ŞEFAAT ÜZERİNE ŞEFAAT ÜZERİNE
Muhammed Hadi ESEDÎ
Tercüme: Cafer BENDİDERYA
ŞEFAATİN ANLAMI
Şefaat, sözlükte bir şeye bir mislini daha ekleyerek çift kılmak, tek olan bir şeyi bir başka şeyle birleştirmek anlamına gelir. Türevlerinin bütün kullanım yerlerinde bu anlam esas alınmıştır.[1]
Şefaatin İslâmî literatürdeki anlamı da sözlük anlamıyla ilintili olarak, "kendisine şefaat götürülen makamdan birisinin yaptığı günah ve suçtan geçmesini istemek"[2] veya "kendisine şefaat götürülen kimseden şefaat edilecek olan kimse hakkında bir şey istemek"tir.
Bu durumda Peygamber efendimizin (s.a.a) veya başkasının birine şefaat etmesi; onun için Allah'a dua etmesi, Allah'tan günahının bağışlanmasını ve dileklerinin giderilmesini istemesidir. Dolayısıyla şefaat bir nevi dua ve istektir.[3]
Kur'ân'da Şefaat
"Şefaat" kelimesi, Kur'ân-ı Kerim'de on sekiz surede yirmi beş ayette kullanılmıştır.
Bu ayetlerde geçen şefaat kelimesi, birinci ıstılahî anlamda yani günahkâr ve suçlulardan cezanın kaldırılmasını istemek anlamında kullanılmıştır.
Şefaat konusundaki ayetler içerik açısından iki kısımdır:
1- Şefaatçileri sınırlandıran ayetler.
2- Şefaate ulaşacak ve ulaşmayacak kimseleri sınırlandıran ayetler.
Kur'ân-ı Kerim bu sınırlamayı, kişilerin dünya hayatındaki genel gidişat şekli esasına göre yapmaktadır.
Bu arada, "Kur'ân mutlak olarak şefaati reddetmektedir" diyenler de vardır. İşte biz bu bölümde bu görüş üzerinde duracağız.
Kur'ân-ı Kerim'de mutlak bir şekilde şefaati reddeden bir tek ayet bile yoktur. Şefaati reddeden ayetler sadece, Kur'ân-ı Kerim'de vasıfları açıklanan belli bir grupla ilgilidir. Bu ayetlerde kesin olarak kâfir olan kimselerin tüm anlamıyla şefaatten mahrum olacakları açıklanmıştır.
Kur'ân-ı Kerim'de belli bir kesimin şefaate ulaşamayacağı vurgulandığı gibi "mümin" kapsamına giren diğer bir kesimin de şefaate ulaşacağı vurgulanmıştır. Örneğin:
"Dinlerini bir oyun ve eğlence (konusu) edinenleri ve dünya hayatı kendilerini mağrur kılanları bırak. Onunla (Kur'ân'la) (şunu) hatırlat ki, bir kişi, kendi yaptıklarıyla helâke düşmesin; (böylesinin) Allah'tan başka ne bir dostu, ne de bir şefaatçisi vardır; (amelinin elinden kurtulmak için) her türlü fidyeyi verse de ondan kabul edilmez..." [4]
Bu ayette, dinlerini oyun, eğlence konusu edinen ve dünya hayatının kendilerini aldattığı kimselerin şefaate ulaşamayacakları açık bir şekilde vurgulanmıştır.
"Ey inananlar! Ne alışverişin, ne dostluğun ve ne de şefaatin olmadığı gün gelmeden önce, size verdiğimiz rızktan (Allah için) harcayın. Kâfirler, zalimlerin ta kendileridir." [5]
Allame Tabatabaî'nin de açıkladığı gibi, bu ayette sadece inananlara hitap edilmesine rağmen, şefaat mutlak olarak reddedilmemiş ve sadece kâfirlerin şefaatten mahrum kalacakları ifade edilmiştir. Bunu, "Kâfirler, zalimlerin ta kendileridir." cümlesinden hareketle anlıyoruz.
Ayrıca bu ayet, Allah için infak etmemenin kâfirlerin özelliklerinden biri olduğuna dikkat çekerek inananlara hitaben, Allah yolunda infak etmemek küfür olduğu için infak etmekten çekinen kimsenin de şefaatten mahrum olacağını vurgulamaktadır.[6]
Yukarıda geçen ayetler, şefaati inkâr edenlerin en çok kanıt olarak ileri sürdükleri ayetlerdir. Eğer ayetin devamında "Kâfirler, zalimlerin ta kendileridir." ifadesi yer almasaydı, ayetin mutlak şekilde şefaatin olmadığına kanıt gösterilmesi doğru olurdu.
Ancak ayette açık bir ifadeyle, Allah'ın kendilerine verdiği rızktan Allah yolunda infak etmeyenlerin kâfirlerden sayıldıkları için şefaate ulaşamayacakları belirtilmektedir.
Dolayısıyla, Kur'ân-ı Kerim'de şefaatin mutlak bir şekilde değil de şartlı olarak reddedildiğini ve şartın olumsuzlaşmasıyla şefaatin reddinin de olumsuzlaştığını söylemek gerekir.
Kaldı ki, Kur'ân-ı Kerim'de şefaatin olacağını ifade eden birçok ayet vardır. Örneğin:
"İlle onun tevilini mi gözetiyorlar? Onun tevili geldiği (haber verdiği şeyler ortaya çıktığı) gün, önceden onu unutmuş olanlar derler ki: 'Doğrusu Rabbimizin elçileri gerçeği getirmiş. Şimdi bizim şefaatçilerimiz var mı ki, bize şefaat etsinler yahut tekrar geri döndürül(üp dünyaya gönderil)memiz mümkün mü ki, (orada eski) yaptıklarımızdan başkasını yapalım?' Onlar, kendilerini ziyana soktular ve uydukları şeyler, kendilerinden saptı, kaybolup gitti." [7]
Bu ayetten, Allah'a iftira eden ve Kur'ân'ın tabirice "kendilerini ziyana sokmaları" nedeniyle kıyamet günü şefaatten mahrum olacak belli bir gruptan bahsedilmesine rağmen, şefaatin olduğunu ve onların kendilerine şefaat olunmasını istediklerini, fakat hiçbir zaman şefaate ulaşmayacakları anlaşılmaktadır.
"Yalnız Rahman'ın huzurunda söz almış olanlardan başkaları şefaat edemezler." [8]
"O gün Rahman'ın izin verip sözünden hoşlandığı kimseden başkasının şefaati fayda vermez." [9]
"O'ndan başka (tanrı diye) yalvardıkları şeyler, şefaat (gücüne ve yetkisin)e sahip değillerdir. Ancak bilerek hakka şahitlik edenler bunun dışındadır." [10]
Bu ve benzeri birçok ayet açık bir ifadeyle kıyamet günü şefaatin olduğunu vurgulamaktadır; bu alanda söylenebilecek tek şey, Kur'ân-ı Kerim'in şefaat edecek kişiler için, "Rahman'ın huzurunda söz almış olanlar" veya "Rahman'ın izin verip sözüne razı olduğu kimse" ya da "bilerek hakka şahitlik edenler" gibi bazı sıfatlar saymış olmasıdır. Yüce Allah, bu üç sıfat ve diğer sıfatlara sahip olanlara yüce bir makam vermiş ve şefaat edilmelerine razı olduğu kimseler hakkında onlara şefaat etme gücü vermiştir.
Kısacası; şefaatin varlığı Kur'ân-ı Kerim'de açık bir şekilde ifade edilmiştir; fakat şefaat edenler ve haklarında şefaat edilenler sınırlandırılmış ve insanlardan bir grubunun şefaate erişmeyeceği belirtilmiştir.
