين مقاله در دو قسمت به موضوع پرداخته است:
در قسمت اول (شناخت هاى نخست)، تلاش شده است تا نگاهى اجمالى از منظر انديشه ترقّى و روان شناسى کمال به بانوى بزرگ صورت گيرد و سه جريان اصيل تربيتى و وجودى معرفى شوند:
1. جريان وجودى او به عنوان صاحب ولايت کبرا و اسرار باطني؛
2. جريان وجودى او به عنوان پرورده و تربيت يافته آموزه هاى پيامبر صلى الله عليه و آله ؛
3. جريان وجودى او به عنوان انسان راهبر.
در قسمت دوم (نگاه به حضرت فاطمه عليهاالسلام از منظر فرايند رشد شخصيت)، به بررسى چگونگى تبلور جريان هاى عظيم وجودى در شخصيت و زندگى بانو اشاره شده است. اين بررسى در دو سطح انجام شده است:
1. تعالى يابى بينش و نگرش به هستي؛
2. معيارهاى شناختى شخصيت فرارونده.

ترقّى و تعالي؛ نگاهى برگزيده به سنّت بانوى بزرگ

ترقّيِ فارغ از تبعيض جنسيتى، مطلوب اصلى زن امروز از دين است که اين، خود مبناى فلسفى همه مفاهيم مربوط به تعالى و توسعه است که بايد تعريف سزاوارى از آن به دست داد. در مفهوم پيشينى، «ترقّي» به مفهوم گرايش به تغييرات بادوام و مستمر مطلوب تر در همه ابعاد، ارکان، وجه نظرها و گرايش هاى فردى و ساختار و رفتار و فرايند اجتماعى و نيز در سياست و اقتصاد است.
اعتقاد به ترقّى مفهومى است داراى ماهيتى نظرى تجربى و بر پايه گرايش به بهينه سازى انسان و جامعه بر قوانين معيّنى استوار است. يک مفهوم درونى اين عقيده آن است که عقل جزئى و ابزارانگار در خدمت بينش آرمانى به وضعيت مطلوب و عقل کلى نگر و آرمان خواه و نيز تعاليم وحيانى قرار گيرد. «ترقّي» متشکّل از تغييراتى است که در جهت معيّنى صورت مى پذيرند و از اين رو، به سمت مطلوب تر شدن اوضاع و احوال نسبت به وضعيتى قبلى است.
ترقّى و تعالى از نگاه و تفسير دينى و در نمونه آن سنّت فاطمه زهرا عليهاالسلام ، «هدايت» است و فلاح و رشد، و دين اسلام «الگو و روش هدايت» به صراط مستقيم تا توحيد.
قرآن کريم و سنّت (زبان و زندگي) پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله و امامان معصوم عليهاالسلام گزارشگر آموزه هاى ديانت حق و فراخوان به بينشى عميق و فراگير و کارآمد در ابعاد هدايت اسلامى هستند و هدايت دينى، که خود شامل «تربيت انساني» است، از سازندگى و راهبرى فرد و شکوفايى قابليت ها و استعدادهاى انسانى به منظور سازندگى و به ثمر رساندن بهينه قابليت ها و امکانات جامعه آغاز مى شود.

فاطمه زهرا عليهاالسلام ؛ نشانه انسانيت و جامعه آرمانى

فاطمه زهرا عليهاالسلام انسان هادى است و پرسش ما از آن آستانه بزرگ، ترقّى، تعالى، هدايت و فلاح براى فرد و جامعه است. پرسش، منظر ما در شناخت سنّت بانوى بزرگ است.
فاطمه عليهاالسلام الگوى تربيت و حضور اصلاحى در جامعه، الگوى جاودان انسان آرمانى، زن راهنما و نشانگر انسان و جامعه ايده آل است. از امام زمان عليه السلام نقل شده است:
«و فى ابنةِ رسولِ اللّهِ لى اسوةٌ حسنةٌ.» (2)
او الگوى حسن، الگوى صادق و سعادت آفرين حرکت و سلوک، و حيات و کمال پايدار فرد و جامعه است.
پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
«... فاقتدوا بالزهرةِ (... والزهرةُ فاطمةُ).» (3)
و امام باقر عليه السلام خطاب به زنى که الگو و معيارِ روش سزاوار زندگى است، مى فرمايد:
«اگر طالب فضيلتى، راه زهرا عليهاالسلام را پيش گير.» (4)
حضور اين الگو را، به ويژه در رويارويى با جاهليت همواره تاريخ بشريت، به طور مقايسه اى بهتر مى توان شناخت. آن گاه شناختى کلى از زهراى مرضيه عليهاالسلام و به آموزگارى او، زينب کبرى عليهاالسلام و فاطميان و زينبيان سده هاى پس از وى، براى دانستنى هاى بعدى ضرورت مى يابد. و اين گونه مى توان تصوير روشن ترى از نقش دين و سنّت فاطمه زهرا عليهاالسلام در زندگى بشر داشت.

