İNSAN VE KADER İNSAN VE KADER
İNSAN VE KADER
MURTAZA MUTAHHARÎ
Çeviri: Fatma Bostan
MÜSLÜMANLARIN YÜKSELİŞİ VE GERİLEMESİ
Kader konusu, felsefî bir karakterde olduğu için, bu özelliği göz önüne alınarak üzerinde tartışılması gereken bir konudur.
Bilimsel ve felsefî meseleler, temel konularına ve o alanda yapılan üretimlere göre belirlenen belli kategoriler altında mütalaa edilir.
Felsefî, matematik ve tabiata ait birtakım konular; bu konularla ilgili birçok alt-gruplar, alt başlıklar dolayısıyla birbirlerinden çok ayrı, hiçbir şekilde birbirine bağlı olmayan kategorilere ayrılmıştır.
Felsefî bir mesele olarak kader konusu da yukarıda sayılanlara dâhildir. Ama burada, yukarıda anlatıldığı gibi bir kategorileştirmeye tabi tutulmayacaktır.
Kader konusu, «Müslümanların Gerilemesinin Sebepleri» ana başlığı altında bir dizi mütalaa serdedilerek tartışılacaktır. Bu konu tarihsel, psikolojik, ahlakî, toplumsal, dinî ve felsefî boyutları göz önüne alınarak, bu ana-başlıklar altında değerlendirilebilir.
Bu ayrı alanları birbirine bağlayacak olan şey, İslam toplumunun yükselişinde ve gerilemesinde pozitif veya negatif etkenlerin araştırılması olacaktır. Bu meseleyi gündeme getirmemizin esas sebebi, kadere inanmanın —felsefî akıl yürütme (muhakeme) prensipleri bağlamında—, buna inanan insan üzerinde tembelleştirici, atâlete sevk eden bir inanç olmasını gerektirip gerektirmediğini irdelemektir. Gerektiği gibi öğretildiğinde bu tür istenmeyen sonuçlan vermeyecek bir inanç mıdır? İkinci sebep, İslam'ın bu konu hakkındaki hükmü ve bu hükümlerin Müslümanlar üzerindeki vuku bulmuş ve olası etkilerini incelemektir. Temel mesele bu olduğu için yukarda serdedilen amaçla bağlantılı olmayan konular göz ardı edilecektir.
Müslümanların gerileme sebepleri konusunda ne zaman belli bir hükme vardığımı hatta bu konuyla kişisel olarak ne zaman ilgilenmeye başladığımı tam olarak hatırlamıyorum. Fakat bu konunun yirmi yılı aşkın süredir ilgimi çektiğini ve bu vesileyle bu süre zarfında konuyla ilgili eserleri tetkik ettiğimi söyleyebilirim.
Yukarıda zikrettiğim zaman süresince ne zaman bu konuyla ilgili bir yazı veya konuşmayla karşılaşsam büyük bir iştahla okur veya can kulağıyla dinler, yazarın veya konuşmacının bakış açısını, fikrini öğrenmeyi isterdim. Birkaç yıl önce peygamberi geleneklerden biri olan yari didaktik yarı hitabet tarzı bir mütalâada konu bu noktaya geldi. Konuyla ilgili okuduklarım ve dinledikle-diklerim faydalı olmakla beraber tatminkar edici olmaktan uzaktı. Dinleyicilerin ve benim meseleye bir hayli yoğun ilgi gösterdiğimizi gördüğüm için bu meseleyi mümkün olduğunca derinlemesine incelemeye karar verdim. Çünkü günümüz İslam dünyasını yeniden oluşturmanın formülü büyük ölçüde geçmişteki ve günümüzdeki gerilemesini tanımaya bağlıdır. Bunu başarmak için ilk aşamada Müslüman veya Müslüman olmayanların bu konuyla ilgili, faydalı olabilecek görüşlerini bilmek sonra meseleyi sunmak gerekiyordu.
Konunun genişliğinin ve bu konuda yetkin ve felsefî bir araştırmanın olabilmesi için bir hayli fazla konunun araştırılması gerektiğinin f arkındaydım. Bütün bu konuların araştırılması tek bir kişinin kapasitesinin kaldırabileceğinden çok uzaktı, daha az iddialı konuşursak en azından zamana ihtiyaç vardı. Buna rağmen elimdeki materyalleri özetleme, bir sınıflandırma yapma ve içlerinden bir kısmını seçip örnek olarak üzerinde tartışma ve bu konuyla uğraşacak olanlara birtakım ipuçları temin etme kararım verdim. Nitekim çok yararlı ve sistematik değerlendirmelere kapı aralayan önemli toplumsal İslamî meseleleri tartışmak için işbirliği ve benzer halet-i ruhiye görülmeye başlanmıştır.
Hiç şüphe yok ki Müslümanlar çok şanlı, parlak bir maziye sahipler. O kadar süre dünyaya hükmetmeleri edibü'l memalik Ferahanî'nin ifadesiyle, «Kralları haraca bağlamakla» yönetmelerinden ileri gelmemektedir. Çünkü diğer insanlara baskı yapan fatihler, krallar uzun süre ayakta kalamamış, kısa süreli saltanat elde etmişlerdir. Sabun köpüğü gibi kısa sürede yok olup gitmişlerdir. Müslümanlarsa asırlar süren büyük ve parlak bir medeniyet kurarak insanoğluna bir meşale olmuş, dünya yüzünde büyük değişikliklere sebep olmuştur. Hatta şimdi bile medeniyet tarihindeki aydınlatıcı rolü dolayısıyla azametli olarak mütalâa edilir. Müslümanlar yüzyıllarca bilim, endüstri, felsefe, sanat, ahlak ve toplumsal kurumlar konusunda dünya çapında üstünlüğü ellerinde bulundurdular. Bazı önyargısız batılı yazarlara göre tüm dünya üzerinde açık bir üstünlük kuran Avrupa medeniyeti şanlı İslâm medeniyetinden ilham almıştır.