Okuyucularımızın araştırmalarını kolaylaştırmak amacıyla yeri geldikçe üzerinde duracağımız şefaatle ilgili ayetleri sıralıyoruz:
Bakara, 48, 123, 254, 255. Nisâ, 85. A'râf, 53. Enbiyâ, 28. Şuarâ, 100. Müddessir, 48. En'âm, 51, 70, 94. Yûnus, 3, 18. Meryem, 87. Tâhâ, 109. Nisâ, 23. Zümer, 43, 44. Zuhruf, 86. Yâsîn, 23. Necm, 26. Fecr, 3. Mü'min, 18. Rûm, 13.
ŞEFAATİ REDDEDEN AYETLERİN ANLAMI
Şefaatin mutlak olarak reddedilmediğini ve birçok ayette şefaatin olduğunun açık bir şekilde ifade edildiğini ve yine bütün kâfirlerin şefaate ulaşmayacaklarını açıkladık. Kur'ân-ı Kerim'de bu kâfirlerin örnekleri açıklanmıştır.
Kur'ân-ı Kerim'de kâfirler çeşitli tabirlerle ifade edilmişler. Meselâ bir yerde; "Önceden onu unutmuş olanlar", bir yerde; "Ceza gününü yalanlayanlar" şeklinde ve bir başka yerde de nimete nankörlük edenler ve diğer birtakım özelliklerle tanıtılmışlardır:
1- Nimete Nankörlük Edenler
Bu hususta yüce Allah şöyle buyuruyor: "Ey inananlar! Ne alışverişin, ne dostluğun ve ne de şefaatin olmadığı gün gelmeden önce, size verdiğimiz rızktan (Allah için) harcayın. Kâfirler, zalimlerin tâ kendileridir." [11]
Burada reddedilen, kâfirlerin şefaate ulaşmasıdır. el-Mizan tefsirinde de bu ayetle ilgili olarak şöyle kaydedilmiştir: Yüce Allah'ın vermiş olduğu rızklardan infak etmekten sakınmak, küfür ve zulümdür. Bu ayetin son kısmı baş kısmıyla birlikte göz önünde bulundurulursa, Allah'ın kendilerine verdiği rızktan Allah yolunda infak etmeyenlerin kâfirlerden oldukları açıklık kazanır ve şüphesiz kâfirler de kıyamet günü şefaate ulaşmayacaklardır.
Dolayısıyla, ayetin akışından belli bir grubun şefaate ulaşmayacağı anlaşılmaktadır.
2- Şeytanı İzleyenler
Bu hususta yüce Allah şöyle buyuruyor: "Önceden onu unutmuş olanlar derler ki: 'Doğrusu Rabbimizin elçileri gerçeği getirmiş. Şimdi bizim şefaatçilerimiz var mı ki, bize şefaat etsinler yahut tekrar geri döndürül(üp dünyaya gönderil)memiz mümkün mü ki, (orada eski) yaptıklarımızdan başkasını yapalım?' Onlar, kendilerini ziyana soktular ve uydurdukları şeyler, kendilerinden saptı, kaybolup gitti." [12]
"Onlar ve azgınlar, tepe taklak oraya atılırlar. İblis'in bütün askerleri de. Onlar orada (putlarıyla) çekişerek derler ki: Vallahi biz apaçık bir sapıklık içinde imişiz! Çünkü sizi âlemlerin Rabbine eşit tutuyorduk. Bizi o suçlulardan başkası saptırmadı. Şimdi artık bizim ne şefaatçilerimiz var, ne de sıcak bir dostumuz..." [13]
Yukarıda geçen bu iki ayetten, dini unutanlar, şeytana uyanlar ve azgınların şefaatten mahrum olacakları anlaşılmaktadır.
3- Kıyamet Gününü Yalanlayanlar
Yüce Allah, inkâr edenler hakkında şöyle buyurmaktadır: "Ceza gününü yalanlardık. İşte böyle iken ölüm bize gelip çattı. Artık onlara şefaatçilerin şefaati fayda vermez..." [14]
4- Dinlerini Oyun ve Eğlence Yerine Koyanlar
Yüce Allah, dinlerini oyun ve eğlence yerine koyanların kıyamet günündeki durumlarını şöyle açıklamaktadır:
"Dinlerini bir oyun ve eğlence (konusu) edinenleri ve dünya hayatı kendilerini mağrur kılanları bırak. Onunla (Kur'ân'la) (şunu) hatırlat ki, bir kişi, kendi yaptıklarıyla helâke düşmesin (böylesinin) Allah'tan başka ne bir dostu, ne de bir şefaatçisi vardır; (amelinin elinden kurtulmak için) her türlü fidyeyi verse de ondan kabul edilmez. İşte onlar, kazandıklarının eline teslim edilmişlerdir. Onlar inkârlarından dolayı kaynar su içecekler ve onlara acı bir azap vardır!..." [15]
5- Zalimler
Yüce Allah bu hususta şöyle buyuruyor: "...Onları, yaklaşan güne karşı uyar. Zira (o gün) yürekler, ağızlara gelir, gönüller dertle dolar. Zalimlere ne yardımı dokunacak bir dost bulunur, ne de şefaati kabul edilecek bir şefaatçi." [16]
6- Müşrikler
Kur'ân-ı Kerim'de müşriklerin, Allah'tan başka taptıkları ortakların kendilerine faydası olmayacağı kıyamet günü, şefaat edenlerin şefaatlerinden mahrum olacakları açıklanmıştır:
"Allah'ı bırakıp kendilerine ne zarar, ne de yarar vermeyen şeylere tapıyorlar ve, 'Bunlar Allah katında bizim şefaatçilerimizdir!' diyorlar. De ki: 'Allah'ın göklerde ve yerde bilmediği bir şeyi mi Allah'a haber veriyorsunuz?' O, onların koştukları ortaklardan uzak ve yücedir." [17]
"(Allah'a) ortak (koştukları put)larından da kendilerine hiçbir şefaatçi çıkmaz. O zaman ortaklarını inkâr ederler." [18]
"Hani, içinizden gerçekten ortaklar olduklarını sandığınız şefaatçilerinizi şimdi yanınızda görmüyoruz! (Bakın işte) aranızdaki bağlar kesilmiş ve (şefaatçi) sandığınız sizden kaybolup gitmiştir!" [19]
"Yoksa Allah'tan başka şefaatçiler mi edindiler? De ki: Onlar, hiçbir şeye malik olmayan ve düşünmeyen şeyler olsalar da mı (onları şefaatçi edineceksiniz?)" [20]
"Ben O'ndan başka tanrı mı edineyim? Eğer Rahman (olan Allah), bana bir zarar dileyecek olsa, onların şefaati bana hiçbir fayda sağlamaz ve onlar beni kurtaramazlar." [21]
Şefaati müşriklerden reddeden ayetler iki noktayı vurgulamaktadır:
1- Allah'a ortak koşulan put veya diğer şeyler, onlara inanan kimseye, kıyamet günü koştuğu şirk nedeniyle hak ettiği azapla ilgili olarak bir fayda vermez. Dolayısıyla bu ayetler, Allah'a koşulan ortakların şefaat etme gücünü reddetmektedir.
2- Allah'a ortak koşanlar, şefaati hak etmedikleri için şefaat edecek olanların şefaatinden mahrum olacaklardır.
Dolayısıyla yukarıda geçen ayetlerde tüm çeşitleriyle küfür ve şirkin şefaate engel olduğu ve kıyamet günü kâfir ve müşrikin, Allah'ın şefaat etmelerine izin verdiği kimselerden kendilerine şefaat etmesi için hiçbirini bulamayacağı ifade edilmiştir.
İşte buradan anlaşılıyor ki, Kur'ân-ı Kerim'de şefaat mutlak olarak reddedilmemiş, sadece özellikleri ve durumları belirtilen belli bir kesimden reddedilmiştir.
