پرسش سوم

((موريس مترلينگ )) در كتاب ((جهان و ابديّت )) مى گويد: ((خدايان جهان فقط در اسم اختلاف دارند چه بگوييم كه جهان هميشه بوده و چه بگوييم خداوند ازلى بوده ، ابهام در هر دو موضوع مثل هم است !)).

پاسخ :

اين سخن ، سخنى مجمل و حاكى از عدم توجه به حقيقت بحث است ، با اينكه مادّه ازلى نيست و حادث است ، فرض ازلى بودن ماده ملازم با فرض خدا بودن و علة العلل بودن آن نيست ؛ يعنى غير از ذات ازلى بارى تعالى هرچيز را فرضا ازلى بگوييم ، آن چيز، خدا يعنى ذاتى كه جامع جميع صفات كمال و آفريننده و دانا و توانا و داراى صفات ثبوتيه و سلبيّه است ، نخواهد بود.

مادّه ، مادّه است و ازلى هم كه باشد، خدا نخواهد بود، ولى خداوند يعنى ((اللّه )) كه ذات مستجمع جميع صفات كماليه است ، كه از جمله آنها اراده ، قدرت ، وحدت و تفرد و يكتايى و يگانگى و بساطت و عدم تركيب است ، محال است متعدد باشد؛ چون فرض تعدد، مستلزم فرض عدم استجماع جميع صفات كماليه است بنا بر اين ، يا خدا هست و او غير از ذات مقدس يگانه ، دارنده جميع صفات كمال نيست و يا اگر به فرض محال فرض شود كه ذاتى كه در بردارنده تمامى صفات كمال باشد، وجود ندارد، ماده اگر در اين فرض ، ازلى هم باشد خدا نيست ، پس اين همه آثار كمال در عالم ، از كجا وجود يافته ؟

بنا بر اين ، خدا، يا هست كه غير از خداى يگانه نيست و يا فرض عدم وجود او مى شود كه در اين صورت ، جهان و ماده هم نخواهد بود. و به عبارت ديگر: فرض اينكه ماده يا به تعبيرى كه در سؤ ال شده ، جهان ازلى باشد آن را صالح براى علة العلل بودن نمى نمايد؛ چون علة العلل و پديدآورنده اين نظام بايد خود، داراى علم ، اراده و قدرت باشد.

پس اين جمله كه خدايان جهان فقط در اسم اختلاف دارند، معنا ندارد؛ چون خدا (البته نه فقط معبود) يعنى ذات قادرِ حكيمِ مختارِ عالمِ خالقِ جامعِ صفات كمال غير از واحد فرض نمى شود و جهان يا ماده ، اين اوصاف را ندارد.

به علاوه چگونه اشيايى مثل جهان و ماده و ذات خدا را متعدد مى داند ولى مى گويد: ((فقط در اسم با هم اختلاف دارند)). اگر تعدد عينى و خارجى نباشد ممكن است اسمايى متعدد مسمّاى واحد داشته باشند، ولى اگر تعدد عينى و خارجى باشد، بلكه اگر ذهنى هم باشد، اختلاف فقط در اسم نيست بلكه در مسمّاست

و اگر غرض اين است كه همه به يك حقيقت اشاره دارند در نهايت در تشخيص مصداق ، اختلاف و اشتباه روى مى دهد، در اين صورت مى گوييم مصداق حقيقى و مسمّاى واقعى آن ، همان ذات بارى تعالى است

و اگر مقصود اين است كه ناچار بايد به ذاتى ازلى قايل شويم ، تفاوت نمى كند كه ماده و جهان را ازلى بدانيم يا خداوند را، ابهام هردو در اين موضوع يكسان است

اين سخن هم اگرچه از اين جهت كه بايد به ازلى بودن چيزى قايل شويم صحيح است ، اما عدم تفاوت مذكور صحيح نيست ؛ زيرا فرق است بين اينكه ماده را ازلى بدانيم يا خدارا، اگر ماده را ازلى شمرديم نمى توانيم اين همه نشانه هاى قصد و شعور و آگاهى و نظم دقيق را كه در اين عالم است به آن نسبت دهيم

و اگر خدا را علة العلل و ازلى بدانيم ، تمام اين عالم و اين نظم و انضباط و آثار شعور و قصد، قابل توجيه مى شود و همه را به او نسبت مى دهيم و هرگونه ابهام رفع مى شود.

پس بر فرض اينكه ماده و جهان را ازلى بدانيم ، اين اشكال باقى مى ماند كه پس اين نظم و آثار شعور و قصد از كجاست ؟ ولى اگر به خداى ازلى و يگانه ايمان بياوريم ، اين اشكالات رفع مى شود.

پرسش چهارم

باز ((موريس مترلينگ )) مى گويد: ((چه گفته شود خداوند جهان را خلق كرده و چه اينكه قبول كنيم جهان همزمان با خدا بوده ، چه فرقى دارد؟)).

پاسخ :

اگر غرض از جهان ، مجموع موجودات مادى يعنى ما سواى خدا مثل انسان ، كوه ، درخت ، سنگ ، آب ، عناصر، دريا، صحرا، زمين ، آسمان ، كهكشانها، منظومه ها، اتمها و آنچه آمده و رفته و نابود شده اند و آنچه پس از اين ، پيدايش خواهند يافت ، باشد، فرض اينكه همه همزمان با خدا باشند بالوجدان معقول نيست ؛ چنانچه فرض ‍ همزمان بودن اينها همه با هم نيز معقول نمى باشد با اينكه همه حادثند و مسبوق به عدم

پس وقتى همه همزمان نباشند چگونه ممكن است با خدا همزمان باشند؟ به علاوه خود زمان در اثر آفرينش جهان وجود پيدا كرده و يا فرض شده و خدا منزّه از زمان است و همزمانى با او تصوّر نمى شود و لازمه همزمان بودن جهان با خدا اين است كه همه اين اشيا ازلى بوده و حدوث زمانى نداشته باشند و همگى در همه زمانها با هم باشند كه تمام اين معانى ، غير معقول بوده و همزمان بودن جهان با خدا، فرضى و حاكى از عدم تعقل مى باشد، ولى اينكه مى گوييم : ((خدا جهان را خلق كرده ))، يك معناى معقول و خرد پسند است ؛ زيرا غرض اين است كه اين موجودات و مخلوقات مختلف را كه در محدوده زمان هستند و به تدريج در ازمنه مختلف پيدا مى شوند، او آفريده است

و اگر غرضش اين است كه ماده همزمان با خدا بوده ؛ يعنى مسبوق به عدم نيست و فقط ماده ازلى است كه امر، داير باشد بين اينكه خدا را قبول كنيم يا ازليت و علة العلل بودن ماده را. اين معنا اگر چه با ظاهر عبارت سؤ ال سازگار نيست ، اما پاسخش از آنچه گفته شد معلوم مى شود كه اگر خدا را آفريننده بدانيم ، اشكال رفع مى شود و اگر مادّه را ازلى فرض كنيم ، دردى را درمان نمى نمايد. و اگر غرضش از : ((چه بگوييم جهان را خدا خلق كرده يا همزمان با خدا بوده ، فرق نمى كند، در هردو صورت خدا را پذيرفته ايم ))، پاسخش اين است كه : در اصل اقرار به وجود مبداء غير مادى درست است ، اما همزمان بودن ماده با خدا دليلى ندارد و ضرورتى هم در پذيرش آن نيست و با آيات و اخبار نيز مخالف است و اگر بگويند: نظر ((موريس مترلينگ )) رد بعضى از حكما بوده است كه مجردات و عقول را قديم زمانى مى دانند، اين مطلب هم اگرچه بعيد است ولى ما نيز گفتيم كه سخنان حكما در اين مورد پذيرفته و صحيح نيست و صدور معلول از علت و ربط حادث به قديم به نحوى كه برخى از آنها بيان نموده اند، خنده آور است !!