Gustave Le Bon «Arap ve İslâm Medeniyeti» adlı kitabında şöyle demektedir:
Bazı Avrupalılar bir grup dinsiz ve tanrıtanımazın, yani Müslümanların, Hıristiyan Avrupa’nın içinde bulunduğu cehalet ve zulmetten kurtulmasını sağladığını itiraf etmeye utanırlar ve bu gerçeği gizlerler. Roma imparatorluğunu yerle bir eden Arapların İslâm'dan neş'et eden maneviyatı, medenileşmemiş Avrupalıların hümanizme geçişine önderlik etmiştir. Aynı şekilde bilim, teknik ve felsefe üzerinde Müslümanların katkılarından da tamamen habersizdik. Kısacası Müslümanlar tam altı asır öğretmenimiz olmuştur. (Arap ve İslâm Medeniyeti, 4. Baskı, s. 751)
Yine aynı doğrultuda Will Durant «Medeniyet Tarihi» adlı eserinde şöyle der:
İslâm medeniyetinin yükselişi ve çöküşü çok önemli bir tarihsel olaydır. Beş asır boyunca —Hicrî 81 ile 597 yılları arasındaki dönem— felsefe, tıp, bilim, edebiyat, sunulan dinî kolaylıklar (farklı görüşlere saygı anlamında), insan haklan, yaşam standardının yükselmesi, sınırların genişlemesi ve ahlakî alanlarda İslâm dünyaya öncülük etmiştir. (Medeniyet Tarihi, Cilt, 2, s. 317)
Will Durant eserine şöyle devam eder:
İslâm dünyasının Hıristiyan dünyası üzerinde çok büyük etkisi olmuştur. Avrupalılar yiyecek-içecek, ilâç, silah, endüstriyel teçhizat, ticaret, denizciliği Müslümanlardan öğrenmişler, bu alanlardaki Müslümanlar arasında geçerli olan terminolojiyi benimsemişlerdir. Müslüman bilim adamları Yunan matematiğini, tabii bilimlerini, kimyayı, astronomiyi ve tababet ve eczacılık ilimlerini geliştirip bu Yunan mirasını zenginleştirerek Avrupa'ya nakletmişlerdir. Arap fizikçileri Avrupa'da okunması o çağda yasak olan, unutulmuş Aristo'nun eserlerini koruyup geliştirerek Avrupa'nın Aristo'yu yeniden tanımasını sağladılar. Avrupa'da skolâstik felsefecileri aydınlatan İbn-i Sina ve İbn Rüşd Yunanlı olarak biliniyordu. İslam' in etkisi, ticaret yolları, Haçlı Seferleri, Arapçadan Latinceye yapılan binlerce kitap çevirisiyle, Guerbret, Edward Bani, Michael Scott ve diğer bilim adamlarının Endülüs'e yaptıkları seyahatlerle gerçekleşmiştir. (Medeniyet Tarihi, Cilt, 2, s. 319)
Will Durant bundan başka eserinde şu satırlara yer verir:
Tarihin altın çağlarında yalnızca bir toplum Hicrî dördüncü asırda Harun el-reşid'den İbn Rüşd'e kadar süren çok kısa bir zaman diliminde olduğu gibi siyaset, edebiyat, eğitim, astronomi, coğrafya, tarih, matematik, kimya, semantik, felsefe, tıp, eczacılık ve diğer alanlarda çok önemli şahsiyete sahip olabilmiştir. Bu çalışmaların bir kısmı Yunan klasiklerinden faydalanmışlarsa da çoğunluğu özellikle de siyaset, şiir ve sanat alanlarında özgündür, çok değerli yenilikler getirmişlerdir. (Medeniyet Tarihi, Cilt, 2, s. 319)
Hiç şüphe yok ki İslâm Medeniyeti diye adlandırılan, şu anda sönmüş bulunan aydınlatıcı bir meşale, şanlı ve parlak bir olgu var olmuştur. Günümüzde Müslümanların şanlı mazileriyle ve diğer uluslarla kıyaslandığında bir duraklama ve gerilemeye maruz kaldığı görülür.
Doğal olarak bilim, endüstri konusundaki bu kadar ilerlemeden, bu kadar mesafe kat etmeden sonra Müslümanların çöküşüne neyin sebep olduğu sorusu ortaya atılacaktır. Bu çöküş ve geriye gidişten kim ve ne sorumludur? Belli kişiler, etnik gruplar veya şartlar mı Müslümanları mükemmele ve gelişmeye dönük yönünden saptırmışlardır? Müslümanları hiç beklenmedik şekilde kendi ilerleme yollarından alıkoyan özel faktörler mi vardır? Fakat her toplumun sınırlı bir gelişme ve ilerleme döneminden sonra gerileyeceği ve çökeceği de tarihsel bir kuraldır.
Müslümanların gerilemesi ve çöküşünden bazı fanatik batılı Hıristiyan ve sömürgeci misyonerlerin iddia ettikleri gibi İslâm’ı mı sorumlu tutacağız? Müslüman olmayan toplumların ondört asır boyunca yaptıkları mı İslâm' in gerilemesine sebep olmuştur? Bu sorular kolayca cevaplandırılabilecek sorular değildir. Bir dizi derin araştırma ve derin tartışma gerektiren sorulardır bunlar.
İslâm toplumlarının yükselişi ve çöküşü ile ilgili mütalaanın sunulmasında ortaya konulacak çalışmanın aşağıdaki konulan içermesi gerekiyor:
1. İslam medeniyetinin yükseliş temelleri
2. İslâm medeniyetinin itici gücünü oluşturan kurumları
3. Müslümanların çöküşünde İslam'ın etkisi
4. Modern Avrupa medeniyetinin İslam'dan aldıkları
5. İslam dünyasının günümüzdeki konumu
6. İslam medeniyeti yıkıldığı halde İslam en güçlü toplumsal ve devrimci güçlerle yarışabilecek, canlı, yayılma potansiyeline haiz güç olarak kalmıştır.
7. İslam milletlerinin uyanması ve tekrar yükselmesine ramak kalmıştır.
Giriş mahiyetindeki bu değerlendirmeden sonra ayrı bir bölüm açarak tarih felsefesi ile ilişkilendirilen «zamanın mahiyeti» konusunda temele inen, derin felsefî bir tartışma yapılması gerekiyordu. Bazı tarihçilerin iddia ettikleri gibi bir milletin ilerlemesine sebep olan etkenlerin aynı zamanda gerilemesinin de etkeni olup olmadığının görülmesi gerekiyordu. Başka bir deyişle, bu iddiaya göre yalnızca belli şart ve zamanlarda toplumun ilerlemesini temin eden faktörler fonksiyoneldir. Şartların, zamanın ve mekânın yeni bir tarihsel dönemin doğusuyla değiştiği durumlarda daha önce toplumun ilerlemesini temin eden faktör artık toplumu ileriye götürmemekle kalmaz, toplumun duraklaması gerilemesi ve çöküşünün de sebebi olur.
Bu görüşü, yani her medeniyetin kurulduğu faktörlerle yıkıldığı görüşünü doğru kabul edersek, medeniyetlerin yıkılışını izah için dış etkenler aramamıza gerek, kalmaz. Bu görüşe göre eski faktörler daima gerici ve reaksiyoner, yenileri ise ilericidir. Yeni toplumsal faktörler önceki medeniyetle çelişen yeni bir medeniyeti yaratır.
Bu kural doğru kabul edildiği takdirde İslam medeniyetinin de doğal olarak bir istisna teşkil etmeyeceğinin kabul edilmesi gerekir. Bu yüzden de İslam medeniyetini yaratan etkenlerden farklı olarak, bu konudan soyutlayarak İslam toplumlarının gerileme sebeplerini aramak boşuna olur.
Yine bu kurala göre herhangi bir şahsı, milleti veya olayı İslam toplumlarının gerilemesinden sorumlu tutmak da gerekmez. İslam medeniyetinin çöküşü de er veya geç diğer medeniyetlerde olduğu gibi tahakkuk edecekti. Bu iddia, her canimin ölümle yüz yüze geldiği canlılar dünyasında doğrulanmaktadır. İslam medeniyeti de doğdu, gelişti gençlik döneminden sonra olgunlaştı ve öldü. Onun restorasyonunu istemek bir ölünün dirilmesini istemek gibidir ki bu da insan yeteneklerinin üzerinde, tabiatüstü bir mucizeyle gerçekleşebilecek, tabiat kanunlarının normal işleyişi çerçevesinde gerçekleşemeyecek bir istektir.
İslam toplumlarının yükselişi ve çöküşünü anlatan bir mütalaadan sonra çöküşle ilgili olarak felsefî ve tarihsel değerlendirmeler yapılması ihmal edilmemesi gereken bir gereklilik arz ediyordu. Çünkü bu konuyla ilgili birçok sığ açıklama getirilmeye çalışılmış ve bunlara birçok kişi inanmıştı.