Hadislerde Şefaat
Şefaat konusu, tartışma konusu olan diğer inançsal meselelerden farklıdır. Çünkü şefaat konusu Kur'ân-ı Kerim'de açık ve net tabirlerle kaydedildiği gibi Resulullah (s.a.a) ve Ehlibeyt'ten nakledilen hadislerde de aynı açıklık ve netlikte beyan edilmiştir. Örneğin:
1- Cabir b. Abdullah'tan, Resulullah'ın (s.a.a) şöyle buyurduğu rivayet edilir: "Bana, benden öncekilere verilmeyen beş şey verilmiştir... ve bana, benden önceki hiçbir peygambere verilmeyen şefaat verilmiştir..."[22]
2- Resulullah (s.a.a) şöyle buyurmuştur: "Kim benim için vesile isterse, şefaate ulaşır."[23]
3- Resulullah (s.a.a) buyuruyor ki: "Benim şefaatim, ümmetimden büyük günahlar işleyenlere ulaşacaktır."[24]
4- Peygamber efendimiz (s.a.a) şöyle buyurmuştur: "Şefaat edin ki, şefaat edilesiniz ve yüce Allah Peygamberinin diliyle istediğini yapsın."[25]
5- Enes b. Malik Resulullah'tan (s.a.a) şöyle nakleder: "Cennette ilk şefaat edecek olan benim."[26]
6- Kâ'b b. Ahbar ve Ebu Hüreyre Resulullah'tan (s.a.a) şöyle naklederler: "Her peygamberin ettiği bir duası var; ben ise duamı, kıyamet günü ümmetime şefaat etmek için saklamak istiyorum."[27]
7- Ebu Nazre'den rivayet edilmiştir ki: İbn-i Abbas Basra'da minberin üzerinde bize Resulullah'ın (s.a.a) şöyle buyurduğunu açıkladı: "Her peygamberin dünyada gerçekleşen bir duası vardır; ben ise duamı, ümmetime şefaat için sakladım.
Ben kıyamet günü Adem oğullarının efendisiyim... Sonra denilecek ki başını kaldır; söyle, kabul edilsin; iste, verilsin; şefaat et, şefaatin kabul edilsin." Resulullah (s.a.a) buyurdu ki: "Bunun üzerine ben başımı kaldırıp diyeceğim ki: 'Ey Rabbim! Ümmetim! Ümmetim!' Bunun üzerine bana; 'Kalbinde şu ve şu olanları cehennemden çıkar' denilecek; ben de onları dışarı çıkaracağım."[28]
8- İbn-i Abbas Resulullah'tan (s.a.a) şöyle nakleder: "Bana, benden önceki hiçbir peygambere verilmeyen beş şey verilmiştir ve ben bunları onlara karşı övünmek için söylemiyorum:
1) Ben siyahıyla, beyazıyla bütün insanlar için gönderildim.
2) Düşmanın bir aylık mesafeden korkuya kapılmasıyla yardım edildim.
3) Benden önce hiç kimseye helal edilmeyen ganimetler bana helal edildi.
4) Yeryüzü benim için secde yeri ve tertemiz kılındı.
5) Bana şefaat verildi; onu ümmetim için erteledim ve şefaatim ancak Allah'a hiçbir şeyi ortak koşmayana ulaşacaktır."[29]
9- Abdullah b. Amr b. As Resulullah'tan (s.a.a) şöyle nakleder: "Birisinin ezan okuduğunu duyduğunuzda onun söylediklerini tekrarlayın. Sonra bana rahmet dileğinde bulunun; kim bana rahmet dileğinde bulunursa, bunun karşılığında Allah ona on kez rahmet eyler ve sonra benim için vesile isteyin; bu, cennette Allah'ın özel kullarından birine yakışan bir makamdır ve ben Allah'ın o kulu olmayı arzuluyorum; öyleyse kim benim için vesile isterse, şefaate ulaşır."[30]
10- Ebu Hüreyre, Resulullah'tan (s.a.a) şöyle nakleder: "Belki böylece Rabbin seni, makam-ı mahmuda (övülmüş bir makama) ulaştırır.[31] buyruğundan maksat, şefaattir."[32]
11- Resulullah (s.a.a) şöyle buyuruyor: "Benden sonra ümmetimin karşılaştığı şeyi gördüm... Bunun üzerine, (Rabbimden) kıyamet günü onlar hakkında şefaat etmeye sahip olmayı istedim ve bu isteğim verildi."[33]
12- Resulullah (s.a.a) buyuruyor ki: "Ümmetimden 'cehennemlikler' denilen bir grup benim şefaatimle ateşten dışarı çıkacak."[34]
13- Resulullah (s.a.a) şöyle buyurmuştur: "İnşaallah, benim şefaatim Allah'a bir şeyi ortak koşmayarak ölen kimseye ulaşacaktır."[35]
14- Hz. Ali'den (a.s) şöyle nakledilmektedir: "Bizim şefaatimiz var; bizi sevenlerin de şefaati vardır."[36]
15- İmam Zeynelabidin (a.s) bir duasında buyuruyor ki: "Allah'ım! Muhammed ve Ehlibeyti'ne rahmet eyle, kurucusu olduğu dini yücelt, delilini (Kur'ân'ı) ulula, terazisini ağırlaştır ve şefaatini kabul buyur."[37]
16- Resulullah (s.a.a) buyuruyor ki: "Ey Abdulmuttalip oğulları! Sadaka bana ve size helâl değildir; fakat bana şefaat vaadi verilmiştir."[38]
17- İmam Zeynelabidin (a.s) yine bir duasında şöyle buyuruyor: "Allah'ım!... Bağışın ve keremin hürmetine bana şefkatli ol, benim fasit olan yönümü ıslah et, benim salih amelimi kabul buyur, Muhammed ve Ehlibeyti'nin şefaatini benim hakkımda kabul et, duamı icabet et, niyaz ve yakarışıma merhamet et... "[39]
18- İmam Sadık'tan (a.s) şöyle nakledilir: "Mümin iki kısımdır: Birisi, yüce Allah'ın kendisi için koştuğu şartlara Allah rızası için vefa eder; böyle bir kişi peygamberlerle, sıddıklarla, şehitlerle ve salihlerle birlikte olur; onlar ne güzel arkadaştırlar! Böyle birisi şefaat eder, ona şefaat edilmez. Böyle birisini dünya ve ahiret dehşeti sarmaz.
Diğerinin ise ayağı sürçer; böyle birisi bitkisi yeni yeşeren tarlanın otu gibidir; her durumda rüzgar onu sarsar; dünya ve ahiret dehşeti onu kapsar ve ona şefaat edilir; bu da hayır üzeredir."[40]
19- Ebu Hamza Sumali, İmam Zeynelabidin'den (a.s) şöyle nakleder: "Peygamber efendimiz Arafat'ta güneş batmak üzereyken Bilal'a, 'Ey Bilal! İnsanlara susmalarını söyle.' diye buyurdu. Halk susunca Resulullah şöyle buyurdu: "Rabbiniz bugün (Arafe günü) size lütufta bulunmuştur, iyilerinizi bağışlamıştır, iyilerinizi günahkârlarınız hakkında şefaatçi kılmıştır; öyleyse bağışlanmış olarak dağılın."
Bir başka kanalla da, Resulullah'ın (s.a.a) bu sözün de vamında şöyle buyurduğu nakledilmiştir: "Ancak üzerinde kul hakları olanlar hariç; Allah adildir; zayıfın hakkını güçlüden alır." Resulullah (s.a.a) Meş'ar'de bulunduğu gece sürekli Rabbiyle münacat eder, üzerinde kul hakları olanlar için dua ederdi.
Resulullah Meşar'de vakfe edince, Bilal'a; 'Ey Bilal! İnsanlara susmalarını söyle' diye buyurdu. İnsanlar susunca şöyle buyurdu: "Rabbiniz bugün size ihsanda bulunmuştur, sizin iyilerinizi bağışlamıştır, iyilerinizi günahkârlarınız hakkında şefaatçi kılmıştır; -öyleyse bağışlanmış olarak dağılın.- Üzerinde kul hakları olanlar için kendi katından hak sahiplerini razı edeceğine kefil olmuştur."[41]
20- Emir-ül Müminin Ali (a.s) Kur'ân'ın fazileti hakkında şöyle buyurmuştur: "Doğrusu insanlar yüce Allah'a Kur'ân'la yöneldikleri gibi hiçbir şeyle yönelemezler. Bilin ki, Kur'ân şefaati kabul edilen bir şefaatçidir; onaylanan bir konuşandır; kıyamet günü Kur'ân kime şefaat ederse, şefaati kabul edilir."[42]
Bu ve benzeri birçok hadisten şefaat meselesinin ilk dönem Müslümanlarla birlikte ortaya çıktığı, onların kültür ve İslâmî inançlarının bir parçası olduğu ve bu hususta hiçbir şüphe olmadığı, Resulullah (s.a.a) ve Ehlibeyt İmamlarının (onlara selâm olsun) bunu iman ve inancın bir gereği olarak değerlendirdikleri anlaşılmaktadır.