و اصولا غور در اين مسايل چنانكه گفتيم پس از اقرار به وجود خدا لازم نيست

ما وجود خدا و صفات جلال و جمال او را با اين همه ادلّه و نشانيهايى كه در عالم طبيعت مى بينيم ؛ مى شناسيم و او را از هرعيب و نقص و جهل و عجز، مبرّا و عالم را مخلوق او مى دانيم و در اين جهت از آن كه عقل و فطرت بشر مى تواند درك كند و موظف به معرفت آن است ، بيشتر انديشه نمى نماييم ، و بايد با تفكر در اسرار خلقت ونظامات قوانين و سازمانهاى عظيم آفرينش و با عبادت و پرستش خدا، خلوص نيّت و توجه ، تهذيب نفس ، اصلاح باطن ، مطالعه كتاب خلقت ، آيات آفاق و انفس و ميلياردها و ميلياردها و باز هم هزاران ميليارد و بيشتر و بيشتر نشانيهاى او در وجود خودمان و مخلوقات ديگر، بر معرفت خود بيفزاييم و مى دانيم كه در اين جهان ، مطالب و حقايق بى شمار و بى نهايت ، از ما نهفته و مخفى است

پرسش پنجم

كدام نيستى ، قبل از نيستى اوّل وجود داشته ؟ و كدام هيچ ، قبل از هيچ كلى بوده است ؟ چگونه ممكن است وقتى كه هيچ چيز نبوده ، هيچ چيز واقع شده باشد؛ زيرا آنچه را شما هيچ مى دانيد، بالا خره يك وقت چيزى بوده است ؟

پاسخ :

اين پرسش به نظر، نامعقول مى رسد؛ زيرا در بين نيستى و عدمها فرض تقدم و تاءخر و نيستى اوّل صحيح نيست و از اين نا معقول تر اين پرسش است كه كدام نيستى قبل از نيستى اول بوده ، زيرا به فرض ‍ اينكه در نيستى هم تقديم و تاءخير فرض شود، فرض نيستى قبل از نيستى اول ديگر غلط و بى معناست مگر آن اول ، اول نباشد حتى در وجود و هستى نيز پرسشى بدينگونه كه كدام وجود پيش از وجود اوّل بوده ، صحيح نيست مثل اينكه بگوييم : ((پيش از عدد يك ، كدام عدد بوده است ؟)).

همچنين اين سؤ ال كه : ((كدام هيچ قبل از هيچ كلى بوده است ))، معنا ندارد؛ زيرا هيچ قبل از هيچ كلى تصور نمى شود.

اين سؤ ال هم كه : ((چگونه ممكن است وقتى هيچ چيز نبوده ، هيچ چيز واقع شده باشد))، مجمل است ؛ چون هيچ چيز به وصف هيچ چيزى واقع نمى شود و علّتى هم كه ذكر شده به جمله : ((چگونه ممكن است وقتى هيچ چيز نبوده ، هيچ چيز واقع شده باشد))، ارتباط پيدا نمى كند؛ زيرا آنچه را شما هيچ مى دانيد بالا خره يك وقت چيزى بوده است به علاوه آنچه را هيچ مى دانيم لازم نيست يك وقت چيزى باشد، بلكه ممكن است هميشه هيچ باشد؛ مثلا اجتماع نقيضين ، مثل بود و نبود يك چيز، در هيچ وقت ، هيچ چيز نبوده است

اين پرسشها معقول و منطقى به نظر نمى رسد. و اگر فرضا طرح كننده آن ، نظر صحيحى داشته و عبارتش رسا نباشد يا درست ترجمه نشده باشد، بايد مقصدش را دريافت و سپس پاسخ داد.

به هرحال ، اينگونه پرسشها با فرض اينكه معقول طرح شود، اگر هم مجهول بماند، در جايى خللى ايجاد نكرده و به مسايل دينى و عقايد اسلامى ، خدشه اى وارد نمى سازد، هركدام را كه توانستيم از عقل مستقيم و قرآن مجيد و اخبار معتبر، پاسخ بگيريم ، آن پاسخ را مى پذيريم و روى چشم مى گذاريم ، هركدام هم كه بلا جواب ماند، ضميمه مجهولات بى شمار خواهد شد.

پرسش ششم

آيا غير از قانون ترموديناميك (حرارت ) دليل ديگر بر حدوث ماده هست ؟

پاسخ :

دلايل ديگرى نيز اقامه مى شود كه در عين حال كه دليل بر حدوث ماده است ، برهان بر وجود خداوند متعال نيز مى باشد و از جمله ، برهان ذيل است كسانى كه قائل به قدم ماده هستند و ماده را ازلى مى دانند، به سه چيز قائلند:

١- ماده و حركت يا ماده و نيرو (هر تعبيرى بنمايند) قديم وازلى است و ماده و حركت متلازم و غير قابل انفكاك از يكديگرند.

٢- هر نوع زنده اى حادث است ؛ چون علم زمين شناسى ثابت كرده است كه همه انواع گياهان و جانوران زمين ، حادث مى باشند و آخرين طبقه اى كه به آن رسيده اند خالى از اجسام زنده است و نوزادترين تمام اين انواع ، ((انسان )) است

و بالا خره مى گويند: به واسطه ماده ونيرو عناصر اصلى پيدا شده و در اثر نماز آنها به نسبتهاى مخصوص ، اجسام زنده وجود يافته اند واول چيزى كه از اجسام زنده پيدا شده ، ماده اى زلال است كه داراى قوّه تغذى و انقسام است كه آن را بيولوژيستها ((پرتوپلاسما)) ناميده اند كه از پيدايش آن ، ساده ترين گياه و حيوان زنده به وجود آمد...

٣- تمام تنوّعات و گوناگونيها به واسطه حركت اجزاى ماده ، حادث شده و اين حركت از ازل بوده و ماده و حركت ، اختيارى در آن نداشته و قصد و اراده اى در ايجاد چيزى ندارند؛ يعنى : تمام اين تنوعات و حدوث انواع از ماده و حركت يا نيرو، به طور صدور معلول از علّت است

بنا بر اين ، مى گوييم : عقل حاكم است كه هيچ معلولى از علت خود منفك نمى شود و انفصال معلول ازعلت مساوى است با انكار معلوليّت و عدم عليّت ، مثل اينكه با وجود تمام شرايط و عدم تمام موانع ، آتش نسوزاند.

علّت اگر حادث باشد به مجرد حدوث آن ، معلول هم حادث مى شود و اگر علت ، قديم باشد معلول نيز قديم خواهد بود والاّ و جود علت بدون معلول لازم مى آيد كه اين عقلا محال است

پس اگر قائل به قِدَم و ازليّت ماده و حركت كه علت اين تنوّعات و تبدّلات است باشيد، بايد به قِدَم اين تنوعات نيز قائل باشيد در حالى كه نمى توانيد قائل باشيد و قائل نيز نيستيد. شما بايد يا بر خلاف اكتشافات خودتان قائل به قدم اين تنوّعات بشويد و اين طبقات و درجاتى را كه كشف كرده ايد و حتى به طور تخمين مدت فاصله بين آنها را نيز معيّن كرده ايد، منكر شويد.

و يا اينكه بگوييد: ماده و حركت ، اراده و اختيار دارند واز روى قصد و شعور، اين گوناگونيها وگردهم آمدنها و آميخته شدنها از آنها صادر شده و هر وقت بخواهند، چيزى را احداث مى كنند و هروقت نخواهند، احداث نمى كنند. و يا اينكه قائل به حدوث ماده و حركت شويد.

و چون نمى توانيد فرض اوّل و دوم را بپذيريد، ناچار بايد فرض سوم (حدوث ماده و حركت ) را قبول كنيد؛ زيرا فرض چهارمى در اينجا نداريم و لذا بايد به وجود خدا اعتراف كنيد؛ چون حدوث ماده خود به خود محال و محتاج به خالق و آفريننده اى است كه او حادث نباشد والاّ ((دور)) يا ((تسلسل )) لازم شود كه هردو عقلا محال مى باشند.

برهانى ديگر بر حدوث ماده و وجود خدا

معقول نيست كه ماده بدون صورت وجود داشته باشد و لذا مادى مى گويد: هيچگاه بدون صورتى نبوده است ؛ زيرا ماده و حركت آن ، از ازل متلازم بوده اند و از هم انفكاك نداشته اند.

از طرفى هم عقل حكم مى كند به اينكه هر صورتى كه ماده پيدا مى كند هراندازه هم بسيط باشد، حادث و تغيير پذير است و عوض ‍ مى شود و از بين مى رود به دليل اينكه صورتهاى بسيط، تغيير يافته و از بين مى رود. و به جاى آن صورتهاى انواع زنده كه در زمين شناسى حدوث آنها ثابت است پيدا شده اند و پرواضح است كه هرچيزى كه عدم بر آن وارد شود، ازليّت ندارد.