Bu felsefî mütalaanın tamamlanması için İslam'ın çağın şartlarına uyum gösterip gösteremeyeceği konusuyla bağıntılı bir dizi tartışmayla ilgilenilmesi gerekiyordu. Bu tartışmanın birinci cephesi özellikle felsefî; ikinci cephesi ise İslamî yön üzerinde duracak bir mütalaayı gerektiriyordu. Bu iki boyut, «İslam ve hayatın gerekleri» çerçevesinde araştırılabilir.
Bu değerlendirmeden kaçınırsak yukarda bahsettiğimiz tarih felsefesi prensibini kabul etmemiş, Müslümanların düşüş ve başarılarının sebeplerini göz önüne almamış olacağız. Müslümanların duraklama, gerileme sebepleri üzerinde çalışmaya, konu üzerinde söylenenleri anlatmaya geçebiliriz.
Konu üzerinde görüş serdedenler, Müslüman olsun olmasın benzer şekilde davranarak meseleyi üç ana bölüme ayırarak incelemişlerdir: İslam, Müslümanlar ve dış etkenler.
Her bölüm kendi içinde birçok konuyu içermektedir. Meselâ, İslam bölümünde kimileri Müslümanların gerilemesinde İslam inanç ve düşünüşünün etkin olduğunu söyleyebilir. Bir başkası İslam ahlakının, saflığın gerileme sebebi olduğunu iddia ederken, diğerleri İslam'ın, toplumsal kurallarının Müslümanların düşüşüne sebep olduğunu iddia edebilir, bu örnekleri çoğaltabiliriz.
Tesadüfe bakın ki bazı İslamî inanç ve fikir sahipleri tarafından da, İslam'ın önerdiği kimi ahlak kaideleri ve toplumsal hayatı düzenleyen kurallar Müslümanların düşüşünden sorumlu tutulmuştur.
«Müslümanlar »in ve «dış etkenler »in ele alındığı bölümler de tartışılması gereken birçok bölümden oluşmaktadır.
İslamî inanç ve düşünüşün ele alındığı bölümde aşağıda belirtilen özellikler bu durumdan, yani Müslümanların çöküşünden sorumlu tutulmuştur:
1. Kadere inanma.
2. Ahiret Gününe inanma ve bu dünyaya ait meselelerin hafife alınması.
3. Şefaat.
4. Takiyye.
5. Mehdi beklentisi.
Bu özelliklerden ilk üçü Şiî ve Sünnilerde ortak, diğer son iki madde Şiilere mahsus olan özelliklerdir.
Müslümanların gerilemesine çoğu kere kadere olan derin inancın sebep olduğu söylenir. Veya kıyamet gününe ve Ahiret hayatına verilen büyük önemin, bu dünyanın ikincil önemde olduğunun vurgulanmasının Müslümanların bu dünyaya ait meselelerle ciddî olarak ilgilenmesine engel teşkil ettiği söyleniyor. Bazen de şefaate olan inancın (çok yakında ortaya çıkan ve çok az sayıda bir grup müstesna bu inanç İslam tarihinin her döneminde varola-gelmiştir) Müslümanları, diğer insanlar üzerinde olumsuz yönde etki bırakacak günah işleme konusunda dikkatsiz davranmaya sevk etmiştir denir. Şefaate güvenmek insanların kötülük yapmasını kolaylaştırmıştır.
Şiî Müslümanlara yöneltilen suçlama ise takiyye ve Mehdi beklentisine sahip olmadır. Takiyyenin ikiyüzlülüğü öğrettiği ve Şiilerin, zayıf ve olayların üstesinden gelemeyecek bir yapıda bulunmalarına yol açtığı söylenir. Yine Mehdi beklentisinin de Şiileri, gelişme ve düzeltme fikirlerinden yoksun bıraktığı belirtilir. Diğer milletler nasıl ilerleyeceğiz diye düşünürken, Şiilerin görünmeyen bir elin ortaya çıkıp işleri düzeltmesini bekleye geldikleri ifade edilir.
İslam ahlakındaki zahidlik, halinden memnun olma, sabır, boyun eğme, teslimiyet ve güvenmenin Müslümanların gerilemesine sebep olduğu da sıkça tekrarlanır.
Bazıları bu önemli meselede Müslümanların sorumluluğu ve görevlerinden çok, İslam'ın önerdiği hükümet ve hükümete bağlı kurumların incelenmesi gerektiğini (İslam sadece Müslümanların yükümlülükleriyle sınırlı değildir diyerek) öne sürmüşlerdir.
İslam ceza hukuku asırlarca ihmal edilmiş, bu yüzden birçok İslam ülkesi başka ülkelerin kanunlarını benimsemiştir. İslam ceza hukuku da tartışılan konulardan birini oluşturmuştur.
İslam medenî hukuku da kadın haklan, özel mülkiyet, miras gibi kendilerine muhalefet edilen konuları içermektedir.
İslam'ın; Müslümanların Müslüman olmayan kişilerle ilişkilerini belirleyen birtakım kısıtlamaları, mesela Müslümanların Müslüman olmayanlarla evlenmesi, inançsızların pis addedilmesi ve uluslararası ilişkileri ilgilendiren birtakım kurallar dikkate alınmaktadır bazı çevrelerce. Bunları Müslümanların gerileme sebepleri olarak mütalaa etmektedirler.
Bütün bu konular, İslam konulu bölümde yeterince incelenmesi gereken meselelerdir.
Şükürler olsun ki bu araştırmaların yapılması imkânına sahibiz. Bu meseleleri açıklığa kavuşturduktan sonra gençliğin ve entelektüellerin zihinlerinde beliren şüpheleri giderebilecek ve bu yolla inançlarını kuvvetlendirebileceğiz.
«Müslümanlar» bölümünü tartışırken ilgimizi Müslümanların kendilerinde odaklaştıracağız. Yani İslam, Müslümanların gerilemesinden sorumlu tutulmayacak, Müslümanların İslamî öğretiden sapmaları gerileme sebebi olarak değerlendirilecektir.
Bu bölüm de çeşitli alt bölümleri içinde barındırır: öncelikle sapma noktaları, İslam'dan olup toplum tarafından benimsenmeyen ve İslam'a ait olmayıp toplum tarafından kabul edilen noktalar belirlenmelidir. Sonra da bu çöküşten yalnızca bir grubun mu yoksa tüm Müslümanların mı sorumlu olduğuna bakmamız gerekecektir.
İslam Araplar arasında doğmuş, ama İran, Mısır, Hindistan, vb. gibi Arap olmayan toplumları da kendi sancağı altında bulundurmuştur. Bu milletlerin her biri ırkî, ahlakî ve tarihsel özellikler bakımından kendilerine mahsus kimliklere sahiplerdi. Bu yüzden farklı milletlerin ırkî sebepler veya onlara mahsus birtakım özellikler dolayısıyla İslam'ın orijinal yolundan ayrılıp ayrılmadıklarını tespit etmek zorundayız. Yani İslam diğer milliyetlere, mesela Avrupa'da bulunan milletlere yayılsaydı Müslümanların akıbeti değişik mi olacaktı, Müslümanların bu süreçte hiçbir rolleri yok mudur. Veya Müslümanların başına gelen her şey belli bir Müslüman grubun veya yönetimde bulunanların ve din adamlarının yaptıklarıyla açıklanabilir mi, türünden sorulara cevap bulmak zorundayız.