فاطمه عليهاالسلام در عرصه سه جريان و سه شناخت

بانو از آن اولين هنگام که جان آدمى آگاهى ها را درمى يابد و پرورش مى گيرد، تحت تعليم و پرورش آموزه هاى وحى، خانواده و بخصوص پدر قرار گرفت و بدين گونه آموخت و باليد. وجود صديقه طاهره عليهاالسلام فراگير سه جريان وجودى است و شناخت او در گرو شناخت اين سه جريان عظيم تربيتى و وجودى او:

اول. جريان وجودى خود به عنوان صاحب ولايت کبرا و اسرار باطنى

نفس قدسى زهراى مرضيه عليهاالسلام از سرداق عالم ربوبى براى هدايت آدميان به اين جهان آمده است. جريان عظيم وجودى، اساس هستى شناختيِ پايدار و حقّانيت و فراتر بودن وى از زمان و مکانِ سنّت است و مبناى نظرى کلامى نظام تربيتى اجتماعيِ قابل استنباط از سنّت او را توضيح مى دهد، و همين خاستگاه هستى شناختى است که کلام او را، زندگى او را، مرگ او را، تنهايى ها و خروش ها، اشک ها و فريادها و سلوک و سيره او را الگويى مى دارد جاودان و جارى در همه عرصه هاى زندگى جامعه و تاريخ بشري.
فاطمه زهرا انسان هادى است. (5) در اسلام، انسان هادى پس از نفس الوهيِ پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله ، همان کسانى هستند که در حديث نبوى و مسلّم «ثقلين»، عِدل و لنگه قرآن کريم قرار گرفته اند. انسان هادى ناگزير معصوم است. «عصمت» به معناى پاکيزگى از خطا و گناه است. «علمِ صحيح» و «اختيار خلاّق» (برآمده از جوهره عبوديت) ملازم با عصمت اند و عصمت ملازم با علم صحيح و اختيار خلاّق. آيات «تطهير» و «مباهله» عصمت زهرا عليهاالسلام را توضيح مى دهند.

دوم. جريان وجودى خود به عنوان تربيت يافته آموزه هاى پيامبر

وجود فاطمه عليهاالسلام در وجهه انسانى، عرصه جريان هاى عظيم شناختى، روحى و رفتارى است:
جريان عظيم شناختى در برخورد با انسان، زندگى، هستى، خداوند، جامعه، تاريخ، رسالت، مسئوليت، تکليف، دنيا و آخرت؛
جريان عظيم وجود او به عنوان بنده اى خاشع و عارفى عاشق در اوج عرصه هاى حماسه و تدبير؛
جريان عظيم وجود او به عنوان انسانى مسئول در ارتباط با عميق ترين دغدغه هاى بالندگى انساني؛
جريان عظيم وجود او به عنوان پاسدارترين انسان از ارزش هاى انبيايي؛
جريان عظيم وجود او به عنوان فداکارترين ياور و مام پيامبر خاتم؛
و بسيارى جريان هاى عظيم ديگر.

سوم. جريان وجودى خود به عنوان انسان راهبر

فاطمه يک زن است و خود يک هادى، يک شاهد و يک امام، يک اسوه براى هر زنى که مى خواهد چگونه بودن و چگونه شدن خويش را خود برگزيده باشد. او در بينش و انديشه و احساس و باور و انگيزه و سلوک و سيره و رفتار و زندگى اش، آموزگار چگونه بودن و چگونه شدن زن در هر دو عرصه فردى و اجتماعى است. در وجود فاطمه عليهاالسلام جريان عظيم انسان هادى دينى است:
جريان عظيم وجودى او به عنوان دردمندترين همراه با خلق و همنشين باورها و رنج هاى زن در تاريخ؛
جريان عظيم وجودى او براى پيشنهاد زن الگو؛
جريان عظيم وجودى او به عنوان مصلح ترين حکيم و حکيم ترين حماسه و حماسى ترين عاشق و عاشق ترين تبيين گر حق و افشاگر باطل؛
و ديگر جريان هاى عظيم شناختنى و ناشناختني.