پس مادامى كه صورتِ لازمه ماده ، حادث باشد و ازلى نباشد به دليل اينكه هر صورتى از صور ماده قبول عدم مى نمايد پس ماده چگونه خواهد بود و پيش از حدوث صورت ، چگونه بوده است ؟

اگر بگوييد بدون صورت بوده اين محال است و اگر بگوييد ماده با صورت حادث شده پس حادث مى شود و قديم نيست

و به عبارت ديگر: ماده بر حسب آنچه مادى مى گويد و به حكم عقل سليم ، ملزوم صورت است و صورت ، لازم ماده است و از هم انفكاك ناپذيرند.

پس اگر مادّه قديم باشد صورت هم بايد قديم باشد به جهت عدم جواز انفكاك لازم از ملزوم ليكن صورت ، قديم نيست و حادث است به دليل آنكه قبول عدم مى كند، پس ماده نيز قديم نيست

وقتى ثابت شد كه ماده حادث است و قديم نيست ، پس ناچار بايد آفريننده اى داشته باشد كه آن را به وجود آورده باشد و آن كس ، همان خداى يگانه عالم و مريد است

بيان ديگر

اين جهان و آنچه در آن است از تمام جهات مركب است و هر مركبى حادث است و عالم و آنچه در آن است به طور مستمر و غير منقطع در حال تغيير از صورتى به صورت ديگر مى باشد و هرچيزى كه متغير باشد، ديگر ازلى نيست ؛ چون اگر ازلى باشد، تغيّر و تبدّل در آن جايز نيست در حالى كه ما مى دانيم صورتهايى كه بر ماده عارض ‍ مى شوند، همه حادثند پس ماده پيش از صورت ، چه چيز است ؟

اگر بگوييد: صور را به نحو تسلسل تا بى نهايت فرض مى كنيم آن هم غير صحيح است ؛ چون تسلسل عقلا محال است

پس چاره اى نيست جز اينكه بگوييم ماده و صورت هردو حادثند يا بگوييم ماده بدون صورت وجود داشته در حالى كه ماده بدون صورت ؛ يعنى بدون شكل ، حجم ، وزن ، رنگ ، بو، طعم و اينگونه اوصاف نمى تواند وجود داشته باشد و اگر فاقد همه اين اوصاف باشد، فاقد وجود خواهد بود.

بنا بر اين ، عالم بعد از عدم به وجود آمده وعقل به حكم قانون علّيّت ، بطور بديهى حكم مى كندبه اينكه هر حادثى سبب حدوثى دارد و اين سبب نيز نمى تواند محتاج و حادث باشد؛ زيرا باز، همان اشكال تسلسل باز مى گردد، لذا چاره اى نيست جز اقرار به وجود خداوند صانع ، عالم ، قادر و حكيم

سخن الهى با مادى :

شما مادّيون چون به پذيرش خدا كه ما و هرچيزى را آفريده هدايت نشده ايد، به قِدَم ماده و ازلى بودن آن نظر مى دهيد، ولى وقتى تنوّع و تبدّل آن را ملاحظه مى كنيد، در توجيه اين تنوعات و استناد آن به سببى و شناخت آن سبب در مى مانيد؛ چون عقل شما قانع نمى شود كه اين تنوّعات حادث شده را به ماده نسبت دهيد و ماده را سبب آن بدانيد لذا مى گوييد: ماده فرد ازلى از ازل در حركت بوده و به سبب اين حركت اين تنوّعات و تبدّل صورتها، پيدا مى شود؛ با اينكه شما تا امروز حقيقت ماده را هم نشناخته ايد و اينكه مى گوييد در اثر حركت ، ماده مجتمع مى شود و اين صورتها و اشكال و موجودات زنده پيدا مى شوند، يك تخمين و حدس و احتمال و نظر دادن به حسب گمان بيشتر نيست و شما در اين راءى از آن اصل كلى كه به آن پايبند هستيد و مى گوييد: جز به چيزى كه توسط احساس و مشاهده درك شود تسليم نمى شويد، عدول كرده و بدون احساس و مشاهده به گمان استدلال يا صورت آن ، تسليم شده ايد؛ چون سبب بودن ماده و حركت براى حيات و اين تنوّعات مختلف مساءله اى محسوس و مشاهد نيست

بنابراين ، از شما مى پرسيم كه آيا منطقى و معقول است كه تصديق كنيم آنچه در عالم از حيات و نظام و پديده ها و خواص و احكام و نظم و ترتيب بسيار دقيق و محيّرالعقول است از اثر اجتماع ماده كور و بى قصد و شعور است يا اينكه بگوييم : اين آثار و اين همه ادلّه قصد و شعور و اين نظام ، دليل بر وجود خداوند عالم قادر حكيم است كه :( ...ذلِكَ تَقديرُ الْعَزيزِ الْعَليم ) (٤٠) ؟

آيا اين نظم و ترتيبى كه در ستارگان و شب و روز و فصلهاى چهارگانه برقرار است و اين جوّى كه از گازهاى نگهبان زندگى بر سطح زمين تشكيل شده و آن اندازه ضخامت (در حدود هشتصد كيلومتر) غلظت دارد كه مى تواند همچون زرهى زمين را از شرّ مجموعه مرگبار بيست ميليون سنگهاى آسمانى در روز كه با سرعتى در حدود پنجاه كيلومتر در ثانيه به آن برخورد مى كنند، در امان نگه دارد. و اينكه مى بينيم اگر زمين ما به بزرگى خورشيد بود چگونه ((وزن مخصوص )) خود را حفظ مى كرد، نيروى جاذبه ١٥٠ برابر مى شد، ارتفاع جوّ، به حدود ده كيلومتر تنزّل مى كرد، بخار شدن آب غير ممكن مى شد، فشار هوا تقريبا به ١٥٠ كيلوگرم بر سانتيمتر مربع مى رسيد يك جانور يك كيلو گرمى ١٥٠ كيلو گرم وزن پيدا مى كرد، اندام آدمى به كوچكى اندام سنجاب مى شد و زندگى معقول براى چنان موجوداتى ديگر امكان پذير نبود.

اگر فاصله زمين تا خورشيد دو برابر مقدار كنونى آن بود، حرارتى كه از خورشيد به آن مى رسيد به ربع حرارت كنونى تنزّل مى كرد، سرعت حركت بر مدار آن نصف مى شد، طول مدت زمستان دوبرابر مى گرديد و در نتيجه همه موجودات زنده يخ مى بستند و اگر و اگر.(٤١)

آيا همه اين نظم و تقدير، ازماده كور و نفهم است يا اثر قدرت و علم و اراده خداوند مريد است ؟

آيا خون بدن ما كه شامل تقريبا ٣٠٠٠٠ ميليارد گلبول قرمز و پنجاه ميليارد گلبول سفيد است و اين گلبولها مانند ساير سلولهاى بدن در ميان تار و پودى ثابت نشده اند بلكه در مايعى به نام ((پلاسما)) شناورند و به اين ترتيب ، خون بافت سيّالى است كه تمام قسمتهاى بدن را فرا مى گيرد و به هرسلول ، غذايى را كه به آن نيازمند است مى رساند، در عين حال محصولات زايد زندگى بافتى را جمع آورى مى كند، به علاوه مواد شيميايى لازم و سلولهايى كه بتوانند نواحى آسيب ديده بدن را از نو ترميم كنند نيز با خود دارد و با اين عمل شگفت انگيزش به مانند سيلابى است كه به كمك گل و لاى و تنه هاى درختى كه با خود كنده و آورده است ، خانه هاى خراب شده مسيرش را از نو ترميم مى كند و...(٤٢)

و آيا همكارى سلولهاى بدن كه حدود ده ميليون ميليارد است (١٠١٦) و وجود اين همه شگفتيهاى عالم سلولها، مستند به ماده پست و بى شعور است يا به اراده و قصد و قدرت خداى عالم و آگاه و توانا؟

((برهان نظم )) و عنايتى كه انسان الهى مى گويد همين است كه شما در اين همه نشانه هاى نظم ، علم ، قصد و شعورى كه در اين عالم به كار رفته نظر كنيد و در همين وجود خودتان و در آفرينش و نظام آن و در توافق و تناسب اعضاى خودتان با يكديگر و با دنياى خارج و با هوا و آب و خوردنيها و آفتاب و ماه و خاك و درخت و... و تناسب آنها با خودتان بينديشيد.