Müslümanların gerilemesini dış etkenlerle açıklamaya çalışacağımız bölümde göz önüne almamız gereken birçok konu var. En başından beri İslam çok inatçı iç ve dış muhalefetle karşılaşmıştır. Müslümanların içinde bulunan ve onları arkalarından vuran Yahudiler, Hıristiyanlar, büyücüler ve Orijinal dini saptıran sapıklar var olagelmiştir. Bu gruplar yeni adetler tesis ederek, farklı tarikler oluşturarak ve Müslümanlar arasındaki ihtilafları körükleyerek gerçeği saptırmada çok etkin oldular.
İslam tarihinde gayri Müslimlerin İslam'ı zayıflatmak gayesiyle Müslümanlar arasındaki birçok politik ve dinî hareketi destekledikleri görülmüştür.
İslam dünyası başlangıçtan beri muhaliflerin çok şiddetli taarruzlarına maruz kalmıştır. Haçlı Seferleri ve Moğol istilaları bu durumun en güzel örneğidir. Bu iki taarruzun Müslümanların gerilemesinde çok önemli etkileri olmuştur.
Hepsinden tehlikelisi, Müslümanların yakın tarihinde baskı altında ezilmelerine sebep olan, adeta Müslümanların kanını emen batı koloniyalizmidir.
Yukarıda söylenenleri gözden geçirdiğimizde hakkında değerlendirme yapmamız gereken konular şöyle sıralanabilir:
1. Müslümanların yükselişi ve düşüşü, Diğer değerlendirmelere bir giriştir.
2. İslam ve tarihsel şartlar. Bu değerlendirme, birincisi tarih felsefesiyle, ikincisi İslam kurallarının değişen şartlara uyum sağlama kabiliyetiyle ilgili olan iki bölümden oluşmaktadır. Bu bölüm de bizi diğer bölümlere hazırlamaktadır.
3. Kaza ve kader. Elinizdeki kitabın asıl konusunu oluşturmuştur.
4. Yeniden dirilmeye 'Ba'su ba'del mevt'e inanma ve bu inancın toplumun yükselişi veya gerileyişi üzerindeki etkilerinin incelenmesi.
5. Şefaat.
6. Takiyye.
7. Mehdi beklentisi.
8. İslam ahlakı.
9. İslam'da hükümet.
10. İslam Ekonomisi.
11. İslam Ceza hukuku,
12. İslam'da kadın hakları
13. İslam'da uluslararası ilişkiler hukuku.
14. Sapma noktalan.
15. Adet ve gelenekleri çarpıtma, değiştirme ve yeni adetler tesis etme. '
16. Şiî-Sünnî muhalefeti ve bunun Müslümanların düşüşüne etkisi.
17. Eş'arî ve Mutezile.
18. Belli bir kalıpta donma ve hayatın gerekleri.
19. Mistik felsefe.
20. İslam dünyasındaki yöneticiler.
21. Din adamları.
22. İslam dünyasında azınlıkların yıkıcı faaliyetleri
23. Şuûbî Hareketi.
24. Haçlı Seferleri.
25. Endülüs'ün yıkılışı.
26. Moğol istilası.
27. Koloniyalizm.
Bence sıralanan bu konular çalışmamızın içinde mutlaka bulunması gereken bahislerdir. Ne meseleleri çok iyi bir şekilde aktarabileceğimi, ne de bunların en uygun şekilde aranjmanını yapabileceğimi iddia ediyorum. Yine benim bilmediğim fakat böyle bir çalışmanın mutlaka içermesi gereken başka konular da bulunabilir. Aslında konuyla ilgili bütün meseleleri değerlendirmeye ne gücüm, ne de vaktim ve fırsatım var. Bu konularla ilgili birtakım notlarım var ve bunları belli bir düzen içinde bu konulara ilgi duyan kişilerin önüne getirebileceğimi umuyorum.
Yirmi yıl kadar önceydi. Kum'daki ilahiyat merkezinde dinî araştırmalarda bulunduğum sıralarda ilk defa olarak, batılıların, Müslümanların gerilemesinde en önemli sebep olarak kaza ve kadere inanmayı gördüklerinin farkına vardım.
Dr. Muhammed Hasan Heykel'in yayınladığı Ebu'l Kasım Payende'nin tercüme ettiği «Muhammed'in Hayatı» isimli kitabın ikinci cildini okudum. Kitabın sonunda şu iki değerlendirmenin yer aldığı sonuç bölümü vardı:
1. Kur'an'da tarif edilen İslam medeniyeti.
2. Oryantalistler ve İslam medeniyeti.
İkinci konunun yer aldığı bölümde tanınmış Amerikan yazarı, İslam peygamberinin hayatı üzerine bir kitap yazan Washington Irving'den bir alıntı yapılmıştı. Dr. Heykel'in yaptığı alıntıda Washington Irving İslam hukuk doktrinlerini tarif etmiştir. Allah'a, Meleklere, Kitaplara, Peygamberlere ve Ahiret Gününe imanı belirttikten sonra;
Altıncı ve son şart İslam hukukunda kaderciliğe-determinizme iman olduğunu gösterir. Muhammed, mücadelesinde bu doktrini kullanmıştır. Çünkü bu doktrine göre dünyada cereyan eden bütün olaylar Allah'ın takdiriyle olmaktadır ve bütün bunlar daha dünya yaratılmadan önce kişilerin alınlarına yazılmıştır. Her bireyin doğumu, ölümü yani kaderi belirlenmiştir, hiçbir şekilde değiştirilemez. Bu noktalar Müslüman indinde kabul görmekte Müslümanlar bunlara inanmaktadırlar. Bu inanç dolayısıyla savaş anında korkusuzca düşman önüne atılabilmektedirler. Onlar için savaşta ölmek, kendilerine cennet vaat edilen şehidler olmak demektir. Yani düşman tarafından mağlup edilip öldürüldüklerinde bile kazançlı çıkacaklarından emindirler. Bazı Müslümanlar, insanoğlunun günahtan ve dolayısıyla cezadan korunamayacağını ve bireyin hür iradesinin bulunmadığım kabul ettiği için determinizmin Allah'ın adaleti ve merhametiyle çeliştiğine inanmaktadırlar. Birçok düşünce bu inancı değiştirmek üzere ortaya çıkmıştır. Fakat bunlar azınlıktadır ve Peygamber geleneğinin (Sünnet) izleyicilerinden sayılmazlar. Hiçbir inanç cahil ve inatçı bir orduyu savaşa götürüp, sağ kaldıklarında ganimet kazanacaklarını, öldürüldüklerinde cennete yerleştirileceklerini garanti edemezdi. Bu inanç onları öyle cesur ve güçlü yapar ki hiçbir düşman onlarla rekabet edemez. Ne ilginçtir ki bu inanç İslam'ın etkinliğinin ortadan kalkmasında da aynı etkiyi doğurmuştur Peygamberin halefleri askerî hareketleri, fetihleri durdurdukları ve orduları dağıttıklarında determinizmin bu yıkıcı karakteri ortaya çıktı.