انگيزه توسّل به بانو

شناخت قابليت آدمى براى تعالى و گسترش توانايى هاى خويش، در گرو شناخت سالم ترين شخصيت ها و بهترين نمونه هاى بشرى است. تحليل و بررسى انواع جماعت هاى انسانى با شيوه هاى گوناگونى از قبيل تحليل سيره، مصاحبه، تداعى آزاد و زندگى نامه هاى خود نوشت و آراء و انديشه ها و سخنان آنان، نشان مى دهد که همه انسان ها با نيازهايى شبه غريزى (6) به دنيا مى آيند. اين نيازهاى مشترک، انگيزه رشد و کمال و تحقق خود قرار مى گيرند و انسان را به تبديل شدن به آنچه در توان اوست، فرامى خوانند. بدين سان، استعداد بالقوّه براى کمال و سلامت روان از بدو تولّد، وجود دارد، اما اينکه استعداد بالقوّه آدمى تحقق يا فعليت مى يابد يا نه، به نيروهاى فردى و اجتماعى اى بستگى دارد که «تحقق خود» را مى پرورد يا بازمى دارد.
چرا ما نيازمند توسّل به بانوييم؟ بايد تحليل کرد که آدمى در سرّ سويدايِ وجودش، چه خواهش و نيازهايى دارد که وى را برمى انگيزند تا براى تأمين آن ها، دست در ولاى فاطمه عليهاالسلام زند؟
بر کنار از نيازهاى اصلى جسمانى مشترک ما با حيوانات، به عنوان مؤثرترين عامل در شخصيت انسان، نيازهاى روانى درميانند. انگيزه هاى انسان خواه سالم و خواه ناسالم نيازهاى روانى اويند و تفاوت ميان آدميان از ارضاى نيازهاى مزبور ناشى مى شود.
سنّت بانو طريقه اى زايا و بارور براى تأمين اين نيازهاست:
«اِنّا تَوجّهنا واستشفَعنا و توسَّلنا بِکِ اِليَ اللّهِ و قدّمناکِ بينَ يَدى حاجاتِنا.» (7)
خودآگاه شدن نيازهاى اصيل انسانى همراه با شناخت درست بانو، آدمى را برمى انگيزد تا براى جهت دهى به نيازها و جنبه هاى گوناگون زندگى، يعنى پاسخ هاى فکرى، عاطفى و حسى به مردم و موضوع ها و رويدادها خواه در جهان و خواه در خود به او روى کند؛ نيازهايى مانند:
نياز به صيانت، فعليت و اعتلاى تمام جنبه هاى شخصيت و تحقق خود و روند خود شدن و پرورش ويژگى ها و استعدادهاى يکتاى خود؛
نياز به حقيقت در همه عرصه هاى هستي؛
نياز به خوبى، نيکى، زيبايى و به معنادارى زندگى و پرمعنايى آن؛
نياز به تعلّق داشتن به وجودهاى برتر از خود، نياز به پيوند و ايمان و عشق به جهان، به هستى، به خداوند و به آرمان هاى برتر و نياز به فراروى از دوگانگى و سرّ زندگى و فراشدن؛
نياز به فرارفتن يا استعلا از نقش فعل پذير، نياز به آفرينندگى و خلاّقيت زندگى خويشتن (فرزند، انديشه، هنر، تربيت خلايق و يا کالاى مادي) و از اين طريق، تأمين نياز به آزادى و هدف داري؛
نياز به حس هويّت و فرديت و يکتايي؛ هويّتى که آدمى را با اين احساس و خودآگاهى و شعور که «چيست و کيست» فرديت تکامل يافته اى مى بخشد، بدان گونه که احساس مى کند زندگى اش را با خود تدبير مى کند و در قلمرو فرمان خود است و ديگران به آن شکل نمى بخشند و در همين جهت، نياز به يگانگى و تماميت؛
نياز به نظم و قاطعيت؛
نياز به عدالت و قسط؛
نياز به استغناى تماميت و جامعيت؛
نياز به موازين و ضوابطى براى جهت گيرى بارور و همساز و همنواى تعامل با همه هستي؛
همه اين نيازها در نياز به رويش و رستگارى و فلاح و کمال و توبه، يکجا حضور دارند. نياز مداوم انسان به جست وجو براى خويشتن، در حقيقت، براى معنايى است که به هستى ما منظورى ببخشد و هرچه بيشتر بتوانيم پس از گذار به خود و عبور از دنياى بيرون، از خود فراتر رويم و در اين فراسوى خود شدن، خود را در راه آرمان هاى بالاتر ايثار کنيم. اين نيازها، هنگامى که خودآگاهند و آدمى بر تأمين آن ها با روشى زايا، بارور و خلاّق عزم جزم کرده است و هنگامى که زبان بيانى روشنى بيابد، «دعا» ناميده مى شوند.