در همين ((حواس پنجگانه )) كه آن را بسيار بى اهميت مى شماريم ، توجه كنيد؛ مثلا در ((حسّ بينايى )) ببينيد در اين چشم شما چه اسرار و چه دقايق و ريزه كاريهايى به كار رفته كه در يك كتاب بزرگ و يك مدرسه بايد مقدارى از آن را فرا گرفت ، حكمتهاى آفريدگار را در اين دستگاه چشم بخوانيد و بنگريد.

و يا به وسيله ((پوست بدن )) آدمى با تمام اشياى محيطش مربوط مى گردد؛ چون در حقيقت ، تعداد زيادى از اندامهاى حسى ما چون گيرنده هايى در آن جاى گرفته اند كه بر حسب ساختمان طبيعى و خاص خود، تغييرات و تحريكات دنياى خارجى را درك مى كند.

((دانه هاى حس لامسه )) كه در تمام سطح پوست پراكنده اند، نسبت به فشار و درد و گرما و سرما حسّاسند. آنها كه در روى مخاط زبان قرار دارند، طعم و مزه غذاها و حرارت آن را درك مى كنند. ((ارتعاشات صوتى )) به واسطه پرده صُماخ و استخوانهاى گوش متوسط، روى دستگاه پيچيده گوش داخلى تاءثير مى گذارد.

((شبكه اى از اعصاب شامّه )) كه در مخاط بينى پراكنده است ، نسبت به ((بو)) حسّاسيّت دارد. و بالا خره ((مغز)) قسمتى از خود را به صورت عصب بينايى و شبكيّه تا نزديكى پوست مى فرستد كه از تموّجات نورانى بين قرمز تا بنفش متاءثر مى گردد، پوست در اينجا تغيير عجيب و شگفت انگيزى مى كند، شفّاف مى شود و به صورت قرنيه و عدسى در مى آيد...(٤٣)

آيا اين همه لطف و تدبير و حكمت و هزاران هزار لطف و تدبير و حكمت ديگر را مى توان به مادّه كور و بى شعور نسبت داد با اينكه ثابت كرديم ماده خودش هم مخلوق و پديده است ؟!

پرسش هفتم

آيا مناسب است براى تاءييد بحث ، آراى بعضى از فلاسفه نيز اضافه شود؟

پاسخ :

البته مناسب است اينك نظر چند تن از آنان را در ذيل مطالعه فرماييد:

((لايبنيتز))(٤٤) مى گويد: ((هر حقيقتى را كه عقل به طور اثبات يا نفى تقرير مى كند، بايد در اثبات يا نفى آن ، بر دو اصل عقلى ضرورى اعتماد كند:

١- اصل تناقض

٢- اصل علت كافيه (علت تامّه )).

و اين گونه توضيح مى دهد: ((هرچه را كه ما تصوّر كنيم ، يا ممكن است يا ممتنع و يا واجب

هرچيزى كه تصوّر وقوع آن موجب تناقض عقلى باشد، مستحيل و ((ممتنع )) است

هرچيزى كه تصور وقوع آن موجب تناقض عقلى نباشد، ((ممكن )) است

و هرچيزى كه تصوّرعدم آن ،موجب تناقض عقلى باشد((واجب الوجود))است

همچنين هرچه را كه مى بينيم بر اساس قانون عليّت بايد علتى داشته باشد كه سبب وقوع آن باشد و بايد اين علت ، كافى و تام باشد؛ زيرا عدم وجود علّت كافى براى وقوع آن ، موجب تناقض عقلى است )).

سپس بر اساس اين دو اصل مى گويد: ((معرفت ممكن وتعليل وقوع آن به اين نحو حاصل مى شود كه براى حكم به امكان حصول شى ء كافى است اين جهت را بررسى كنيم (بر اساس اصل تناقض ) كه آيا تصوّر حصول و وقوع آن شى ء، مستلزم تناقض عقلى است يانه ؟ پس ‍ اگر تصور وقوع آن مستلزم تناقض عقلى نبود، حكم به امكان آن مى كنيم هرچند عقل حصول آن را بعيد شمرده و از تصور كيفيت حصول آن عاجز باشد.

و پس ازاينكه مى بينيم چنين شيئى كه تصور وقوعش مستلزم تناقض ‍ عقلى نيست (و تصوّر عدم وقوعش نيز مستلزم تناقض نيست ) واقع شده و در خارج وجود دارد، بر اساس اصل علت تامّه ، حكم مى كنيم كه لابد علت تامه دارد و آن همان وجود واجب الوجود است )).

((لايبنيتز)) آراى خود را در وجود و ايجاد از عدم بر اين اساس قرار داده و به خدا ايمان آورده و به خلق عالم ازعدم نيز ايمان آورده و به اينكه خالق عالم خداى متّصف به جميع صفات كمال است نيز ايمان آورده است

او توضيح مى دهد كه :((ايجاد مخلوقات از عدم ، ممكن است ؛ زيرا تصور آن موجب تناقض عقلى نيست هرچند عقل از تصور چگونگى آن عاجز باشد، اما اين عالم كه واقعى و قابل مشاهده است ، موجودات و خودش را ايجادنكرده ؛ زيرا اين قول مستلزم تناقض عقلى است ؛ پس در مى يابيم كه علت كافى براى وجود آن هست به جهت اينكه بدون علّت كافى موجود نمى گردد، لذا اين موجودات و نظام محكم و استوار آنها، علت كافى دارند كه بايد منتهاى قدرت ، حكمت ، علم و تمام صفات كمال باشد و آن خداوند متعال است كه واجب الوجود است و انكار او مستلزم تناقض عقلى است )).

((دكارت )) مى گويد: ((من فكر مى كنم ، پس من موجودم ، پس مرا چه كسى ايجاد كرده ؟ و كى آفريده ؟ من خودم را نيافريده ام پس ناچار آفريننده اى دارم ، آن آفريننده بايد واجب الوجود باشد و محتاج به كسى كه او را بيافريند يا وجودش را نگهدارد، نباشد، بايد به تمام صفات كمال متصف باشد، چنان خالقى خداست كه آفريننده هرچيزى است )).

((اكويناس ))(٤٥) در دليل حدوث مى گويد: ((اقامه برهان بر وجود خدا به علل طبيعى ممكن است ؛ زيرا تمام حركات از حركات سابق ناشى مى شود و حركات سابق از حركات سابق تر.

بنابراين ، حركت يا بايد منتهى به محرك اول بشود و يا به فرض ‍ تسلسل ، نهايت نداشته باشد و اين فرض (فرض تسلسل ) عقلا محال است )).

او مى گويد: ((موجوداتى كه در اين عالمند، همه ممكن الوجودند كه مى شود باشند، ولى حتما نبايد باشند. اين ممكن بايد بر موجودى كه وجودش ضرورى است كه حتما بايد باشد و واجب الوجود است اعتماد داشته باشد)).

و در ((برهان نظم )) كه سومين برهانى است كه اقامه مى كندمى گويد:

((در اين عالم ، شواهد غير قابل شمارشى ، دلالت بر وجود نظم مى كند كه حتى جمادات به طريق منظمى حركت دارند. پس چگونه وجود اين نظام محكم بدون قوه عاقله اى كه خالق اشيا است ممكن است ؟

ما مى توانيم به طريق فهم طبيعى بفهميم كه خدا هست و يگانه است ؛ چون وجود او و يگانگى او در عجايب عالم و نظم نيكوى كاينات ، درخشان است )).

((پاسكال )) مى گويد: ((خداشناسى ما از ادراكات نخستين ماست كه نيازى به براهين عقلى ندارد؛ زيرا من ممكن بود نباشم ؛ چون امكان داشت مادرم پيش از ولادت من بميرد، پس من نه واجب الوجودم و نه وجودم ازلى است و نه بى نهايت ، پس بايد موجودى كه واجب الوجود و دايم و ازلى است باشد كه وجود من مُستند و مربوط به او و از او باشد و آن همان خداست كه موجود بودن او را به درك نخستين درك مى كنيم بدون آنكه نيازى به دلايل عقلى باشد و ليكن بر كسانى كه اين معرفت و ايمان قلبى هنوز روزيشان نشده است لازم است كه براى رسيدن به آن ، توسط عقول خود كوشش كنند)).

