خداوند بزرگ را شاکرم که اين توفيق را به بنده عنايت کرد تا سال ها در خدمت قرآن باشم و براى اقشار مختلف، معارف قرآن و اهل بيت عليهم السلام را بيان کنم.
در طول اين سنوات، تجربه ها و روش هايى را در کار آزمودم، اينک آنچه را به نظرم مى رسد که براى ديگران مفيد باشد بازگو مى کنم; شايد مورد استفاده قرار گيرد.

روش هاى بيان تفسير

1- براى توده مردم تفسيرى مختصر در حد «صافي» و «شبر» و يا خلاصه «نمونه» گفته شود (در حد دو، سه برابر ترجمه) .
2- براى نسل نو آياتى که درباره آن ها، شان نزول و داستان قرار دارد بيان شود. مانند آيات «الم يان ... - ليلة المبيت - اجعلتم سقاية - و يطعمون الطعام و ...» .
3- تفسير چند دقيقه اى همراه با نماز براى عموم مردم; در اين موارد مناسب است آياتى انتخاب و قبلا در تابلو مسجد با خط خوش نوشته و سپس همه با هم بخوانند و چند دقيقه بين دو نماز تفسير شود.
4- براى طلاب مبتدى (پايه اول) آيات مشابه و ساده در کنار هم قرار داده شده و نتيجه گيرى شود. مثلا «کلوا واعملوا صالحا» ، «کلوا منها و اطعموا» ، «کلوا و لا تطغوا» يا «قولا لينا» ، «قولا بليغا» ، «قولوا للناس حسنا» ، «يقول التى هى احسن» ، «قولا سديدا» که از مجموع اين گونه آيات دورنمايى از آداب خوردن و آشاميدن و سخن گفتن براى طلاب مبتدى ترسيم مى شود و آنان نيز به ديگران منتقل مى کنند.
5- براى دوره هاى بالاتر (پايه هاى 5 و 6) و يا اساتيد دانشگاه بايد از کنار هم گذاشتن آيات نتيجه گيرى کرد. نظير آيه «تعاونوا على البر» ، «ولکن البر من آمن» يا مانند «خذوا زينتکم عند کل مسجد» ، «المال والبنون زينة الحياة الدنيا» يا نظير «صراط الذين انعمت عليهم» ، «اولئک الذين انعم الله عليهم من النبيين» يا نظير آيه «لاينال عهدى الظالمين» ، «اوفوا بعهدي» .
6- تفسير با شيوه پرسش و پاسخ و گفت وگو و احتجاج که مخاطبين اين گونه تفسير حتما بايد خواص باشند. بدين صورت که براى هر آيه، تعدادى سؤال طرح گرديده و در جلسه پرسش ها مطرح و پاسخ آن از قرآن بيان گردد.
7- در بيان احکام، کسانى که با درس خارج آشنايى دارند مى توانند از آيات و روايات، درى به سوى احکام بگشايند، يعنى آيه و روايتى که منشاء حکم است بخوانند و آن را تفسير کرده و مساله را نيز بگويند (البته اين مخصوص کسانى است که با اجتهاد آشنايى دارند) . مثلا «فتيمموا صعيدا طيبا» ، «فاغسلوا وجوهکم» ، «وان تجمعوا بين الاختين» ، «حرمت عليکم الميتة والدم» .
8- تفسير براساس نيازهاى اجتماعى و مسائل روز، نظير اين که اصل در انتخاب همسر چيست «ولامة مؤمنة خير من مشرکة» ; موضوع مشورت کجاست؟ «و امرهم شورى بينهم» ولى نبوت و امامت (امرهم) نيست بلکه عهدالله است.
9- تفسير بر اساس عقايد: آيات توحيد، آيات نبوت، آيات معاد.
10- تفسير بر اساس امثال قرآن و يا قصص آن.

اصولى که در گفتن تفسير بايد مورد توجه باشد

1- توجه به حوصله مردم و فرصت آن ها «علم الله ان فيکم ضعفا... خفف الله» .
2- توجه و وضعيت جسمى (چنانچه در لحظه افطار دعا يک سطر است) .
3- توجه به سطح فهم مردم «بلسان قومه» ، «افلا ينظرون الى الابل» ، «و الى السماء» .
4- توجه به نيازهاى مردم و نپرداختن به بيان مطالب و اطلاعات غيرضرورى و بى فايده يا ياس آور «قل الله اعلم بما لبثوا» .
5- پرهيز از به کارگيرى اصطلاحات فنى و طرح مباحث دقيق ادبي.
6- پرهيز از حاشيه رفتن بى جا که منجر به فراموش کردن اصل موضوع شود.
7- پرهيز از فاصله طولانى با مخاطب عمودى (منبر بلند) يا افقي.
8- پرهيز از سخنرانى همراه با داد و فرياد و صداى يکنواخت.
9- پرهيز از رکود جسمى که گوينده مانند مجسمه باشد. (شما در چند دقيقه نماز، انواع حرکت ها را مى بينيد و در ماه رجب به مناسبت «حرم شيبتي» ، دست به ريش گرفته مى شود) .
10- ديدن کلاس هاى ديگران و ياد گرفتن تجربه هاى ديگران.
11- سؤال از مستمعين مختلف درباره کم و کيف جلسه.
12- پذيرفتن انتقادات شفاهى و کتبي.
13- کمک گرفتن از افراد قوى در بازگو کردن درس قبل به صورت داوطلب.
14- نوشتن يک آيه با خط زيبا روى تابلو در چند شب به گونه اى که همه مردم با آن انس بگيرند.
15- تفسير از 5 دقيقه شروع و حداکثر بيست دقيقه بيشتر طول نکشد. ناگفته پيداست که شيوه تفسير گفتن، با خطابه و حماسه فرق دارد.
16- از آياتى شروع کنيم که مخاطبين با آن آشنا هستند. نظير سوره هاى آخر قرآن.
17- آياتى را تفسير کنيم که موضوع روز و مورد نياز باشد. مانند: غيبت، رشوه، ازدواج، همسردارى، تهاجم فرهنگى و ... .
18- در تفسير گفتن لازم نيست تمام آيات به ترتيب بحث شود، مى توان آياتى را انتخاب و تفسير کرد.
هر چه از سخنرانى بکاهيم و بر مطالب قرآنى و روايى بيفزاييم به نورانيت بحث افزوده ايم.
ممکن است در هر منطقه اى، چند روحانى يا عالم باشند که بين خودشان تفسيرى را مباحثه و خلاصه آن را براى مردم بگويند. اگر فرصت تدبر و تحقيق جديد نيست، بايد از تفاسير موجود استفاده کرد.
مى توان بر اساس مخاطب هاى مختلف چند نفر عالم و روحانى، تفاسير متعددى در منطقه بگويند; يکى داستان هاى قرآن را بگويد و ديگرى معاد قرآن را مطرح و سومى آيات اخلاقى را و ... مى توان (به مناسبت سال) آياتى که حضرت على عليه السلام در نهج البلاغه به کار برده اند موضوع بحث قرار داد. مى توان آياتى را که در شان على بن ابى طالب عليه السلام است مورد بحث قرار داد. (1)

--------------------------------------------
پى نوشت ها :
1) در اين زمينه از فهرست آخر کتاب نهج البلاغه دکتر صبحى صالح مى توان استفاده کرد و يا از نرم افزارهاى رايانه اى در اين زمينه بهره برد. لازم به ذکر است بيش از 150 آيه قرآن در نهج البلاغه مورد استشهاد و تفسير قرار گرفته است.