Müslümanların kıyamet günü o hazretten kendilerine şefaat etmesini istemeyi önemsediklerini gösteren deliller vardır. Bu konuda Enes b. Malik'ten ve o da babasından şöyle nakledilir: "Resulullah'tan (s.a.a) kıyamet günü bana şefaat etmesini istedim, o hazret, 'şefaat edeceğim' buyurdu. Bunun üzerine, 'Ya Resulallah, seni nerede arayayım?' diye sordum. O hazret 'İlk olarak beni sırat köprüsünde ara.' buyurdu."[43]
Metn-ul Vâsitiyye'de şöyle geçer: "Cennetin kapısını açacak ilk kişi Hz. Muhammed'dir ve cennete girecek ilk ümmet ise onun ümmetidir. Kıyamet günü Hz. Muhammed (s.a.a) üç yerde şefaat edecektir:
"Birincisi Hz. Âdem, Hz. Nuh, Hz. İbrahim, Hz. Musa ve Hz. İsa b. Meryem şefaatten döndükten sonra sıra kendisine gelince, mahşerde duranlara şefaat edecektir."
"İkincisi cennet ehlinin cennete girmeleri için şefaat edecektir; bu iki şefaat sadece o hazrete hastır."
"Üçüncü şefaat ise cehennemi hak edenlere edeceği şefaattir; Hz. Muhammed (s.a.a) dışında diğer peygamberler, sıddıklar ve diğerleri de böyle bir şefaatte bulunabilecekler; onlar, cehennemi hak edenlerin cehenneme girmemeleri için ve cehenneme girenlerin de cehennemden çıkmaları için şefaat edecekler."[44]
Halebi'nin "Siret-un Nebeviye" adlı kitabında ise şöyle geçer: Ebubekir, Resulullah'ın (s.a.a) vefatından sonra gelip hazretin yüzündeki örtüyü açtı ve kendisini o hazretin üzerine atarak şöyle dedi: "Anam-babam sana feda olsun! Sen hayatında da güzeldin, öldüğünde de güzelsin. Ey Muhammed! Rabbinin yanında bizi hatırla; biz de senin yanında olalım."[45]
ŞEFAATLE İLGİLİ GÖRÜŞLER VE ELEŞTİRİLER
İslâm ulemasının büyük çoğunluğu, şefaatin aslı ve müminlere ulaşacağı hususunda ittifak etmiştir. Tartışma, şefaat kavramının kapsamıyla ilgili olarak yapılmıştır. Yine fırka ve mezhep imamlarının çoğu şefaatin zarar ve azabı gidermede faydalı olduğu hususunda görüş birliği içerisindedirler.
Şefaatle İlgili Görüşler
1- Şeyh Müfid Muhammed b. Nü'man Akberi (d:413 h.) "Evail-ül Makalat" adlı eserinde şöyle der: "İmamiye Şia'sı Hz. Resulullah'ın (s.a.a) kıyamet günü ümmetinden büyük günahlar işleyen bir gruba şefaat edeceği; Hz. Ali (a.s) ve diğer Ehlibeyt İmamlarının (hepsine selâm olsun) kendi izleyicilerinden bir gruba şefaat edecekleri ve yüce Allah'ın onların şefaatiyle birçok günahkârı kurtaracağı hususunda ittifak etmiştir."
Başka bir yerde de diyor ki: "İyi bir mümin, günahkâr mümin arkadaşına şefaat edecek, onun bu şefaati arkadaşına faydalı olacak ve Allah onun şefaatini kabul edecektir. Az bir grubu dışında İmamiye Şia'sı bu konuda ittifak etmiştir."[46]
2- Şeyh Muhammed b. Hasan Tusî (d:460 h.) "et-Tibyan" adlı tefsirinde der ki: "Bizce şefaat, fazladan bir yarar ulaştırmadan zararı engelleyecek, Resulullah (s.a.a) müminlere şefaat edecek, Allah Teâla da onun şefaatini kabul ederek azabı hak eden sırat ehlinden azabı düşürecektir; bu konuda Resulullah'tan (s.a.a) şöyle rivayet edilmiştir: Şefaatimi, ümmetimden büyük günahlar işleyenler için sakladım."
"Bizce şefaat, Resulullah (s.a.a) ve ashabından bir çoğu için ve yine Ehlibeyt İmamlarıyla (hepsine selâm olsun) birçok salih müminler için sabittir..."[47]
3- Allame Muhakkık Fazl b. Hasan b. Tabersi (d:548 h.) "Mecma-ul Beyan" tefsirinde der ki: "Bizce şefaat, Resulullah (s.a.a) ve seçkin ashabı, tertemiz Ehlibeyt'inden olan imamlar ve salih müminler için sabittir; Allah onların şefaatiyle birçok günahkârı kurtaracaktır..."[48]
4- Allame Muhammed Bâkır Meclisî (d:1110 h.) "Bi-har-ül Envar" adlı hadis mecmuasında der ki: "Şefaatin dinin zarurî (tartışma götürmez) konularından olduğu, Resulullah'ın kıyamet günü kendi ümmetine ve hatta diğer ümmetlere şefaat edeceği hususunda Müslümanlar arasında ihtilaf yoktur. Ancak şefaatin anlamı, etkileri veya sevapların artmasına mı, yoksa günahkârların günahlarının düşmesine mi sebep olacağı konusunda ihtilaf vardır."
"Şia, şefaatin büyük günahları işleyenlerden azabı düşürdüğü görüşünü savunmakta ve şefaatin sadece Resulullah'la (s.a.a) ve ondan sonraki İmamlarla (onlara selâm olsun) sınırlı olmadığına, yüce Allah'ın izniyle salihlerin de şefaat edeceklerine inanmaktadır..."[49]
Buraya kadar şefaatin anlamı ve sınırları konusunda İmamiye Şia'sı ulemasının görüşlerinden birkaç örnek sun duk. Diğer İslâm fırkaları uleması da şefaatin varlığını ve şefaat inancını itiraf etmişlerdir. İşte onların görüş ve sözlerinden birkaç örnek:
1- Mâturidî Semerkandî (d:333 h.), "O gün kimseden şefaat kabul edilmez..." [50] ve "(Allah'ın) razı olduğundan başkasına şefaat edemezler." [51] ayetlerinin tefsirinde şöyle der: "Her ne kadar birinci ayet şefaati reddediyorsa da, ancak -Enbiyâ suresinin 28. ayetine işaret ederek- bu ayet, İslâm'da kabul edilecek şefaatin olduğunu vurgulamaktadır."[52]
2- Ebu Hafs Nesefî (d:538 h.) meşhur "Akaid-un Nesefiye" adlı kitabında diyor ki: "Mustafiz (sayıları çok olan) hadisler gereğince, Resulullah (s.a.a) ve iyi kişilerin şefaat edecekleri sabittir."[53]
3- Nasirüddin Ahmed b. Muhammed b. Munir İskenderî el-Malikî, "İntisaf" adlı eserinde der ki: "Şefaati inkâr eden şefaate ulaşmamaya layıktır. Ancak şefaate inanıp onu doğrulayan Ehlisünnet'tir. Onlar Allah'ın rahmetini umar ve şefaatin günahkâr müminlere ulaşacağına ve şefaatin onlar için ertelendiğine inanırlar..."[54]
4- Kadı Ayaz b. Musa (d:544 h.) şöyle der: "Ehlisünnet, net ayetler ve doğru hadislere dayanarak aklî ve naklî açıdan şefaatin varlığına ve olabilirliğine inanır. Tümü tevatür haddine ulaşan hadisler, ahirette mümin günahkârlar için şefaatin olacağı doğrultusundadır. Ehlisünnet'in selef-i salihi ve onlardan sonra gelenlerin tümü, şefaatin varlığında icmâ (ittifak) etmişlerdir..."[55]
İslâm ulemasının birçoğu şefaatin varlığını vurgulamışlardır. Fakat kitabımızda onların hepsine değinmemiz mümkün olmadığından şimdilik bu kadarıyla yetiniyoruz.