((ابن رشد)) در كتاب ((الكشف عن مناهج الادلة فى عقائد الملة )) در اثبات وجود خدا به دو برهان اعتماد كرده است :

الف - برهان عنايت

عنايتى را كه در جهان آفرينش نسبت به انسان و موجودات ديگر تحقق يافته است ((دليل عنايت )) مى نامند.

سپس مى گويد برهان عنايت مبنى بر دو اصل است :

١- جميع موجوداتى كه در پيرامون ما هستند با وجود انسان موافقت و مناسبت دارند.

٢- اين موافقت به طور ضرورت و حتم از كسى صادر شده است كه قصد و اراده دارد؛ زيرا اين گونه توافق و تناسب به طور اتفاق و تصادف واقع نمى شود.

و باز مى گويد:((يقين به موافق بودن اين كاينات با وجود انسان ، حاصل مى شود از ملاحظه موافقت شب و روز، آفتاب و ماه و فصول چهارگانه ، زمين ، بسيارى ازحيوانات ، جانوران ، گياهان ، جمادات و چيزهاى ديگر مانند باران و نهرها و درياها و معادن و كلاّ توافق زمين ، آب ، آتش و هوا(٤٦) (و همه عناصر) با وجود انسان آشكار است

و همچنين عنايت در اعضاى بدن انسان و اعضاى حيوان به اين معنا كه با حيات و وجود انسانها موافق است ، ظاهر است و به طور كلى شناخت منافع تمام موجودات اين موضوع را تثبيت مى نمايد و لذا هركه بخواهد كمال معرفت را به خدا حاصل كند، واجب است از فوايد موجودات فحص و كاوش كند.(٤٧)

توضيح ديگر

هركس در اين عالم و مخلوقات بى شمار آن از: ستارگان ، منظومه ها، كهكشان ، حيوانات ، جنبندگان ، گل ، شكوفه ، ميوه ، سبزه ، گياه ، درخت ، رنگها و بوها، طعمها، انسانها، قيافه ها و شكلها، غريزه ها، استعدادها، دوستيها و دشمنيها، ذوقها، انديشه ها، علاقه ها و حالات گوناگون هرمخلوق ، اوضاع زمين ، خاكها، معدنها، كوهها، ذرات اتمها ونظامات دقيقى كه بر همه حكمفرماست بينديشد، چگونگى پيدايش و حكومت اين نظام محكم را بر آنها بررسى نمايد و منصفانه در مقام تحقيق برآيد، چهار احتمال بيشتر نخواهد داد و به عبارت ديگر بايد يكى از چهار احتمال زير را بپذيرد و تصديق كند:

احتمال اول : اينكه تمام عالم از منظومه ها تا اتم و از جاندار و بى جان و اين اوضاع فلكى و اين همه سير و حركت و آنچه در آن هستيم و اين كوهها و كاخها همه وهمه ازمجردات ومحسوسات ،غير از خيال چيزى نيست و حقيقت و واقعيتى ندارند، نه زمينى هست و نه آفتابى و نه ماه و نه انسان و نه حيوان و نه و نه اين احتمال به قدرى باطل و موهوم است كه شايسته نيست تحت مطالعه و حتى رد و اثبات و بطلان قرار بگيرد.

احتمال دوم : اينكه عالم بعد از عدم و نيستى بدون مؤ ثر خارجى ، خود به خود موجود شده باشد و اين نظام بر كائنات آن حكومت يافته باشد، اين احتمال نيز در سخا و بطلان مانند احتمال اوّل است كه عقلايى نيست

احتمال سوم : اينكه گفته شود كه مادّه قديم است و از براى آن اول و انتهايى و آغاز و انجامى نيست و اين همه اوضاع و نظام ، همه از خواص مادّه است ، اين همه تغييرات و تبدلات و آثار خواص ‍ مختلف و اصناف مختلف كائنات و عجايب و غرايبى كه عقل را مبهوت و متحير مى سازد، همه از آثار مادّه است و اين مادّه است كه هر موجودى را به راه خودش هدايت مى كند، به هرانسان و حيوانى قوّه تشخيص ضرر و نفع خود را مى دهد و به هرگلى ، رنگى ، به هرميوه اى ، مزه اى ، به هرجنبنده اى ، آگاهى و فهمى و به هرچيزى ، خاصيتى بخشيده و اين همه افكار فلسفى و عرفانى و مكتبهاى گوناگون ،پديدآورده است اين احتمال نيز علاوه بر آنكه از نظر علم ، بطلانش روشن شده و قانون ترموديناميك (حرارت ) آن را رد مى كند، به خودى خود نيز قابل قبول نمى باشد وخرد پسند نيست ؛ زيرا عقل اين همه آثار حيات و زندگى و شعور و قصد را نمى تواند خواص مادّه فرض كند و مادّه اى را كه اين گونه عاجز و ناتوان و مسخر بشر مى بيند، نمى تواند فاعل و علت اين همه حركات و نظامات حساب شده و دقيق تصور نمايد و مؤ ثر و اثر پذير بشمارد.

مثل اين است كه شما كاخ استوار و بسيار بلند و با عظمتى را ببينيد و آن همه زيبايى و هنرنمايى و دقت و ريزه كاريهايى را كه در آن است و بايد به مهندسى بسيار نابغه و ماهر نسبت بدهيد، به سنگها، آجرها، آهنها و مصالحى كه در آن به كار رفته نسبت بدهيد.

در اين احتمال ، شخص ، كمال غير متناهى ، حكمت ، دقت ، آثار علم و آگاهى و نظام و تناسب را تصور مى نمايد و آن را فوق العاده متعالى و ارزنده مى يابد و مع ذلك همه اين كمالات و ارزشهاى متعالى را به مثل خاكى كه زير پايش ريخته يا هوايى كه استنشاق مى كند نسبت مى دهد و آن را به وجود آورنده اين همه جمال و كمال مى شمارد.

پس ، اين احتمال نيز مردود است و عقل انسانى كه مى بيند روييدن يك بوته گل يا يك خوشه گندم يا يك درخت ميوه موقوف به فراهم شدن شرايط و زمينه هايى و فعل و انفعالات بسيارى از داخل و خارج است ناچار آن را به اراده مشيت و قصد و شعورى نسبت مى دهد. و از اينكه آن را كار گل و آب بداند و به مادّه نسبت دهد، به شدت خوددارى مى كند.

اينهاهمه احتمالات غيرعقلايى است كه در جريان و تفكرات عميق و انديشه ژرف بشر،هيچ وقت به عقل نزديك نمى شوندوگواه و شاهدى بر درستى آنها يافت نمى شود. باقى مى ماند احتمال چهارمى كه پنجم ندارد وآن اين است كه جهان و اين همه كاينات گوناگون و اين قوانين محكم و قواعد حاكم بر آن ، مستند به وجودى غير از خود آن است كه نه مادّه است و نه جسم و نه عاجز و نه جاهل و منزه ازتمام عيوب ونقايص وجامع جميع كمالات است و آن وجود،((خدا))است :

( وَلَئِنْ سَاءلْتَهُمْ مَن خَلَقَ السَّمواتِ وَالا رْضَ لَيَقُولُنَّ اللّهُ... ) (٢٣) ؛ ((و اگر از ايشان بپرسى كه چه كسى آسمانها و زمين را خلق كرده ، هرآينه مى گويند خدا)).