Barış ve sükûnet Müslümanların cesaretini kırdı. Bu sonuçta maddî gerekler, İslam'ın Hıristiyanlıktan çok farklı bir din olması, saflığı ve zahidliği yüceltmesi de etkili olmuştur. Müslümanlar gerilemelerini kaderlerine bağlayıp, gayret ederek bu duruma başkaldırmalarının hiçbir işe yaramayacağını düşündüler. Peygamberden sonra gelenler «.Kendinize yardım edin, Allah da size yardım edecektir» prensibini unutup bunun tam tersine inandılar. Yine bu sebepler yüzünden Haç Hilal üzerinde etkin bir güç olmuştur. Hilal'in Avrupa'da günümüzde de etkinliğinin devam edebilmesi ancak Hıristiyan yönetimlerin bu şekilde karar vermeleriyle mümkün olacaktı. Başka bir deyişle, Hilal'in Haç üzerinde etkin olması Hıristiyan güçlerle olan rekabet gücünden kaynaklanıyordu. Kısaca «kim ki kılıç gücüyle bir şeyi kazanmıştır o şey ancak kılıç gücüyle geri alınabilir» kuralına dayanan bir İslam etkinliği söz konusuydu.
Bu Amerikan yazarına Dr. Heykel kendi görüş ve düşünceleri doğrultusunda ayrıntılı bir şekilde cevap veriyor. Bu cevaplarda doğru noktalar bulunmasına rağmen, felsefî disiplinden yoksun oldukları için kolayca eleştirilip reddedilebilinirler.
Elinizdeki kitapta Irving ve diğer batılı yazarların bu konudaki görüşlerinin ne kadar temelsiz olduğunu göstermeye çalışacağız. Her şeyden önce söylenmesi gereken şey İslam'ın kader anlayışıyla determinizm arasında büyük bir uçurum bulunduğudur. Irving'in inatçı ve cahil olarak nitelediği İslam'ın ilk ordusunun ağırbaşlı bir öğretmenin yol göstericiliği altında bulunduğunu bazı olaylardan çıkarabiliyoruz, her ne kadar Irving anlamasa da.
İkincisi, yüce Kur'an birçok ayette hür iradeyi ve insanın özgürlüğünü teyid etmiştir. Özgür iradenin olduğunu düşünen, determinizmi Allah'ın adalet ve merhametiyle bağdaştıramayan kişiler (Mutezile ve Şia), her ne kadar Oryantalistler öyle olduğunu iddia etseler de Kur'an' m emirlerine karşı gelmiş olmuyorlar. Ve amaçları da Kur'an'ın ayetlerini «düzeltmek» değildir. Onlar Kur'an doğrultusunda görüş benimsemiş kişilerdir.
Üçüncüsü, Dr. Heykel'e göre fanatik bir Hıristiyan olan ve Hıristiyanlığı dünya meselelerine önem vermediği için fedakârlık dini olarak niteleyen yazarımız, İslam'ı aynı meselelere gösterdiği hassasiyet dolayısıyla mahkûm etmektedir.
Allah'ın ebediyeti bildiğini inkâr etmek mümkün mü? Allah'ın ebediyete kadar olacakları bildiğini belirtmek Kur'an'ın eksikliği midir?
Dördüncüsü, Irving «Peygamberden sonra gelenler 'kendinize yardım edin Allah da size yardım eder' emrini dikkate almadılar» der.
- Yazarımız kendini yüce Kur'an'ın mealini bir kere bile okumak için yormamış anlaşılan, aksi takdirde böyle bir iddiayı ileri süremezdi. Kur'an hiçbir tartışmaya yer vermeyecek net bir şekilde şöyle emretmektedir:
«Dünyayı isteyene hemen veririz. Sonra ona cehennemi hazırlarız, yerilmiş ve kovulmuş olarak oraya girer.»
«Ahireti isteyip bu konuda inanmış olarak çalışan kişiler imanları ve çalışmaları nedeniyle razı olunacaklardır.»
«Onların ve bunların her birine Rabbinin nimetinden ulaştırırız. Esasen Rabbinin nimeti kimseye kapatılmış değildir.» (İsra, 18-20)
Muhammed'in (SAA) izleyicileri çok daha güzel bir emirden haberdar idiler. Bu emir:
«Ey inananlar! Siz Allah'ın dinine yardım ederseniz, O da size yardım eder, ayaklarınızı sabit kılar.» idi. (Muhammed, 7)
Kişisel bir yarar anlamına gelebilecek 'Kendinize yardım edin' yerine 'Allah'a yardım' ifadesi kullanılmıştır. Bu ise çok daha genel ve tüm halkın menfaatini içeren bir ifadedir.
Washington Irving'e göre kesin olan Haçın Hilal üzerindeki zaferinin sırrı konusunu sırası gelince tartışacağız.
Aslında bu görüş açısı sadece Irving'e mahsus değildir. Bu konuda yazan Batılı yazarların çoğunca işlenen bir konudur. Belli bir dereceye kadar görüş farklılıkları görülse bile benzer bir görüş açısı fark edilebilir. İslam'ı bütünüyle determinist bir din olarak görmektedirler. Ayrılık, bir grubun, Müslümanların gerilemesinde determinizm inancının etkin olmadığını söylemesi ve fakat diğer gruplarca bu inancın ana faktör olarak görülmesinden ortaya çıkıyor.
«Medeniyet Tarihi» kitabında Will Durant, İlahî İrade ve İlahî Bilgi'yle ilgili bazı ayetlerde geçen kavramları belirttikten sonra determinizmin İslam ideolojisinin gereklerinden biri olduğunu söyler. Buna ilaveten; «Bu inanç dolayısıyla inananlar bin bir güçlüğe sabırla katlanabilmişlerdir. Fakat yakın tarihte bu inanç Arap gelişmesini engelleyen ve bireylerin beynini felce uğratan bir etkide bulunmuştur.» der. (Medeniyet Tarihi, Cilt 2, s. 42)
Başlangıçta, Müslümanların yükselişi ve düşüşü ile ilgili bütün konuları kitabın giriş bölümünde anlatmayı düşünmüştüm ama sonra kararımı değiştirdim. Bu konuyla ilgili bütün konuları ayrı bir kitapta toplamaya karar verdim. Gerekli bütün detayların yazılması halinde giriş bölümünün asıl kitaptan uzun olacağını gördüğüm için bu kadarlık bir girişle yetinmeyi uygun buldum.
Kitapta başlıca amacımız Müslümanların gerilemesinde kaza ve kadere olan inancın etkisini araştırmak oldu için kaza ve kaderle ilgili olan tüm konular tartışılmamıştır, bu konuyla ilgili olmayan mevzular göz ardı edilmiştir.
Kader konusu Müslümanlar arasında en baştan beri irdelenmiş bir bahis olmuştur. Müfessirler, Vaizler, Filozoflar, sufiler hatta şair ve kalem ehli tarafından tartışılmış bir konudur. Çok farklı ilgi alanları tarafından irdelenen bu konunun irdelenme sürecini anlatmak bile ayrı bir kitap konusu olabilecek boyuttadır. Ayrıca, bu konuyla ilgili ayetlerin ye nakillerin çokluğu da bu konuya İslam ideolojisinde verilen önemi göstermesi bakımından iyi bir örnektir. İslam öncesi Yunan felsefecileriyle kıyaslanmayacak şekilde İslam filozofları için ayet ve nakiller yol gösterici olmuş ve İlahî İslam Felsefesini zenginleştirip, ona yeni bir soluk vermişlerdir. Bu ayet ve nakillerin incelenmesi uzun ve ilginç bir çalışma olacaktır.