Buraya kadar söz konusu edilen şeylerden şu sonuç ortaya çıkar: Şefaat kelimesinin anlamında görüş farklılıkları olmasına rağmen bu inanç -Kur'ân-ı Kerim'in sarih ayetlerine, Peygamberimiz Hz. Muhammed'den (s.a.a) ve Ehlibeyt İmamlarından nakledilen hadislere dayanılarak- İslâm fırkalarının çoğu tarafından kabul edilmiştir.
Ancak, Mütezile fırkası şefaati reddederek bu konuda münakaşa etmişlerdir. Mütezile'nin ileri gelenlerinden biri olan Ebu Hasan Hayyat, "Üzerine azap kelimesi hak olana ne dersin? Sen mi ateşte bulunanı kurtaracaksın?..." [56] ayetinin tefsirinde diyor ki: "Bu ayet açık bir şekilde, Resulullah'ın (s.a.a), azabı hak eden birisini cehennemden çıkaramayacağını vurguluyor..."
Şeyh Müfid (r.a) bu görüşün reddinde şöyle diyor: "Şefaatin varlığını savunanlar Resulullah'ın (s.a.a) cehennemi hak edenleri cehennemden kurtaracağını iddia etmiyorlar; aksine onları, yüce Allah'ın Resulullah'a (s.a.a) ve onun tertemiz Ehlibeyti'ne ikramda bulunarak cehennemden kurtaracağını savunuyorlar."
"Ayrıca müfessirler, 'Üzerine azap kelimesi hak olan' ifadesinden maksadın kâfirlerin olduğunu ve Resulullah'ın (s.a.a.) onlara şefaat etmeyeceğini vurguluyorlar."[57]
Buradan, yukarıdaki ayetle şefaatin reddi için getirilen delilin ne kadar isabetsiz olduğu anlaşılmaktadır.
Şefaatle ilgili Eleştiriler ve cevapları
Müslümanlar arasında kelâmî meselelerin gelişmesi, bazı kavramlar çerçevesinde tartışmalara yol açmıştır. Bu tartışmalardan biri, şefaat meselesine yöneltilen eleştirilerdir.
Bu eleştiriler genellikle şefaat kavramına ters düşen bütün İslâm fırkalarının kabul ettiği sabit ilkelerden kaynaklanmaktadır. Biz burada şefaat inancına yöneltilen bu eleştirilerin en önemlilerinden bazılarına değineceğiz ve daha sonra açık delillerle bu eleştirilerin yersiz olduğunu açıklayacağız:
Birinci Eleştiri:
İnanan bir kişinin işlediği günahın aynısını kâfir de işlemektedir ve yüce Allah kullarının amellerinin karşılığı olarak cezalandırma ve mükâfatlandırma sünnetini bırakmıştır.
Bu durumda, şefaat vasıtasıyla günahkâr inananlardan cezalandırmayı kaldırmak ve günahkâr kâfirleri cezalandırmak yüce Allah'ın adaletiyle çelişmektedir; oysa yüce Allah bundan münezzeh ve yücedir.
Bu eleştiriye, günah bir olmasına rağmen cezalandırmada çifte standart eleştirisi ismini verebiliriz.
Cevap:
Bu soruyu cevaplandırmadan önce şunu bilmemiz gerekir ki, acaba inananla kâfirin günahı bir midir? Acaba yüce Allah'ın günahkâr inanan hakkında şefaat edenlerin şefaatini kabul etmesi ve kâfiri bundan mahrum bırakması cezalandırmada çifte standart mıdır?
Şüphesiz günah, kimin tarafından işlenirse işlensin, kime karşı yapılırsa yapılsın, kınanma ve cezalandırılmayı gerektirir; nitekim kim itaat ederse ve kime karşı itaat ederse etsin, övülme ve mükâfatlandırılmayı gerektirir. Aksi durumda itaat edenle etmeyen arasında hiçbir fark kalmaz.
Ancak yüce Allah, bu ikisinin, inanan birisinden olmasıyla kâfir birisinden olması arasında fark gözetmiştir -konumuz şimdilik günah üzerindedir-. Dolayısıyla günahkâr müminler için tövbe kapısının yanı sıra şefaati bırakmıştır.
Fakat kâfirlerin şefaate ulaşmaları veya günahlarından dolayı yaptıkları tövbenin kabul olması tam anlamıyla yüce Allah'a inanmalarına bağlıdır. Nitekim iyi ameller de böyledir; kâfirler eğer Allah'a iman etmezlerse, hiçbir zaman iyi amellerinden dolayı mükâfatlandırılmazlar.
Meselâ, her ne kadar kâfir biriyle inanan birinin "yalan"ı aynıysa da ancak hüküm bakımından kâfirle inananın yalanı farklıdır. Mevlâ tarafından yalanın günah olmasıyla ilgili olarak bize ulaşan deliller, kâfirle inanan arasında fark gözetmiştir.
Gerçekte bu eleştiri günahın bir olduğu sanısından kaynaklanmaktadır. Oysa günah, işleyen kişilere göre değişir. İşte bu açıdan Mevlâ tarafından bırakılan hüküm de değişebilir.
Kıyamet günü mekânlar ayrıdır; inananlar bir yerdedir, kâfirler ise başka bir yerde. Kâfirler, dünya hayatında Allah'a inanmayan veya ibadette başkasını O'na ortak koşanlardır. İşte bunlar ayetlerin açık ifadesine göre şefaate ulaşmayacaklardır:
"...Yoksa Allah'tan başka şefaatçiler mi edindiler? De ki; onlar, hiçbir şeye malik olmayan ve düşünmeyen şeyler olsalar da mı (onları şefaatçi edineceksiniz)?" [58]
"...Kâfirlerin dostları da tağuttur. (O da) onları aydınlıktan karanlıklara çıkarır. Onlar ateş ehlidir, orada ebedi kalacaklar..." [59]
Açıktır ki, ateşte ebedi kalmak şefaat kavramıyla çelişmektedir. Konuyla ilgili başka ayetler de örnek gösterilebilir.
Yüce Allah'ın müminlere ve kâfirlere amellerinin karşılığını verme sünneti sadece O'na has bir şeydir. İnananları mükâfatlandırma vaadi ve kâfirlerle müşrikleri cezalandırmayla korkutması, değişmeyecek sabit bir şeydir. Çünkü Kur'ân-ı Kerim'de kıyamet günü kâfirlerin şefaate ulaşma fırsatı olduğuna delalet eden hiçbir ayet yoktur; aksine, ayetler, kâfirlerin ebedi olarak cehennemde kalacağını ifade etmektedirler.
İşte bu nedenle kıyamet günü kâfirlerin şefaatten mahrum olmaları, Allah'ın hükmüne aykırı davranması anlamına gelmez; aksine bu, yüce Allah'ın peygamberler ve elçiler vasıtasıyla kâfirlere haber verdiği müjdenin gerçekleşmesidir.
Fakat inanan kişiye tövbe kapısı açılmıştır. İnanan kişi günah işlediğinde bazen tövbe eder; işlediği amele pişman olmasıyla ve dolayısıyla peşinden o günahı terk edip bir daha ona dönmemeye karar vermesiyle tövbesi gerçekleşmiş olur. Çünkü günah işlemeye pişman olmak bir daha günaha dönmemeyi gerektirir. Aksi durumda günaha dönmek günah işlemeye ısrar etmek anlamına gelir.