ماهيت شخصيت بالنده

بزرگ بانوى اسلام تصوير روشنى از شخصيت بالنده به دست مى دهد. چنين انسانى انديشه و بينش و شعور دارد، قوّه تعقّل و انديشه و ادراکش را پرورانده است، جهان و خود را به طور عينى ادراک مى کند، نگاه نقّادانه اى به جامعه و تاريخ خويش دارد، عميقا عشق مى ورزد، آفريننده است؛ حس هويّت پايدارى دارد؛ با جهان در پيوند است و در آن ريشه دارد، و حاکم و عامل خود و سرنوشت خويش است.
يک آموزه بلند بانو آن است که شخصيت سالم، رونده است، نه مانا؛ مسير است نه مقصد؛ براى تحقق خود پيش مى رود، هيچ گاه پايان نمى پذيرد و وضعيتى ايستا ندارد. اين هدف رو به آينده، فردا را به پس مى راند و همه جنبه هاى خود را دگرگون مى سازد و مى پروراند.

نگاه به حضرت فاطمه عليهاالسلام از منظر فرايند رشد شخصيت

ابعاد و ساحت هاى وجودى انسانى، بعد فکرى، روحى، رفتارى و جريان رويش انسانى در مراحل شناختى، روحى و رفتارى تا مرحله عرفان و دعا دانسته شده و بر اين اساس، جريان آن تعاليم در اين ساحت ها و جريان تربيتى مرور مى شوند. آموختگان و پروردگان اين تعاليم نيز خود، آموزگار اين جريان عظيم انسانى اند و هم پيش تر، با زندگى شان تبلور اين آموزه هايند.

آموزه هاى بانوى بزرگ در وجهه تربيت و سازندگى فکرى

اولين گام جريان تربيت و نخستين بعد رشد وجودى انسان، تربيت فکرى و شکل گيرى بر صواب آگاهى ها و رشد شناخت ها و بينش ها و شعورهاى انسانى است که اسوه هاى پرورده دين، مانند بانوى بزرگ، خود آموزگار آنند؛ شناخت هايى که با خودآگاهى و روشن بينى پيوند خورده اند و جهت دهنده گرايش هاى انسانى ما هستند:

اول. تعالى يابى بينش و نگرش به هستى

فرايند عظيم خودآگاهى، انسان شناسى، خداشناسى، جهان شناسى، جامعه و تاريخ شناسى، شناخت دنيا، آخرت و قيامت، شناخت زندگى و بسيارى شناخت هاى ديگر از زمره اولين آموزه هاى دين هستند. خطبه آن حضرت در مسجد مدينه در برابر مهاجران و انصار در احتجاج با ابوبکر، نمونه اى از انديشه هاى آن بزرگوار است که نوع اين تعاليم را در خود دارد.
زمانى که اين شناخت ها براى آدمى شکل بگيرند، خود قلمرو پهناورترى از اشيا و اشخاص را فرامى گيرد و در اين جهت، خود گسترش مى يابد. برخى از اين تعاليم، مانند:
الف. بينش ها و شناخت ها درباره خود به عنوان انسان: شرط اول براى ساخت «خود» و تهذيب و تربيت آن، شناختن آن است. آدمى تا به نيازها، استعدادها، ابعاد و ارزش هاى وجودى و خلقت خويش پى نبرد و تا کرامت ها و نقش و جايگاه رسالت و مسئوليت خود و جريان عظيم رويش و رستگارى ممکن براى خويش را نشناسد و به «خودآگاهي» نرسد، براى تربيت و ساختن و فعليت بخشيدن و رويش خويش تلاش نمى کند و براى بهره جستنِ بر صواب از آن ها همّتى به کار نمى بندد.
در شناخت و فهم «خود»، بانوى بزرگ براى ما آموزه هاى بلندى دارد؛ مانند:
«شما بندگان خدا نگهبانان حلال و حرام و حامل دين و احکام و امانتداران حق و رسانندگان آن به خلقيد.» (8)
ب. بينش ها و شناخت ها درباره جهان (جهان شناسي): برخى از تعاليم «زن الگو»، درباره شناخت جهان است. اين آموزه ها دربردارنده مباحثى مانند آفرينش جهان، پديده هاى عالم غيب (فرشتگان و شيطان) و سنّت هاى الهى در تدبير عالم و آفرينش انسان و جهان و معاد و قيامت است؛ مانند:
«همه چيز را از هيچ پديد آورد و بى نمونه اى انشا کرد؛ نه به آفرينش آن ها نيازى داشت و نه از خلقت آن سودى برداشت، جز آنکه خواست قدرتش را آشکار سازد و آفريدگان را بنده وار بنوازد و بانگ دعوتش را در جهان اندازد.» (9)
ج. بينش ها و شناخت ها درباره خداوند: با بانوى بزرگ در کانونى ترين و بالاترين و والاترين شناخت ها، به شناخت خدا و حاکم و پروردگار خويش مى رسيم که او ما را آفريده و با ما مهربان است و بى نيازمان کرده و قدرتمان داده و بر سلوک و زندگانى ما بيناست و در ما آگاهى و عشق به خير و خوبى را گذاشته و ما را به آدميت و عبوديت فراخوانده است. آدمى با اين شناخت و با آن خودآگاهى، اينک در خود نيز راکد نمى ماند. از خودِ اينجايى عبور مى کند و در جريان والايشِ خودى به شناخت خدا مى رسد و درمى يابد که تنها در او مى توان آرام گرفت.
«گواهى مى دهم که خداى جهان يکى است و جز او خدايى نيست. ترجمان اين گواهى دوستى بى آلايش است و پايندان اين اعتقاد، دل هاى با بينش، و راهنماى رسيدن به آن، چراغ دانش.» (10)
د. بينش ها و شناخت ها درباره حجت خداوند (نبوّت، قرآن کريم، امامت): بينش و شعور و شناخت باورساز به حجت (نبوّت و رسالت و وصايت و ولايت و امامت)، آموزه ديگر بانوى بزرگ است.