آرى غير از احتمال چهارم ، احتمال ديگرى كه خرد پسند و با فطرت بشر مطابق باشد نيست

اين است كه هرچه فكر بشر بيشتر در اسرار عالم خلقت غور و بررسى كند و هرچه رشته هاى علوم و دانشهاى او بيشتر شود، شواهد و نشانيهاى صحت اين عقيده بيشتر مى شود و نمونه بارز آن همان اسرار كتاب وجود خود انسان است كه هررشته اش علمى شده و در هرقسمتش علماى متخصص ، پيوسته مشغول به كشف اسرار و تحقيق هستند، بخش روان ، مغز، اعصاب ، استخوان ، خون ، دستگاه گوارش ، پوست ، گوش ، حلق ، بينى ، چشم و... همه اين رشته ها دليل بر نظم و تدبيرى است كه در وجود اين انسان قرار دارد و ظاهرش را با باطنش ‍ و اعضايش را به يكديگر متصل و پيوسته و همه را با عالم خارج مربوط و متناسب قرار داده است كه اگر اين نظام و اعتدال نبود و بى نظم و ترتيب بود، امكان پيدايش هيچ علمى نبود، همه علما در رشته خودشان هرچه پيش بروند به خدا نزديكتر مى شوند و در عين حال هركسى هم در رشته كار و شغلش حتى چوپان بيابان از گله و رمه اش خدا را مى شناسد.

هرچه را انسان مى بيند و هرچه را احساس مى كند، هر پديده اى ، پيدايش هر موجود، چگونگى تكون آن ، زندگى انبيا، و معجزات آنها همه و همه ((برهان خدا شناسى )) است

و هرچه انسان بيشتر به سوى او توجه كند، به پرستش و نيايش در درگاه او بايستد، او را بخواند، با او مناجات كند، در حالات و تاريخ مردان خداشناس تاءمل نمايد، قرآن مجيد را با تدبر بخواند و احاديث و اخبارى را كه در خداشناسى وارد شده و كلمات علما و حكماى الهى را در اين باره بيشتر مطالعه نمايد، خداشناس تو مى گردد تا آنجايى كه لذيذترين چيزها براى او ياد خدا، مناجات با او، ذكر و دعا مى شود و دلش فقط با ياد او آرام مى گردد:( ...اَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ) (٢٤) ؛ تا جايى كه مى فهمد سعادت واقعى او در ايمان به خدا و بندگى اوست كه كمالى از آن بالاتر نيست

خوشا به حال آن كس كه به اين حال برسد!

و خوشا به حال آن كس كه با شناخت خدا از سرگردانى و تحيّر نجات يابد و از غصّه ، اندوه ، ياءس ، نوميدى و بدبينى ، خلاص ‍ شود.

((اَللّهمَّ ارزُقنى حُبَّك وَحُبَّ مَن يُحبُّك وَحُبَّ كُلِّ عَمَلٍ يُوصِلُنى الى قُربِكَ؛ خدايا! دوستى خودت را و دوستى هركس كه تو را دوست مى دارد و دوستى هر عملى كه مرا به قرب تو مى رساند و به تو نزديك مى سازد، روزى من كن )).

خواننده عزيز! اين بحث مهمتر و عاليتر و ارج دارتر از آن است كه در ضمن يك مقدمه و به صورت مقدمه تقديم شود، بحثى است كه همه مباحث انسانى و دينى و عرفانى ، مبتنى بر آن است و هدف اول و اولين هدف تمام كتابهاى آسمانى و دعوت پيامبران ، اين بحث است ؛ بحثى است كه علوم انسان شناسى ، جانورشناسى ، زيست شناسى ، كيهان شناسى ، گياه شناسى ، زمين شناسى ، معدن شناسى ، روان شناسى و... آن را تاءييد مى نمايد و هرچه اين دانشها بيشتر گسترش يابد، اين بحث ، واقعى تر و جالبتر مى گردد. و به علاوه از امثال ضعيفانى كم بضاعت وكم اطلاع مانندمن ،سخن گفتن و ورود در چنين بحث متعالى ، جسارت و بلندپروازى است .قدرامثال من در اين ميدان از قدر آن مورچه اى كه امامعليه‌السلام عقلا و خردمندان را در هنگام وصف خدا به آن تشبيه فرموده كمتر است

( فَسُبحانَ مَن هُوَ فَوق وَصف الواصِفينَ وَنَعتِ النّاعتين ) .(٢٥)

اينجا ميدان سخن با مردان خداشناس ، آگاهان ، باريافتگان و حاملان معارف قرآن و علوم اهل بيت عصمت و رسالت است

ميدان سخن با علىعليه‌السلام و آن خطبه هاى معارف آموز و پر از معنا و حقيقت نهج البلاغه است

در اينجا بايد از مكتب دعاى امام زين العابدين و مكتب درس امام جعفر صادق و مجالس بحث حضرت رضا و ساير ائمهعليهم‌السلام و اصحاب خاص و تربيت شدگان در درس علم آنان معرفت آموخت ما اگر سخنى مى گوييم عذرمان اين است كه در اين ايستگاه ، هركس ‍ به زبانى سخن حمد تو گويد:

( يُسَبِّحُ للّهِمافِى السَّمواتِوَمافِى الاْ رضِالْمَلِكِالْقُدُّوسِالعَزيزالحَكيم ) .(٢٦)

((اِلهى هَبْ لِى كَمالَ الانقِطاع اِليكَ، وَانِر ابصارَ قُلُوبنا بِضِياء نَظَرِها اِلَيكَ حَتّى تَخرقَ اَبْصارُ الْقُلُوبِ حُجَبَ النُّور فَتَصِل اِلى مَعدن الَعظَمَةِ وَتصيرَ اَرواحُنا مُعلَّقةً بِعِزِّ قُدسِك(٢٧) ؛ بارخدايا! به ما كمال توجه و دلبستگى به خودت را ببخش و ديدگان دلهاى ما را به روشنايى نظر به سوى خودت نورانى گردان تا چشمهاى دلها پرده هاى نور را بدرد و به معدن عظمت برسد و ارواح ما به عزت قدس تو مرتبط گردد)).قم لطف اللّه صافى گلپايگانى

پرسشها و پاسخها

پرسش اوّل

آيا اين جمله كه : ((هرموجودى ، آفريننده و علتى دارد)) صحيح است ، اگر صحيح است پس خدا را چه كسى آفريده و علت وجود اوكيست ؟

پاسخ :

اوّلا : هم از آنان كه به وجود خداوند متعال ايمان و عقيده دارند و هم از كسانى كه معتقد به خدا نيستند مى توان يك پرسش نمود؛ اما از مؤ منين به خدا بدينگونه سؤ ال مى شود كه : اگر هرموجودى علت و آفريننده اى دارد و قانون عليت درست است ، پس علت وجود خدا چيست ؟ و به تعبير ساده تر، آفريننده او كيست ؟

و از آنان كه به خدا معتقد نيستند مانند ماترياليستها كه همه چيز را معلول ماده مى دانند اينگونه سؤ ال مى شود كه پس ماده معلول چيست ؟

فرق بين اين دو سؤ ال در اين است كه : آنان كه ((ماده )) را ازلى و علّت مى دانند، گرفتار ايرادات و اشكالاتى كه به آن اشاره خواهيم كرد مى شوند و از عهده پاسخ به آن ايرادات بر نمى آيند، در حالى كه آنان كه خدا را ازلى و آفريننده مى دانند بر ايشان اشكال و ايراد و ابهامى كه نتوانند از آن پاسخ بدهند، پيش نخواهد آمد.

ثانيا: اين پرسش ، ناشى از عدم دقت و اشتباه بين موجودى كه آفريده شدن و آفريده بودن با ذات او منافات ندارد كه لااقل محتمل است آفريده شده و موجود باشد، به اين معنا كه وجود و پديده و هستى او از غير خودش باشد و بين موجودى كه اقتضاى ذاتش ، آفريده نبودن و معلول نبودن و بودن و وجود دارى و هستى از خود داشتن است

و به عبارت ديگر مى گوييم :

اين قاعده كه ((هرموجودى آفريننده اى دارد)) به اين كليّت صحيح نيست و قانون عليّت هم به اين كلّيت معقول و قابل تصور نيست ؛ زيرا موجودات از نظر وجود و هستى دوگونه مى باشند:

الف : بعضى موجودات كه وجود و تحقق و هستى آنها انفكاك و تنزه از نيستى از عدم و بى نيازى از علت و وجوب وجود نيست

و به عبارت ديگر: حيثيت ذاتى آنها احتياج به علت است ؛ يا حد اقل اقتضاى عدم علت و ابا از داشتن علت ندارند، ممكن است معلول و پديده باشند و ممكن است علت و آفريننده نداشته باشند.