Dolayısıyla eğer böyle birisi günahkâr olarak ölürse, yüce Allah inananlara vaat etmiş olduğu şefaatle onu bağışlayabilir. Binaenaleyh, günahkâr inananlar hakkında şefaatin kabul edilişi ve kâfirler hakkında ise kabul edilmeyişi, peygamberler ve elçiler vasıtasıyla verilen vaadin gerçekleşmesidir.
Şimdi her iki vaat için Kur'ân-ı Kerim'den örnekler verelim: "Ama ayetlerimizi inkâr etmiş ve kâfir olarak ölmüş olanlar, işte Allah'ın, meleklerin ve tüm insanların lâneti onların üstünedir. Ebediyen lânet içinde kalırlar. Ne kendilerinden azap hafifletilir, ne de onlara fırsat verilir..." [60]
"...Sizden kim dininden döner ve kâfir olarak ölürse, işte onların bütün yaptıkları dünyada da, ahirette de boşa çıkarılmıştır ve onlar ateş ehlidir, orada sürekli kalacaklardır..." [61]
Bu iki ayet, kâfir olarak ölen kişinin ebedi olarak ateşte kalacağına dair Allah'ın vaadini bildiriyor ve açıktır ki, ebedi olarak ateşte kalmak şefaat kavramıyla tamamen çelişmektedir.
"Allah'ın kabulünü üzerine aldığı tövbe, ancak bilgisizlikle (inat vb. şeye dayalı olmaksızın) kötülük yapanlar ve sonra yakın zamanda (ahiret ve ölüm alâmetleri belirinceye kadar ihmalkârlık etmeyip) tövbe edenler içindir. İşte Allah'ın rahmetiyle onlara dönüp tövbelerini kabul ettiği kimseler bunlardır. Allah (her şeyi) bilendir, hikmet sahibidir." [62]
"Kim yaptığı haksızlıktan sonra tövbe eder ve düzeltirse, şüphesiz Allah rahmetiyle ona döner, tövbesini kabul eder. Çünkü Allah, bağışlayandır, esirgeyendir." [63] Tövbeyle ilgili daha birçok ayet örnek gösterilebilir.
Bu örneklerden sonra yukarıdaki eleştiriye reddiye olarak diyoruz ki, cezalandırmada çifte standart, günahtaki çifte duruma uygun olarak sergilenmiştir ve bu eleştiriye verilen cevabı, bu ikisinin işlediği günahın bir olmadığı sözüyle özetliyoruz. Yüce Allah tâ başından beri kendisine inananla inanmayanın işlediği günaha farklı muamele edeceğini bildirmiştir.
Bu esasa göre Allah'a inanmayan ahirette şefaatten mahrum olacak, O'na inanan ise şefaate ulaşacaktır; nitekim O'na inanan, günahlarından tövbe edecek olursa tövbesi de kabul olur. Ahirette bunların her birinin ceza ve mükâfatı, peygamberler ve onların vasileri aracılığıyla insanlara bildirdiği ilkelere uygun olacaktır.
Resulullah'tan (s.a.a) şefaatin Allah'a ortak koşana ulaşmayacağı ve onun ancak Allah'a ortak koşmayanlara ulaşacağı rivayet edilmiştir.
Ebuzer'den şöyle rivayet edilir: "Resulullah'ın bir gece sabaha kadar namaz kıldığını ve namazda sürekli, 'Eğer onlara azap edersen, onlar senin kullarındır (dilediğini yaparsın), eğer onları bağışlarsan, şüphesiz sen daima üstünsün, hikmet sahibisin!' [64] ayetini okuduğunu; hatta rükû ve secdelerde bile bunu tekrarladığını gördüm.
Bunun üzerine, 'Ya Resulullah! Neden sürekli bu ayeti okuyorsunuz; hatta rükû ve secdelerde bile onu tekrarlıyorsunuz?' diye sordum. O hazret; '...Ben Rabbimden ümmetime şefaat etmeyi istedim. O da bunu bana verdi. Şefaatim, Allah'a hiçbir şeyi ortak koşmayana ulaşacaktır inşaallah.' buyurdu."[65]
Bir başka hadiste Resulullah'ın (s.a.a) şöyle buyurduğu rivayet edilir: "Şefaatim, halis niyetle 'Allah'tan başka ilâh yoktur' deyip kalbi dilini ve dili de kalbini doğrulayana ulaşacaktır..."[66]
İkinci Eleştiri:
Yüce Allah kıyamette günahkârları cezalandıracağını buyurduktan sonra kıyamet günü onlardan azabı kaldırması ya adalete uygun bir iştir ya da zulümdür.
Eğer azabı kaldırması adaletli bir iş ise, bu durumda a-zaplandırmaya yönelik hükmü zulümdür. Oysa yüce Allah zulmetmez. Eğer azabı kaldırması zulüm ise, bu durumda peygamberlerin, elçilerin ve salihlerin şefaat talep etmeleri, onların zulmü istemeleri anlamına gelir; bu ise cehalet olduğundan, bunun hata ve sürçmelerden korunanlara isnat edilmesi caiz olmaz.
Cevap:
Bu eleştiri şu çelişkiyi vurgulamaktadır: Bir taraftan cezalandırmayı kaldırmak adalete uygundur; dolayısıyla günah nedeniyle cezalandırmak zulümdür; zulüm ise yüce Allah'tan caiz değildir.
Diğer taraftan daha önce dünya hayatında günahkârın cezalandırılacağı bildirildikten sonra yüce Allah'ın cezalandırmayı kaldırması da zulümdür; dolayısıyla peygamberlerin ve şefaatçilerin istekleri genel olarak zulmü talep etmek sayılmaktadır, oysa onların makamı bundan yücedir.
Daha önce de değindiğimiz gibi, inanan bir kişinin günah işlemesi, onun cezalandırılması için tam ve yeterli bir neden değil; ancak, onun cezalandırılması için sadece bir gerekçe teşkil eder.
Bu durumda eğer tövbe ve şefaat gibi yüce Allah'ın takdir ettiği engellerden birisi cezalandırmayı engellerse, cezalandırma kaldırılır; aksi durumda günah kendi etkisini bırakır.
Bu hususta Resulullah'tan (s.a.a) şöyle nakledilmiştir: "Ben beğenilmiş makamda yer aldığım zaman, ümmetimden büyük günah işleyenlere şefaat edeceğim ve yüce Allah da benim onlar hakkındaki şefaatimi kabul edecek; va- llahi ben, soyumdan gelenlere eziyet edenlere şefaat etmeyeceğim."[67]
Dolayısıyla yüce Allah'ın, kendine inanan günahkâr kulu cezalandırması adaletin tâ kendisidir; nitekim kendisine itaat eden mümin kulunu mükâfatlandırması da adaletin ta kendisidir.
Bu nedenle eğer günahkâr kişi cezalandırmayı hak etmemiş olsaydı Allah'a itaat eden kişiyle arasında bir fark kalmazdı. Fakat bu cezalandırmayı hak edişi bazen şefaat ve tövbe gibi bir engelle fiiliyete geçmez.
Böylece Allah'ın adalet ilkesiyle şefaat ilkesi arasında hiçbir çelişki olmadığı ortaya çıkmaktadır.
Kısacası: Şefaat, Allah'ın kendisine inananlara ikram ve rahmetidir ve bununla Allah'a inananla kâfir arasında fark gözetilmiştir.
Ayrıca şefaat Allah'ın rahmetidir de; bu durumda "rahmet" ile "adalet" arasında bir çelişki olduğu söylenebilir mi?!
Yüce Allah'ın bazı kulları hakkında şefaati kabul edeceği vaadi, genel olarak kendisine, kitaplarına ve peygamberlerine iman çerçevesi içinde belirttiği kişilere hastır.
Dolayısıyla, Allah'a inanan günahkâr kişiden cezanın kaldırılması, yüce Allah'ın kendisine inanan kullarına bir lütfudur.