«گواهى مى دهم که پدرم محمّد بنده او و فرستاده اوست. پيش از آنکه او را بيافريند، برگزيد و پيش از پيامبرى، تشريف انتخاب بخشيد و به نامى ناميدش که مى سزيد ... ما خاندان را در ميان شما به خلافت گماشت و تأويل کتاب اللّه را به عهده ما گذاشت؛ حجت هاى آن آشکار است و آنچه درباره ماست پديدار و برهان آن روشن.» (11)
ه. بينش ها و شناخت ها درباره جامعه و تاريخ: نيز با تعاليم بانوى بزرگ، جهان را و جامعه را و تاريخ را مى شناسيم و جايگاه خود را در عرصه هستى درمى يابيم تا نقش و رسالت خويش را و واقعيت هاى اجتماعى را خودآگاهانه فهم کنيم و عبرت آموزى از تاريخ داشته باشيم.
«پس از آن همه رنج ها که ديد و سختى ها که کشيد، رزم آوران و سرکشان درنده خو و جهودان دين به دنيا فروش و ترسايان حقيقت نانيوش از هر سو بر وى تاختند و با او نرد مخالفت باختند ... و گاهى که گم راهى سربرداشت يا مشرکى دهان به ژاژ انباشت، برادرش على را در کام آنان انداخت. ... هنوز دو روزى از مرگ پيغمبرتان نگذشته و سوز سينه ما خاموش نگشته، آنچه نبايست، کرديد و آنچه از آنتان نبود، برديد و بدعتى بزرگ در دين پديد آورديد ... پسر ابوقحافه! ... اکنون تا ديدار آن جهان، اين ستورِ آماده و زين برنهاده تو را ارزاني. وعده گاه، روز رستاخيز!» (12)
و. بينش ها و شناخت ها درباره دنيا و آخرت: و هم با تعاليم فاطمه عليهاالسلام دنيا و آخرت و قيامت را درمى يابيم.
سير در دنيا و حضورى از سر تربيت و تدبير در آن، در گرو شناخت درست دنيا، زندگى دنيا و رخدادها و آدم ها و عناصر آن است.
«وعده گاه، روز رستاخير؛ خواهان، محمد صلى الله عليه و آله ؛ و داور، خداى عزيز. آن روز، ستم کار رسوا و زيان کار، و حق ستم ديده برقرار خواهد شد. به زودى خواهيد ديد که هر خبرى را جايگاهى است و هر مظلومى را پناهي.» (13)
آدمى پس از شناخت خود بر مدار شناخت خدا، شناخت خود و حيات و همنشينى با درون خود، درمى يابد که براى تأمين آن همه نيازهاى عظيم انسانى و سيرابى عطش وجدان، بايد که از خود نيز به حقيقت هجرت کند؛ از خود به من نهايى خود؛ به من مطلق؛ هجرتى به نزديک تر از خود؛ به سوى نامحدودِ آگاهِ مهربان. اين سير و سلوک انديشه اى و بينشى و شعورى با آگاهى و شناخت خداوند و هستى شکل مى گيرد. هنگامى که آدمى درمى يابد که خداوند از او به او نزديک تر است، ديگر نمى تواند از او جدا شود، حتى اگر خودش را از دست بدهد. انسان بى خداوند با خود چه کند، در حالى که انسان بى خودش با اوست و با انتخاب و در انتخابش ادامه مى يابد؟
با آن تفکر و شناخت از خود و در نتيجه، تفکر و شناخت درباره خدا، نوبت به والايش عشق و ايمان در وجود آدمى مى رسد.
نشر و گسترش بينش الهى و خداباورى در شناخت ها و باورها، زمينه ديگر شکل گيرى آرامش درون است.