Bundan başka İslam'da bu konuyla ilgili başka bahisler de mevcuttur. Bir yanda mantıklı düşünme kaidelerini diğer yanda nakil çalışmalarını göz önünde tutmak kolay açıklanamaz. Mesela, Kadir Gecesi yüce Kur'an'da çok açık bir Şekilde belirtilmiş, hem Şia ve hem de Sünniler üzerinde ittifak etmişlerdir. «Tekvin» meselesi de Şia'nın Kur'an orijinli bir inancıdır.
Determinizm fikri; hür irade, insanın özgürlüğü ve çok çeşitli psikolojik, ahlakî, felsefî ve toplumsal yönleri üzerinde durulacak olursa bir hayli yer tutacak bir konu olacaktır.
Takdir edileceği gibi bu kitapta irdelenmesi teklif edilen konular çok kaim bir kitap oluşturmayı gerekli kılmaktadır ve «Müslümanların Gerileyiş Sebepleri» ismiyle de çok fazla uyuşmayacaktır.
Kitap bu konudaki otoritelerin ilgisini çeker ve tamamlanması gereken yerler bulunursa bu ekler sonraki baskılarda, İnşallah yer alacaktır.
Allah'ın selam ve rahmeti üzerimize olsun
Tahran, 23/Ferverdin 1345
20 Zilhicce 1385 (1966)
Murtaza Mutahhari
KORKU
Kaza ve kader insanoğlunun bu zamana kadar duyduğu hemen hemen en korkunç iki kelimedir. İnsan ruhu hiçbir zaman özgürlüğünün elinden gittiği, çok güçlü biri tarafından mağlup edilip mahkûm edildiği, bu gücün kendi üzerinde mutlak bir otoritesi olduğunu hissettiği zamanki kadar sıkıntı içinde olamaz.
Her zaman, özgürlüğü insanoğluna verilen en kıymetli nimet olduğu söylenir. Bu yüzden insan şahsiyetinin ayaklar altına alındığı köleleştirme işlemi insan için büyük bir acıdır. İnsanın kendisini; her şeyinin, uyumasının, yemesinin, yaşamasının hatta ölümünün belirlenme gücünü elinde bulunduran bir çobanın elinde koyun gibi hissetmesine sebep olur.
Vahşi bir aslanın pençeleri arasında tam bir teslimiyetten başka hiçbir seçeneğinin olmadığı bir ortamda insanın tek yapacağı şey teslim olmaktır. Bu andaki durumu, insan ruhu açısından, çok kızgın bir ateşin yapabileceğinden çok daha tahrip edicidir.
Bu söylenen insandan daha güçlü bir hayvan karşısında mağlup edildiği anda kişinin hissedebilecekleridir. Peki, bu üstün gücün görülmediği ve onu yenip kurtulma imkânının hiç olmadığı durumda ne hissedilir? Şüphesiz yüzbin kere daha şiddetli bir acı duyulacaktır.
İnsanın ilgisini en çok çeken konulardan biri, dünya üzerinde vuku bulan olayların önceden ayarlanmış, değişmez bir plana göre belirlenip belirlenmediğidir. Kaza ve kader diye adlandırılan, dünya üzerinde cereyan eden tüm olayları belirleyen çok güçlü, mutlak bir kuvvet var-mıdır? Şu anda vuku bulan ya da gelecekte vuku bulacak her şey önceden belirlenmiş midir? İnsanın doğumu ve ölümü belli bir zorunluluk mudur yoksa böyle bir zorunluluk yok mudur? Geçmişi, şu anı ve geleceği belirleme gücüne sahip midir? Dünya mahlûkatından biri olan insan özgür müdür? Kendi kaderini kendisi belirleyebilir mi? Yoksa kader bütün dünya olaylarını kontrol etmekte, etkisini istisnasız her olayda göstermekte midir? Bu nüfuz öylesine karşı çıkılamaz ve önünde durulamaz ki insanın özgürlüğüne en ufak bir zarar vermeyecek durumda mıdır? Eğer bu tez doğru kabul edilirse haklılığı nasıl ispatlanacaktır?
Kaza ve kader konusu en karmaşık felsefî konulardan biridir. Birtakım sebepler yüzünden meselenin felsefî boyutunu sonra açıklayacağız. Hicri birinci asırda İslam düşünürlerinin bu konuda çok farklı görüşler ileri sürmeleri İslam dünyasında birçok grubun, tarikatın ve çelişkinin ortaya çıkmasına sebep oldu. İleri sürülen görüşlere dayanan birçok tarikat ve mezhep ondört asır boyunca İslam dünyası üzerinde çok büyük bir etkiye sahip olmuştur.
KONUNUN GENEL VE UYGULAMALI YÖNÜ
Metafizik bir konu olarak adlandırılmasına felsefe ve metafizikle alakalandırılmasına rağmen bilimsel ve toplumsal bir düzlemde değerlendirilebilecek bir konudur kaza ve kader mevzuu. Çünkü kaderle ilgili bir dünya görüşü kişinin toplumsal davranışlarını, hayatı boyunca karşı karşıya kaldığı olaylara göstereceği tepkiyi belirleyecektir.
Tabiidir ki özgür olarak doğduğuna inanan birisiyle, kaderinin esiri olduğuna inanan birisi arasında büyük farklar bulunacaktır.
Evrenin ebedî olup olmadığı, sebep-sonuç ilişkileri, bu kadar çok şeyin bir tek şey tarafından yaratılmasının imkan dâhilinde olup olmadığı, eşyanın sırrını kavrama, Allah'ın takdirinin hikmeti... gibi birçok felsefî konu insan hayatını etkilemediği için kaza ve kader meselesiyle aynı mahiyette değildir.
Kaza ve kader meselesine bulunacak bir çözüm genel olduğu kadar pratik anlama da sahip olacaktır.
Rüzgârın önünde kuru bir yaprak mıyız, yoksa kader denilen bir şey yok ve insan kendi yolunu kendisi belirleyebilir mi? Bu mevzu felsefenin diğer problemlerinden hem önerdiği çözümler, hem de insanların ilgisini çekme açısından çok farklıdır. Bu iki sebep yüzünden kaza ve kader meselesi pratik, genel ve sosyal veçheleri incelenmek üzere üçe ayrılabilir:
Geçmişte meselenin tatbikî ve sosyal yönlerine ilgi duyulmamış» mesele sadece retorik ve teorik bir görüş açısıyla sunulmuştur. Günümüzün bilim adamları daha çok meselenin sosyal ve tatbiki yönleriyle ilgilenmekte, meseleye kişilerin ve ulusların görüş açılarını, onların yükseliş ve düşüşlerini etkileme noktasından yaklaşmaktadırlar.
İslam'ı kritik eden bazı kişiler Müslümanların gerilemesinde asıl sebebin onların kaza ve kadere inanmaları olduğunu iddia etmişlerdir. Böyle bir şey söylendiğinde hemen şu soru akla geliyor: madem kaza ve kadere inanç, toplumun veya bireylerin bozulmasına sebep oldu neden ilk Müslümanlar üzerinde böyle bir etki nasıl olmadı? Onlar kaza ve kadere inanmamışlar mıydı, İslam'ın bu temel öğretisine katılmıyorlar mıydı? Onların kaza ve kadere olan inançları hür irade, özgürlük ve sorumluluk fikirleriyle çatışmıyor muydu?
İlk Müslümanların kaza ve kader anlayışı, insanın kontrolü altına alabildiği, onu değiştirme gücüne sahip olduğu bir kader anlayışıdır. Böyle bir görüş açısına sahiplerse, bu bakış açısının dayandığı temeller nelerdir?