Resulullah (s.a.a) buyuruyor ki: "Ben şefaat etmekle ümmetimin yarısının cennete girmesi arasında seçenekli bırakıldım; fakat ben şefaati seçtim; çünkü şefaat daha kapsamlı ve yeterlidir. Siz şefaatin takvalılar için olduğunu mu sanıyorsunuz?! Hayır, şefaat suçlu günahkârlar ve lekelenenler içindir."[68]
İmam Hasan (a.s) buyuruyor ki: "Resulullah kendisine birkaç mesele hakkında soru soran Yahudilerden birinin cevabında şöyle buyurdu: Şefaatim ise, şirk ve zulüm dışında büyük günah işleyenlere ulaşacaktır."[69]
Müşriklerle kâfirlerin cezalandırılmasına gelince; daha önce yüce Allah onları korkutmuştur. İşte bu nedenle peygamberler, vasiler ve yüce Allah'ın şefaatlerine razı olduğu kimseler, kâfirlere, müşriklere ve yüce Allah'ın ebedi olarak cehennemde kalacaklarını vaat ettiği kimselere kesinlikle şefaat etmeyeceklerdir.
İşte bu reddiyeden anlaşılıyor ki biz, birisi iman eden ve günah işleyen, diğeri Allah'a ortak koşan ve kâfir olan iki grupla karşı karşıyayız.
Buradan, cezanın kapsamlı olması ve her iki grubu içermesi varsayımının ne kadar yanlış olduğu anlaşılmaktadır.
Evet, eğer birinci gruptan olan birisinden ceza kaldırılsaydı, ama aynı gruptan olan ve bütün özelliklerde onunla eşit olan diğerinden kaldırılmasaydı, bu eleştiri yerinde olurdu.
Kaldı ki rahmet, mağfiret, hüküm, kaza, herkese hakkının verilmesi ve iki kişi arasında hüküm vermek gibi birkaç etkenin sonucu olan şefaatin vuku bulup cezalandırmanın kaldırılması, Allah'ın sünnetini değişmesine ve doğru yoldan sapmaya sebep olmaz.[70]
Üçüncü Eleştiri:
Halk yanında meşhur olan şefaat, şefaati kabul edecek olan makamdan (yüce Allah'tan), hakkında şefaat edilen kimse için bir şeyi yapmasını veya onun için hükmettiği bir şeyi yapmamasını istemektir; bu ise, şefaati kabul edecek olan makamın, şefaat edilecek kişi hakkında şefaatin kabul edilmesine sebep olacak yeni bir bilgi edinmesi veya şefaat eden kişinin makam ve mevkisini gözeterek uygulamak istediği hükümden, -her ne kadar hak, adalet ve insafa uygun olsa da- vazgeçmesi dışında imkânsızdır. Oysa bu varsayımların yüce Allah'a isnat edilmesi caiz değildir.
Cevap:
Bu varsayım temelden batıldır. Çünkü yüce Allah'ın yapmayı takdir ettiği fiil (cezalandırma), "günah"tan ayrılmayacak bir etken değildir. Çünkü daha önce de değindiğimiz gibi, günah ancak cezalandırmayı gerektirir. Şefaat ise daha önce vaadi verilmiş ve Kur'ân-ı Kerim şekillerini, sınırlarını, şefaat edecek ve edilecek kişilerin özelliklerini açıklamıştır.
Dolayısıyla, böyle bir şefaatin kabul edilmesi, yüce Allah'ın takdir ettiği fiilden vazgeçmesi olarak değerlendirilemez; aksine, şefaat yüce Allah'ın kulları hakkında takdir ettiği şeye vefa etmesidir.
Bütün bu söylenenleri göz önünde bulundurduğumuzda, yüce Allah'ın önceden şefaat hakkında bilgisi olması ve şefaati zikredip, günahkâr inananların yüce Allah'ın rızasına kavuşmak için sığınabilecekleri yolu açıklamasından sonra yeni bilgi edinmesini gerektirmeyeceği anlaşılmaktadır.
Diğer taraftan, kulların durumları, dünya ve ahirette hâlleri, ezelden beri yüce Allah'ın ilminde mevcuttur. Bu kapsamlı ilimden sonra şefaati kabul etmesiyle yüce Allah için yeni bir ilmin söz konusu olmayacağı açıktır. (Allah bundan çok yücedir...)
Bu konu şu ayette de net bir şekilde yansımıştır: "Allah dilediğini siler, (dilediğini) bırakır. Kitabın esası O'nun yanındadır." [71]
Allame Tabatabaî der ki: "...Evet, yüce Allah açısından imkânsız olan bilgi ve irade değişikliği, bilinen ve irade edilen şeyin durumunun korunmasına rağmen bilgi ve iradenin onlara uymamasıdır. Buna yanılma ve feshetme denir.
Sözgelimi, bir karartı görürsün, önce bunun insan olduğuna hükmedersin, bir süre sonra karartının at olduğu ortaya çıkar, böylece karartıya ilişkin bilgi değişir. Ya da bir maslahat gözeterek bir şeyi irade edersin, daha sonra asıl maslahatın irade ettiğin şeyin karşıtında olduğunu öğrenirsin, buna bağlı olarak iradeni değiştirtirsin.
İşte bu iki örnekte vurguladığımız hususlar yüce Allah hakkında düşünülemez. Oysa şefaatin ve buna bağlı olarak da cezanın yürürlükten kaldırılması, yukarıdaki hususlar türünden değildir."[72]
Dördüncü Eleştiri:
İnsanların, günah işleyen kişiye peygamberler ve salihler tarafından şefaat edileceğine inanmaları, kıyamet günü onların şefaatine ulaşma ümidiyle günah işlemeye cür'et etmelerine sebep olacaktır. Bu ise, cezalandırmayla ilgili açıklanan hükümlerin abes olmasını gerektirir.
Dolayısıyla toplumsal düzen bozulur, insanlar arasında fesat yayılır ve Allah'ın, kulları için bırakmış olduğu hükümler çiğnenir.
Cevap:
Bu eleştiri, şefaat konusu, şefaatin kabulü ve kâfirlerin ebedi olarak cehennemde kalacakları gibi hususları içeren ayetlerde önemli bir hususu görmezlikten gelmekten kaynaklanıyor.
Bu husus şudur: Ayetlerde şefaate ulaşacak kişiler ve topluluklarla ilgili bir sınırlama söz konusu olmadığı gibi, hakkında şefaatin kabul olacağı günahlar da belirtilmemiştir. Bu durumda, insan şefaate ulaşacağına nasıl emin olabilir ve yine işlediği günahın, hakkında şefaatin kabul olacağı günahlardan olduğuna nasıl kanaat getirebilir?!
Dolayısıyla insan, şefaate ulaşacak kimselerden olmamaktan veya işlediği günahın, hakkında şefaatin kabul edilmeyeceği günahlardan olabileceğinden endişelenerek günah işlemekten ve isyan etmekten sürekli korku içerisinde kalır.
Kâfirler ve onların ebedi olarak cehennemde kalacakları, çeşitli azaplar görecekleri ve onların günahlarının bağışlanmayacağı gibi hususlarla ilgili ayetlere gelince; bu ayetlerde, insanın cehenneme girmesine sebep olan amel ve özellikler genel çerçeveleriyle söz konusu edilmiştir. Buna şu ayeti örnek gösterebiliriz: "Allah, kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz, bundan başkasını dilediğine bağışlar." [73]
Gördüğünüz gibi bu ayette, kıyamet günü bağışlanma konusu söz konusu edilmiş ve Allah'a ortak koşarak ölenlerin bağışlanmayacağı ifade edilmiştir. Dolayısıyla, şefaatin insanları günah ve suç işlemeye sevk ettiği nasıl söylenebilir?