دوم. معيارهاى شناختى شخصيت فرارونده

الف. واقع بيني: بزرگ بانوى اسلام مى آموزد که انسان سالم بايد از دنياى پيرامون خود شناخت عينى داشته باشد. اين ادراک عينى همان شناخت هستى است. او مى آموزد که انسان در تب و تاب تعالى، هستى را آن گونه که هست، مى بيند و نه آن گونه که مى خواهد و يا نياز دارد که باشد. داورى خواستاران تحقق خود درباره ديگران، به عنوان بخشى از عينيت ادراک دقيق است و آنان قادرند رياکارى و نادرستى را به سرعت تشخيص دهند. دانايى و خردمندى از اولين ويژگى هاى بانوى بزرگ است.
«فاطمه عليهاالسلام را از آن رو «فاطمه» نام نهادند که خداوند از علم خويش آن قدر او را سرشار ساخته است که از هر استادى بى نياز باشد.» (14)
اشخاص سالم به جهان خويش عينى مى نگرند، به عکس روان نژندها که ناچارند واقعيت ها را تحريف کنند تا با خواسته ها، نيازها و ترس هايشان سازگار شود. انسان بالنده بر پايه ادراک و جهان بينى ژرف و گسترده خود و تجربه ها و پختگى ها و ظرافت ها، مردمان را و موقعيت هاى پيش روى خويش را يکسره نيک يا بد نمى انگارد. واقعيت را همان گونه که هست، بى واهمه اى و سانسورى مى پذيرد و تبيين مى کند.
نگاه تحليلى بانو به وضعيت عصر خويش را بنگريد:
به خدا! دنياى شما را دوست نمى دارم و از مردان شما بيزارم. درون و برونشان را آزمودم و از آنچه کردند، ناخشنودم، چون تيغ زنگار خورده نابرّا. و گاه پيشروى واپسگرا و خداوندان انديشه هاى تيره و نارسا، خشم خدا را به خود خريدند و در آتش دوزخ جاويدند.» (15)
ب. گسترش مفهوم «خود»: زمانى که «خود» گسترش مى يابد، قلمرو پهناورترى از اشيا و اشخاص را فرامى گيرد. در ابتدا، خود فقط معطوف به فرد است، اما با افزايش تجربه، خود وسعت مى يابد و ارزش هاى مجرّد و آرمان ها را دربرمى گيرد. بلوغ آدمى از جمله در گرو توجه به گستره عظيم روابط خويش است. اما داشتن رابطه با چيزى يا کسى فراسوى خود فردى، به تنهايى کافى نيست. انسان بايد نقشى مستقيم و کامل بيابد. ادامه شناخت ديگر ارکان هستى و درک روابط با آن ها، درک وضعيت در اين وسعت است که از رهگذر آن، نوبت به بينش و به نقش خود در عرصه اين روابط مى رسد. چنين نقشى را مى توان «مشارکت انسان در قلمروهاى تلاش انساني» خواند. آدمى خود را در اين عرصه گسترش مى بخشد. با فعاليتى که از سر احساس مشارکت در عالم روابط رفتارى، نقش خود را مى يابد.
«خود» در اين فعاليت هاى معنادار، گسترش مى يابد و اين فعاليت ها دامنه هاى گسترده حس خود مى شوند. هستى مطلق با همه اوصاف و اسمائش، جهان، جامعه و تاريخ مى توانند در گستره فکر و روح و سلوک آدمى حضور يابند و همپاى بلوغ و پختگى و ظرافت وى، دنياى درونش بستر جريان اسما و اوصاف کمال مطلق الهى شود. اين رابطه يافتن و مجموعه اين روابط، به شکل گيرى نقش انسان در گستره اين روابط مى انجامد. نقشى که در هر وضعيتى و به تناسب هر موضوعى حکمى و تکليفى بر آدمى هموار مى سازد. چنين نقشى همان «مشارکت مطمئن در قلمروهاى متنوّع تلاش هاى انساني» است؛ رابطه رفتارى با خود (فعل اخلاقي)، با خداوند (فعل عبادي)، با جامعه (حقوق اجتماعي) و با طبيعت (حقوق طبيعى (16)). و در اين رفتار و عملى که حکم خداوند را با خود دارد، آدمى خود را گسترش مى بخشد. خود در اين فعاليت هاى پرمعنا، سرمايه گذارى مى شود و اين فعاليت ها، دامنه هاى گسترده حس خود مى شوند. بسيارى از مردمان ادراکى از عالم و هستى دارند، اما دنيايشان گسترده نيست و خودى شان خالى از حضور آن هاست.
گستره وجودى زن الگو، حضور خداوند در اسما و صفاتش را در خويش دارد. با بانوى بزرگ در کانونى ترين و بالاترين و والاترين شناخت ها به شناخت خدا و حاکم و پروردگار خويش مى رسيم که او ما را آفريده و با ما مهربان است و بى نيازمان کرده و قدرتمان داده و بر سلوک و زندگانى ما بيناست و در ما آگاهى و عشق به خير و خوبى را گذاشته و ما را به آدميت و عبوديت فراخوانده است. با اين شناخت، آدمى با آن خودآگاهى، اينک در خود نيز راکد نمى ماند؛ از خودِ اينجايى عبور مى کند و در جريان عبور از خودى به شناخت خدا مى رسد و درمى يابد که تنها در او مى توان آرام گرفت.
«گواهى مى دهم که خداى جهان يکى است و جز او خدايى نيست. ترجمان اين گواهى دوستى بى آلايش است و وسيله وصول به اين اعتقاد، دل هاى با بينش، و راهنماى رسيدن به آن، چراغ دانش.» (17)

--------------------------------------------
پى نوشت ها :
1. دکتراى مطالعات و توسعه و عضو هيأت علمى دانشگاه بين المللى امام خمينى رحمه الله .
2. محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 53، ص 179 180.
3. شيخ صدوق، معانى الاخبار، ص 114115.
4. محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 23، ص 51.
5. درباره «انسان هادي» نک: محمّد رضا حکيمى، کلام جاودانه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1370، ص 4859.
6. Instinctoid-needs، نيازهاى غريزى نما، شبه غريزي.
7. شيخ عباس قمى، مفاتيح الجنان، دعاى توسل.
8. سيد جعفر شهيدى، زندگانى فاطمه زهرا، ص 128، به نقل از: احمد بن ابى طاهر مروزى، بلاغات النّساء، چ بيروت، ص 2324.
9. همان، ص 127.
10. همان.
11. همان، ص 127 128.
12. همان، ص 130 133.
13. همان، ص 133.
14. محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 43، ص 13.
15. سيد جعفر شهيدى، پيشين، ص 150 151.
16. البته مراد از اين تعبير، معناى رايج اصطلاحِ حقوق طبيعى نيست.
17. همان، ص 127.