مثل ((ماده )) بنابر راءى مادّيون و ماترياليستها كه آن را ازلى مى دانند ولى هر چند آن را ازلى بدانند و بگويند حيثيت ذاتى آن احتياج به علت نيست ، نمى توانند بگويند كه حيثيت ذاتى آن ، عدم احتياج به علت است و معلول نبودن و ازلى بودن ، حيثيت ذاتى آن است ؛ چون هر دو صورت در نظر اول و با توجه به ذات ماده ، احتمال مى رود كه در حقيقت نسبت به علت ، لا اقتضا باشد (يعنى ذاتش نه اقتضاى علت كند و نه اقتضاى عدم علت ) ممكن است علت داشته و معلول هم باشد و هم ممكن است علت نداشته باشد و هرچه هم مطلب را تعقيب كنند به اينجا نخواهند رسيد كه ازليّت و معلول نبودن ، ذاتى ماده است كه اگر فرض علّت براى ماده شود، ماده ، ماده نخواهد بود و خلاف فرض ، لازم بيايد.

در اين صورت ، به فرض معلول نبودن ماده ، وجود و وجوب و ازليت موجودى كه معلول نبودن حيثيت ذاتى آن نيست ، چگونه قابل تصور است ؟ و چگونه چيزى كه حيثيت ذاتش اباى ازعدم نيست و فرض عدمش نا معقول نيست ، مى تواند معلول نبوده و ازلى باشد و قانون عليت چگونه در اينجا استثنا برمى دارد.

بنابر اين ، اين سؤ ال بجاست كه : چرا قانون علّيت در ماده جارى نيست ؟ و اگر هر موجودى علتى دارد پس علت وجود ماده چيست ؟ وچگونه ماده استثنائا بدون علت ، وجود يافته است ؟ اين پرسشى است كه ماديّون بايد به آن پاسخ بدهند، در صورتى كه پاسخ صحيحى براى آن ندارند.

اين در صورتى است كه حيثيت ذاتى اينگونه موجودات را فقط ابا نداشتن از علت بدانيم و آنها را در احتياج به علت و معلول بودن ونبودن ، ((لا اقتضا)) فرض كنيم كه هرچند تصور چنين موجودى كه هم ممكن باشد بدون علت موجود باشد و هم با علت ، از جهت اينكه خلط بين واجب و ممكن و صفت وجوب و امكان مى شود، محال است ؛ چون اگر اين موجود واجب است ، پس بى نياز از علت است و اگر ممكن است ، بدون علت چگونه وجود پيدا مى كند.

و به عبارت ديگر: يا وجودش تعلق و ارتباط به غير است ، پس وابسته به غير و معلول غيراست و يا مستقل است و وجودش از خود و به خود است و معلول نيست ، پس اگر لااقتضا نسبت به معلول بودن و نبودن است ، چگونه فرض وجودش بدون علت ممكن است ؟

به هر حال در اين فرض ، ايراد و پرسش از علت ، كاملا بجاست

و اما اگر اين نظر صحيح و دقيق تر را در اينجا پذيرفتيم كه حيثيت ذاتى اينگونه از موجودات ، احتياج به علت و معلول بودن است و اصلا موجودات از دو گونه بيرون نيستند و موجودى كه نسبت به معلول بودن و نبودن ، لا اقتضا باشد، تصور نمى شود.

بنابراين ، وجود ماده بدون علت ، امكان نخواهد داشت و ماده بايد معلول باشد هرچند علت آن را نشناسيم در هر صورت ، قانون عليت و قاعده كلى ((هرموجودى آفريننده و علتى دارد))، فقط در اين نوع موجودات جارى است ، خواه آنها را نسبت به معلول بودن و علت داشتن و نداشتن ، لا اقتضا بدانيم يا حيثيت ذاتى آنها را نياز به علت بدانيم ، پرسش از اينكه چرا پديدار شده ؟ چرا موجود شده ؟ چرا وجود يافته و علت وجودش چيست ؟ و آفريننده اش كيست ؟ جا دارد و بجاست

ب : يك قسم موجود است كه حيثيت ذاتى و تحقق و هستى او كمال و بى نيازى از علت و خود به خود و از خود بودن وآفريده نبودن است در اين موجود، قانون علّيت نمى تواند راه پيدا كند؛ زيرا فرض ‍ اين كه اين قانون در آن راه يابد ومعلول باشد، مساوى با اين است كه او آن موجودى كه گفتيم نباشد و در رديف دسته اول باشد.

لذا اينجا نمى توان گفت : چون قاعده اين است كه هرموجودى آفريده اى دارد، پس اين موجود را كى آفريده ؟ و علت آن چيست ؟ چون اين سؤ ال ناشى از عدم توجه به تعريف اين موجود است ؛ براى اينكه دقت نمى شود، اين موجود را با موجودات ديگر اشتباه مى نمايند، از اين جهت قاعده اى را كه در آنها جارى است ، در اينجا هم مى خواهند جارى نمايند، غافل از اينكه جريان اين قاعده در اين موجود محال و خلاف فرض و خلاف واقع است

علت احتياج و نيازمندى به علت ((وجود)) نيست ؛ چنانچه برخى از ماديون گمان كرده ومى گويند: ما بر حسب استقصايى كه كرده ايم هرچه ((وجود)) ديده ايم آن را معلول و نيازمند به علت يافته ايم ، بنا بر اين ، قانون عليت در هر موجودى جارى است ومى توانيم از علت وجود هر موجودى سؤ ال كنيم پاسخ اين حرف اين است كه :

شما از اينجا در اشتباه افتاده ايد كه مبداء علّيت را مبدئى تجربى شناخته ايد؛ چون هرموجود مادى را محتاج به علت مى بينيد، تصور مى كنيد كه احتياج به علت ، ذاتى هرموجود است در حالى كه اولا اين تجربه شما از حدود موجودات مادى كه عدم احتياج به علت ، ذاتى آنها نيست ، بيرون نيست و نتيجه آن را نمى توان در موجودات غير مادى و موجودى كه عدم احتياج به علت ذاتى اوست ، جارى شمرد. ثانيا اين تجربه شما احتياج موجود مادى را به علت اثبات مى كند اما اين كه احتياج به علت ، ذاتى هر موجودى و نفس و جود داشتن است يا علت ديگر دارد، مطلبى نيست كه بتوان آن را با تجربه كشف كرد؛ زيرا اين معنا خارج از حدود آزمايش است

بنابراين ، قانونى كه به طور كلى در هر موجودى اعم از مادى و مجرد كه عدم احتياج به علت ، ذاتى او نباشد جارى باشد، اين است كه علت احتياج آن به علت ، بايد يا حدوث باشد يا امكان ذاتى يا امكان وجودى و چون خداوند همان موجود و علة العلل و مبداء يگانه اى است كه نه آفريده شده و نه معلول است و نه مخلوق و نه محتاج و منزّه از امكان ذاتى و امكان وجودى و حدوث است ، نمى توان گفت چه كسى او را آفريده ؛ چون اين سؤ ال فقط در مورد آفريده شده و حادث و ممكن به امكان ذاتى يا وجودى مطرح مى شود.

در مثل مناقشه نيست : بعضى از اشيا ذاتا خاصيت شرينى يا شورى ندارند، بايد، آنها را نمك زد يا در آنها شكر ريخت تا شور يا شيرين شوند. نسبت به اين اشيا مى شود گفت : چون هر شيرين و شورى ، شيرين كننده و شور كننده اى دارد، پس علت شورى يا شيرينى اين شى ء چيست ؟ ولى نسبت به ((نمك و شكر)) كه شيرينى و شورى ،ذاتى آنهاست ، اين پرسش صحيح نيست

____________________

پاورقى ها:

١-( فَاءَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّيِنِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِى فَطَرَ النّاسَ عَلَيها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللّه.. ) ، (روم / ٣٠).

٢- فاطر / ٣.

٣- فاطر / ٩.

٤- فاطر / ٢٧ و ٢٨

٥- روم / ٢١.

٦- روم / ٢٢.

٧- روم / ٢٣.

٨- روم / ٢٤.

٩- روم / ٢٥.

١٠- روم / ٢٦.

١١- فرقان / ٦١ و ٦٢.٨ - واقعه / ٥٧ - ٥٩.