Oysa ki mümin biri günah işlediğinde, hemen peşinden bağışlanma amacıyla tövbe etmesi gerekir. Bu, Allah'a ve kıyamet gününe inanan kişinin özelliğidir. Allah'a ve kıyamet gününe inanan bir kişi, günah işlememek için sürekli kendisini gözetir. Dolayısıyla eğer şeytana aldanarak günah işleyecek olursa, işlediği günaha ısrar etmesi bir yana dursun, öğüt alır ve gerçek bir tövbeyle hemen Allah'a dönüş yapar.
İman, insanın dış yapısına isnat edilen bir renk değildir. İnsanın iç yapısıyla ilgili bir nitelik, onun Rabbiyle bağlantısı, emir ve yasakları doğrultusunda toplumsal hareketleri demektir.
Şu ayetin buna bir işaret içerdiğini söyleyebiliriz: "Onlar bir kötülük yaptıkları, ya da nefislerine zulmettikleri zaman, Allah'ı hatırlayarak hemen günahlarının bağışlanmasını dilerler. Günahları da Allah'tan başka kim bağışlayabilir? Ve onlar, yaptıklarında bile bile, ısrar etmezler." [74]
Bu ayette gidişatları açıklanan, ancak fertleri belirtilmeyen bir grup insandan söz edilmiştir. Nitekim yapılan kötülük ve zulmün türü de belirtilmemiştir. Fakat onların kötülük ve zulüm yaptıktan sonra Allah'ı hatırlayarak hemen günahlarının bağışlanmasını dilediklerine, günah ve zulümlerine ısrar etmediklerine ve Allah'ın da onların günahlarını bağışlayacağına işaret edilmiştir. Eğer mağfiret dileme olmasaydı, günahlarının bağışlanması için bu ilâhî vaade ulaşmazlardı.
Ali b. İbrahim, Muhammed b. İsa, Yunus, Abdullah b. Sinan kanalıyla nakledilen hadiste de buna işaret edilmiştir. Ravi diyor ki: İmam Cafer Sadık'tan (a.s), "Büyük günahlardan birini işleyip de ölen birini, işlediği bu günah İslâm'dan çıkarır mı? Böyle birisi eğer cezalandırılacak ise acaba müşriklerin azabına mı uğrayacak, yoksa azabının belli bir süresi mi var?" diye sordum.
İmam (a.s) şöyle cevap verdi: "Eğer birisi büyük günahlardan birini helal sayarak onu işlerse, bu onu İslâm'dan çıkarır; dolayısıyla en şiddetli azaba uğrar. Fakat onun günah olduğunu itiraf ederek ölürse, bu onu iman çerçevesinden çıkarır, fakat İslâm'dan çıkarmaz; bu adamın azabı birinci adamdan hafif olur."[75]
Beşinci Eleştiri:
Akıl, ayetlerden hareketle şefaatin mümkün olduğuna hükmeder. Ancak şefaatin vuku bulduğuna hükmetmez. Çünkü Kur'ân-ı Kerim'de mutlak olarak şefaati reddeden ayetler de vardır. Örneğin: "...Ne alışverişin, ne dostluğun ve ne de şefaatin olmadığı gün gelmeden önce, size verdiğimiz rızktan harcayın..." [76] Bazı ayetler de şefaati sınırlandırmaktadır.
Örneğin: "...O'nun izni olmadan kendisinin katında kim şefaat edebilir?..." [77] ve "(Allah'ın) razı olduğundan başkasına şefaat edemezler..." [78] Bu ayetler, kesin olarak şefaatin vuku bulduğuna delâlet etmezler.
Kur'ân-ı Kerim bir yerde şefaati direkt olarak reddederken, diğer bir yerde Allah'ın rızasına bağlı kılıyor ve başka bir yerde ise şefaatin fayda etmeyeceğini vurguluyor. Örneğin: "...Artık onlara şefaatçilerin şefaati fayda vermez..." [79]
Cevap:
Bu eleştirinin cevabı kısaca şudur: Şefaatin reddi için kanıt olarak gösterilen ayetlerin ifadesi, mutlak olarak şefaati reddetmek değildir. Aksine, bu ayetlerde yalnızca şefaatin bazı insanlar hakkında düşünülemeyeceği yer almıştır ve bu istisnalar birçok ayette söz konusu edilmiştir.
Bir taraftan şefaatin vuku bulacağı şartlar ve diğer taraftan şefaatin kabul olacağı doğrultusundaki sınırlandırmalara gelince; bu sınırlandırmalar şefaati reddetmemekte, "...Artık onlara şefaatçilerin şefaati fayda vermez..." [80] ayetine dayanarak şefaatin bir faydası olmayacağını iddia eden inkârcıların iddialarının tam aksine, şefaatin vuku bulacağını vurgulamaktadır.
Ayetten hareketle, şefaatin olmayacağı yönündeki değerlendirme yanlıştır. Çünkü bu ayetin öncesinde, cehenneme atılacak günahkârlar söz konusu edilmiştir. Önceki ayetlerde şu ifadeler yer almıştır:
"Her can, kazandığıyla (Allah katında) rehine alınmıştır. Yalnız kitapları sağdan verilenler hariç. Onlar cennetler içinde sorarlar suçluların durumundan: 'Sizi şu yakıcı ateşe ne sürükledi?' (Onlar da) derler ki: 'Biz namaz kılanlardan olmadık. Yoksula da yedirmezdik. Boş şeylere dalanlarla birlikte dalardık. Ceza gününü yalanlardık. İşte böyle iken ölüm bize gelip çattı.' Artık onlara şefaatçilerin şefaati fayda vermez..." [81]
Bu ayetlerden anlaşılıyor ki, şefaatçilerin şefaati kendilerine fayda vermeyen kimseler, namaz kılanlardan olmayan, kıyamet gününü yalanlayan ve böylece ölüm gelip onları yakalayınca, kendilerini ateşin ortasında bulan cehennemliklerdir; işte bu niteliklere sahip olanlara şefaatçilerin şefaati fayda vermez.
SONUÇ
Şefaati inkâr edenlerin eleştirilerini ve onlara verilen reddiyeleri kısaca sunduktan sonra bütün bunlardan çıkan sonuç şudur:
Birincisi; şefaat, yüce Allah'ın kulları mükâfatlandırmada çifte standart uygulaması değildir. (Burada çifte standarttan maksat, bir amele iki farklı şekilde karşılık vermektir.) Bu, Allah'ın adaletiyle çelişmemektedir; aksine bu, daha önce vaadi verilmiş olması açısından adaletin tâ kendisidir ve buna karşılık vermek ise bu vaade vefa etmektir.
İkincisi; şefaat yeni bir ilimden kaynaklanmıyor veya daha önce takdir edilen bir şeyden vazgeçmek de değildir; aksine, şefaat ezelî ilme ve takdir edilen gerçeğe dayalıdır.
Üçüncüsü; şefaat insanı günah işlemeye sevk etmez. Aksine, uyanık olmaya, sakınmaya ve günah işlemekten korkmaya insanı iter; çünkü ayetlerde, hakkında şefaatin kabul edileceği günahlara değinilmemiştir.
Dördüncüsü; şefaatin varlığı kesindir; fakat şefaate, özellikleri ayetlerde açıklanan bazı insanlar ulaşmayacaklar ve şefaat ancak Allah'ın izni ve rızasıyla gerçekleşecektir. İmam Rıza (a.s) babaları kanalıyla Resulullah'tan (s.a.a) şöyle nakletmektedir: "Şefaatime inanmayana şefaatim ulaşmaz." Daha sonra buyurdu ki: "Benim şefaatim ümmetimden büyük günahlar işlemiş olanlara ulaşacaktır. Fakat iyi kişiler için bir sıkıntı yoktur."
Hüseyin b. Halid der ki: İmam Rıza'ya (a.s), "Ey Resulullah'ın torunu! O hâlde '(Allah'ın) razı olduğundan başkasına şefaat etmezler.' [82] ayetinin anlamı nedir?" diye sordum. İmam (a.s), "Allah'ın, dininden razı olduğu kimseden başkasına şefaat etmezler, anlamındadır." buyurdu.[83]