İlk Müslümanların bu konuyu yorumlayış şekline bakmadan, İslam bilim adamlarının bu konuyla ilgili düşüncelerinden faydalanmadan, bu konuyla ilgili bir görüş açısı seçmeden önce Kur'an'ın bu meseleler çevresinde söylediklerini inceleyeceğiz.
KUR'AN AYETLERİ
Kaderin belirleyici olması, dünyadaki hiçbir olayın İlâhî İrade'nin dışında vuku bulmaması, bütün olayların bir kitapta yazılı olduğu Kur'an'ın şu ayetleriyle çok açık biçimde te'yid edilmektedir.
«Yeryüzünde hiçbir şey ve sizin başınıza gelen hiçbir musibet yoktur ki biz onu ortaya çıkarmadan önce kitapta yazılı olmasın. Doğrusu bu, Allah'a kolaydır.'»(Hadid, 22)
«Gaybın anahtarları onun katındadır, onları ancak O bilir. Karada ve denizde olanı bilir. Düşen yaprak, yerin karanlıklarında olan dane, yaş ve kuru her şey apaçık kitaba ([1]) kaydedilmiştir.» (En'am, 59)
«... 'Bu işte bizim bir fikrimiz var mı?' diye sana soruyorlardı. De ki 'Bu iş tümüyle Allah'ındır.' Sana söylemeye cesaret edemedikleri şeyleri içlerinde gizliyorlar. (Kendi kendilerine) şunu söylüyorlar. 'Bu işte bizim fikrimiz alınsaydı burada öldürülmezdik'. De ki 'Evlerinizde olsaydınız bile haklarında ölüm yazılı olan kimseler yine öleceklerdi.'» (Âl-i İmrân, 154)
«Hazinesi bizim katımızda olmayan bir şey yoktur. Fakat biz onu belli bir ölçüye göre indiririz.» (Hicr, 21)
«Allah her şeyi belli bir ölçüye göre var etmiştir.» (Talâk, 3)
«Gerçekten de Biz yarattığımız he şeyi belli bir ölçüye göre yaratmışızdır.» (Kamer, 49)
«Allah dilediğini saptırır dilediğini de doğru yola eriştirir.» (İbrahim, 4)
«De ki Mülkün Sahibi olan Allah'ım, Mülkü dilediğine verirsin, dilediğinden çekip alırsın, dilediğini aziz kılar, dilediğini alçaltırsın, bütün iyilikler elindedir. Doğrusu Sen her şeye kadirsin.» (Âl-i İmran, 26)
Şu Kur'an ayetleri de insanın özgür iradeye sahip olduğuna, kaderi üzerinde etkin olabileceğine, onu değiştirebileceğine delalet eder.
«Bir millet kendini değiştirmedikçe Allah da onları değiştirmez.» (Ra'd, 11)
«Allah size güven ve huzur içinde olan kasabayı misal verir. Her taraftan oraya bolca rızık geliyordu. Ama Allah'ın nimetlerine nankörlük ettiler, bu yüzden Allah onlara yaptıkla-rtnın karşılığı olarak açlık ve korku belasını tattırdı.» (Nahl, 112)
«.Onlara Allah zulmetmiyordu, onlar kendilerine zulmediyorlardı.» (Ankebut, 40)
«Rabbin kullarına karşı zaman adaletsiz davranmaz.» (Fussilet, 46)
«Biz ona yolu gösterdik, ister şükredenlerden isterse (nefsine uyarak) nankörlerden olur.» (Dehr, 3)
«Bırak isteyen iman etsin isteyen inkâr etsin.» (Kehf, 29)
«Karada ve denizde fesat, insanların elleriyle işledikleri şeyler yüzündendir.» (Rum, 41)
«Ahiret kazancını isteyenin kazancını artırırız, bu dünyanın kazancını isteyene de ondan veririz.» (Şura, 20)
«Bu dünyanın geçici şeylerini isteyenlere —istediğimiz kimseye dilediğimiz kadar— ondan hemen veririz. Sonunda ona Cehennemi hazırlarız, yerilmiş ve kovulmuş olarak oraya girer. Ahir eti isteyip inanmış olarak onun için çalışanlara gelince, onlar çalışmaları (Allah katında) kabul edilmiş kişilerdir. Rabbinin nimetini her iki gruba da ulaştırırız. Esasen Rabbinin nimeti kimseye kapalı değildir.» (İsra, 18-20)
Kur'an'da iki gruba da girebilecek başka ayetler de vardır. Bu kadarım vermekle yetiniyoruz.
Müfessirlere ve retorik teologlara göre bu iki ayet grubu birbiriyle çelişmektedir. Bunlar, ilk gruptaki ayetleri kabul edip diğer gruptaki ayetleri birincilere göre te'vil etmek gerektiğine inanırlar. Hicrî ilk asrın son yarısından sonra bu konuda iki görüş ortaya çıktı. Kaderin belirleyici olduğunu iddia eden ve ikinci grup ayetleri birincilere göre te'vil eden "kişiler determinist (cebriye) diye anıldılar. İnsanın özgürlüğünün bulunduğunu, özgür iradesinin varlığını iddia eden ve birinci gruptaki ayetleri ikinci grup ayetlere göre te'vil edenler de fatalist (Kaderiye) diye anıldılar. Bu iki skolastik din görüşü (Eş' ari ve Mutezile) yavaş yavaş determinizm ve fatalizm meselelerinin ötesinde birtakım meseleler hakkında da görüşlerini serdetmeye başladı. Böylece determinist (cebriye) ve fatalist (Kaderiye) olmak üzere iki ekol (Eş'ari ve Mutezile adıyla) ortaya çıktı. Bundan sonra artık Eş' arî ekolü determinizmi, Mutezile ekolü de fatalizmi desteklediler, bu iki farklı teolojik görüş iki ekole münhasır kaldı ve bağımsız kimliklerini kaybetti.
KADER KELİMESİ
İnsanın özgürlüğünün ve hür iradesinin varlığını iddia edenleri fatalist (Kaderiye) diye adlandırmamızın sebebi, birçok tanınmış teolojik kaynakta bu şekilde geçmiş olmasıdır. Nakilde ve gelenekte de kelime aynı manada kullanılmış. Retorik dilinde ve bazı gelenek ve nakillerde fatalist kelimesi için determinizme gönderme yapılmaktadır. Genellikle kaderin belirleyiciliğine inanıp determinizmi savunanlar da, hür iradenin varlığını iddia edip fiillerde kaderin belirleyiciliğini inkar edenler de kendileri için fatalist (Kaderiyyun) kelimesini kullanmaktan kaçmıyor. Her iki grup yekdiğerini fatalist (Kaderiyyun) diye adlandırıyor.
Fatalist (Kaderiyyun) kelimesini kendileri için kullanmaktan kaçınmaları, Hazreti Peygamberin bir hadisinden kaynaklanmaktadır: «Fatalistler (Kadere karşı olanlar) ümmetimin arasındaki büyücülerdir.» Deterministler, 'fatalizm' (Kaderiyye) kelimesinin Allah'ın iradesinin belirleyiciliğini inkâr edenlere atfedilmesi gerektiğini iddia ederler. Karşı taraf ise bu kelimenin kaderi inkâr edenlere atfedilmesinin, Eş'arî ekolünün yaygın propagandasına, muhaliflerin azınlıkta kalmasına bağlı olduğunu iddia ederler. Sihirbazlar İlahî iradeyi sınırlandırma yanında kötü şeyleri kaderin dışında mütalaa ederler. Onlara göre kötü işlerin sebebi Şeytan (Ehrimen)'dir.
ÇELİŞKİ
Görüldüğü gibi, birçok müfessir ve teologa göre, insanın kaderi, insanın özgürlüğü, hür iradeye sahip olup olmadığı meselesiyle ilgili ayetler çelişki arz etmektedir, bu yüzden bir grup ayetin te'vil edilmesi yani söylediğinin tersine yorumlanması gerekir.
Genel olarak iki tür çelişkinin bulunduğunu söyleyebiliriz. Bazen bir ifade diğerini çok açık biçimde reddeder. Mesela, birisinin «Peygamber sefer ayında vefat etmiştir» dediği, diğerinin «Peygamber sefer ayında ölmedi» dediği durumda olduğu gibi. Burada ikinci ifade birincisini tamamıyla reddetmektedir. Bazen de ikinci ifade birinciyi tamamen reddetmez, ama kendisinin doğruluğu birincinin yanlış olmasını gerektirir. Mesela, birisinin «Peygamber sefer ayında vefat etmiştir» dediği diğerinin de «Peygamber Rebiüevvvel ayında vefat etmiştir» dediği durumda olduğu gibi. Peygamberin Rebiüevvel ayında vefat etmiş olduğu sözünün doğru olması için sefer ayında ölmemiş olması gerekir.
Şimdi, insanın kaderiyle, özgürlüğüyle ilgili Kur'an ayetlerinde hangi çeşit çelişkinin bulunduğuna bakalım. Çelişki, birbirini çok açık biçimde reddeden birinci türde midir, yoksa birinin kabul edilebilmesi için diğerinin reddedilmesini gerektiren türde midir?
Bu konuyla ilgili Kur'an ayetlerinin birbirini açık bir şekilde reddetmediği yani ayetler arasındaki çelişkinin birinci türde bir çelişki almadığı söylenebilir. Çünkü konuyla ilgili Kur'an ayetlerine baktığımızda birinci grup ayetin, her şeyin daha önce belirlendiğini söylerken diğer ayet grubunun her şeyin daha önceden belirlenmediğini belirtmesi gibi bir durumla karşılaşmıyoruz. Birinci grup, her şeyin Allah'ın bilgisinin kontrolünde olduğunu söylerken diğer grup, her şeyin Allah'ın bilgisinin kontrolünde olmadığını söylememektedir. Yine birinci grup ayet insanın kendi meselelerinde özgür olduğunu iddia ederken diğer grup ayet bu konuda özgür olmadığım iddia etmemektedir. Birinci grup her şeyin İlahi İrade'ye bağlı olduğunu söylerken diğer grup her şeyin Allah'ın iradesine bağlı olmadığını söylememektedir.
Bu iki ayet grubunun birbiriyle çeliştiği tezi, bazı müfessir ve teologların; «her şeyin İlahî İrade'ye bağlı olduğunu ileri sürmek aynı zamanda insanın özgür olmadığım kabul etmektir» görüşüne dayanmaktadır. Özgürlük ve önceden takdir bir arada bulunamaz, her şeyin Allah' m bilgisi doğrultusunda vuku bulduğuna inanmak her şeyin hür iradenin müdahalesi olmaksızın zorunlu olarak vuku bulduğuna inanmayı gerektirir. Zira aksi takdirde Allah'ın ilmi her şeyi kuşatamayacaktır.
Diğer taraftan mutluluğunu ve mutsuzluğunu, kaderinin kötü veya iyi olmasını belirlemede insanı etkin bir faktör olarak gören anlayış da hiçbir şeyin daha önceden belirlenmediğini varsaymaktadır.
Bu yüzden iki grup ayetten bir grubu te'vil edilmek durumunda kalıyor. Birçok Eş'arî ve Mutezile kitabı te' villerle doludur. Mutezile kaderle ilgili ayetleri te'vil ederken Eş'arî hür iradeyle ilgili ayetleri te'vil etmiştir. Eş'arî görüşünden Fahru'r-Razi'nin tefsiri, Mutezile görüşünden Zemahşerî'nin Keşşafı örnek olarak gösterilebilir. Allah'ın mutlak iradesi, O'nun her şeyi kuşatan ilmi ve mutlak İlahî takdir (kaza ve kader konusunda) ile kişilerin kendi kaderlerini kendileri belirleme özgürlüğü ve hür irade arasındaki görünürdeki bu çelişkiyi çözecek üçüncü bir görüş bulunabilirse bu iki grup ayeti te'vil etmeye gerek kalmayacaktır.
İlerideki sayfalarda göreceğimiz gibi iki ayet grubu arasında hiçbir çelişki görmeyen üçüncü bir görüş mevcuttur. Bu tür çelişkiler yalnızca sığ görüşlü kimi teologların ve bu tür çelişkileri yaratan bazı müfessirlerin düşüncelerinde var olmuştur.
Esasında İlahî Kitapta çelişki olduğunu düşünmek ve ayetlerin bir kısmını esas anlamlarından farklı şekilde yorumlamak (te'vil etmek) manasız bir iştir. Aslında Kur' an-ı Kerim'de te'vil etmeyi gerektiren hiçbir ayet yoktur. Bu konu kendi başına incelenmeyi gerektirecek uzunluktadır.
KARAMSAR GÖRÜŞ
Eş'ârî'nin benimsediği determinist ekol insanın özgür olmadığını, hür iradeye sahip olmadığını kabul ettiği için birtakım olumsuz toplumsal tesirleri olmuştur. İnsanın iradesini ve ruhunu adeta felce uğratmıştır. Zalimlerin eline zalimlik yapmaları için fırsatlar yermekte, zalimleri cezalandırma yollarını tıkamaktadır. Haksız yollarla bir mevkiiye geçmiş veya halkın mallarını zor yoluyla eline geçirmiş bir kimse, insanların ellerinde bulunan her şeyin Allah tarafından verildiğini, bu yüzden kendi elindekilerin veya bulunduğu konumun Allah'ın ihsanı, Allah'ın cömertliği sonucu olduğunu söyler. Mal-mülk denizim zenginlere, yoksulluk gemisini fakirlere veren Allah'tır. İnsanların ellerinde bulundurduklarının meşruluğunu Allah temsil etmektedir.
Allah'ın ihsanından yoksun kalan kişi ise kaderini, yani Allah'ın iradesine karşı çıkamayacağı için İlahî İradeye teslim olmak zorundadır. Zalimler ve tiranlar gasp eylemlerini sürdürebilmek için halkın bu kader inancını kötüye kullanabildiler. Çünkü bu sayede kişi intikam almak, cezalandırmak istemeyecek, yani zalimin zalimlik yapmasına müsamaha göstermiş olacaktır. Neyle karşılaşırlarsa karşılaşsınlar bunlara Allah'ın sebep olduğunu düşünecekler, kendileri için belirlenen kadere karşı savaşmak şeklinde değerlendirdikleri için zalimlere karşı savaşmanın boşuna, hatta ahlaksızlık olduğuna kendilerini inandıracaklardır.
Determinizme inanan bir kimsenin kişiliğini geliştirmesi, ahlakını yükseltmesi ve hareketlerini kontrol etmesi imkânsızdır. İnsan kötü ve iyi talihi arasındaki, ahlakî ve manevi yapısı ile kendisi ve hareketleri arasındaki sebep-sonuç münasebetlerini inkar ettiği için her şeyi kaderin eline bırakır.