١٢- واقعه / ٦٣ و ٦٤. ٢ - طور / ٣٥

١٣- انبياء / ٣٠.

١٤- ذاريات / ٢٠ - ٢١.

١٥- جاثيه / آيه ٣ - ٤. ٦ - يونس / آيه ١٠١.

١٦- يونس / ٣١.

١٧- بقره / ١٠.

١٨- ((اگر آنچه درخت در زمين است قلم گردد و دريا مركب و هفت دريا بر آن اضافه شود، نشانه هاى خدا پايان نمى پذيرد))، (لقمان / ٢٧).

١٩- Faddan ، مقياس سطح و آن معادل ٤٠٠ قصبه مربّع است

٢٠- مجله حضارة الاسلام ، سال ١٤، شماره ١.

٢١- يك حساب خيلى خيلى مختصر و كوتاه از كارخانه بدن انسان ، تفسير اين آيه را - كه معنايش بسيار عميق و وسيع است - كمى در جلوى چشم بصيرت ما مى گذارد، اين آمار كوچك كه در بعضى از مطبوعات ، منتشر شده بود، اين است :

بياييد سفر كوتاهى در بدن خود بفرماييد براى يك روز عمر شما (آرى فقط يك روز) يك آمار كوچكى تهيه كرده ايم (كه آن هم جامع و كامل نيست ) از اين كارخانه عجيب و حيرت آورى كه وجود شما و من را تشكيل مى دهد و در قاموس بشر به ((تن حال حساب احتمال تصادف و در رديف محالات بودن آن را در اينجا چه آدمى )) نامگذارى شده ، چه اطلاعاتى داريد؟ همه كارها و فعاليتهاى بى سر وصداى او در طبيعت ، حساب و كتاب ، آمار و ارقام مشخص و روشنى دارد و علم ،دامنه اين حساب و كتاب را به قدرى دقيق ، مشخص و روشن كرده است كه يك نگاه اجمالى به چند محاسبه دقيق مربوط به آن ، اهميت آن را واضح مى سازد. به طور خلاصه ، ما با حساب فعاليت چند عضو بدن شما دائرة المعارف بزرگى را به شما عرضه مى داريم

در مدت يك روزى كه در تقويم عمر شما، گمنام و بى نشان مى گذرد و هيچ اثرى از آن چند روز بعد، در ذهن شما باقى نمى ماند، قلب شما ١٠٣٠٨٩ مرتبه مى تپد به دنبال اين تپش بلاانقطاع كه اگر - خداى ناكرده - انقطاعى حاصل شود، ديگر حسابگرى براى تعداد ضربانهاى آن باقى نمى ماند! خونهاى جاريه در شريانها و رگها و عروق شما مسافتى به مقدار ١٦٠ ميليون مايل راه را بدون سروصدا و بوق و كرنا، طى مى كند، هم در اين زمان ، ما و شما و همه افراد انسان ٢٣٠٤٠ مرتبه ، نفس مى كشيم ، و با اين كشش ‍ نفس ، ٤٣٨ فوت مكعب هوا به ريه هاى خود وارد و همه مواد مفيد آن را جذب مى كنيم و همچنين در مدت يك روز به مقدار پنج پوند غذا و آب وارد معده خود مى كنيم و در يك روز، نيم ليتر عرق از بدن ما خارج مى شود.

اين ديگر خيلى حساب دقيقى است كه عرض كنيم : ناخنهاى شما در يك ساعت به مقدار چهل هزارم اينچ ، مى رويد. و موى سروصورتتان به مقدار هفده هزارم اينچ در ساعت رشد و نمو مى كند.

اگر بخواهيد حساب تمام كارهايى را كه بدن شما در يك روز از جهت خواب و بيدارى انجام مى دهد مطابق حساب ، جمع آورى و كلاسه كنيد، بايد يك سرى كتاب ، تاءليف و تنظيم فرماييد كه شايد تعداد آنها به چهارصد جلد برسد و هرجلدى يك صد صفحه داشته باشد. تازه اين حسابِ يك روز فعاليت بدن شما مى شود.

اينجاست كه بايد آيات قرآن مجيد را با توجه و بينش و ايمان خواند و در معانى آن تاءمل و دقت كرد كه مى فرمايد: (...وكُلُّ شَىْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ)، (رعد / ٨)، (وَفى اَنْفُسِكُم اَفَلا تُبْصِرُونَ)، (ذاريات / ٢١).

٢٢- نهج البلاغه صبحى صالح ، خطبه ١٨٥

٢٣- زمر / ٣٨.

٢٤- رعد / ٢٨.

٢٥- منزّه است خدايى كه بالاتر از وصفِ توصيف كنندگان است

٢٦- جمعه / ١.

٢٧- مفاتيح الجنان ، مناجات شعبانيّه

پرسش دوّم

آيا دنيا ازلى و قديم است يا بعدا به وجود آمده و حادث است ؟

پاسخ :

مقصود از ((دنيا)) فقط ماديات و عالم طبيعت و جهان محسوس است يا مقصود، غير خداست كه شامل مجردات و ماديات هردو مى شود؟ اگر مقصود عالم ماده و طبيعت است ، مى گوييم : جهان ، ازلى و قديم نيست و حادث شده و پيدايش يافته است

براى يك نفر مادّى كه همه چيز را مى خواهد با حسّ درك كند، ازلى بودن ماده يك تصور و خيال بيش نبوده و اثبات آن امكان ندارد و ايمان به آن نيز عقيده اى بى دليل به يك امر غيبى و پنهان از حس ‍ است و براى كسانى هم كه به دلايل عقلى اتكا مى كنند نيز اين موضوع قابل اثبات نيست و برهان بر آن اقامه نمى شود.

پس آنان كه تمام حوادث و معلولات و پديده ها را بالا خره منتهى به ماده مى سازند و آن را علة العلل مى نامند و آنان كه با اعتراف به وجود خدا به ازليّت ماده و قِدَم زمانى آن راءى مى دهند، نمى توانند در نظر خود، جزم داشته و اظهار راءى قطعى نمايند و به حسّ يا دليل عقلى تكيه كنند.

به علاوه ، نظر اين افراد با شواهد و دلايل حسّى و علمى نيز مخالف است ، مثلا به گفته ((فرانك آلن ))(٢٨) استاد فيزيك زيستى دانشگاه ((مانيتوباى )) كانادا: v ((قانون ترموديناميك(٢٩) (حرارت ) ثابت كرده است كه جهان پيوسته رو به وضعى روان است كه در آن تمام اجسام به درجه حرارت پست مشابهى مى رسند و ديگر انرژى قابل مصرفى وجود نخواهد داشت ، در آن حالت ديگر زندگى غير ممكن خواهد بود. اگر جهان آغازى نداشت و از ازل موجود بود، بايد پيش از اين ، چنين حالت مرگ و ركودى حادث شده باشد.

خورشيد سوزان ، ستارگان و زمين آكنده از زندگى ، گواه صادقى است بر اينكه آغاز جهان در ((زمان )) اتفاق افتاده و لحظه خاصى از زمان ، آغاز پيدايش آن بوده و بنا بر اين ، نمى تواند چيزى جز يك مخلوق باشد، پس به ناچار يك علت بزرگ نخستين يا يك خالق ابدى دانا و تواناى بر همه چيز بايد وجود داشته باشد كه جهان را ساخته باشد)).(٣٠)

((جان كلولند كوثرن ))(٣١) رياضيدان و شيميدان مى گويد:

در شيمى اين مطلب ثابت شده كه ماده ، روزى نابود مى شود، منتها نابودى پاره اى از مواد، بى اندازه كند است و نابودى پاره اى ديگر بى اندازه تند. بنابراين ، وجود ماده ، ازلى نيست و از اين قرار، ناچار آغازى داشته است

شواهدى از شيمى و علوم ديگر نشان مى دهد كه اين آغاز، كند وتدريجى نبوده بلكه بر خلاف پيدايش ماده ، ناگهانى صورت گرفته و حتى دلايل زمانى تقريبى پيدايش آن را نيز نشان مى دهد، از اين قرار در زمان معيّنى جهان مادى آفريده شده و از همان زمان پيرو قوانين بوده است نه دستخوش تصادف )).(٣٢)

((ادوارد لوتركيسل )) استاد علوم و رئيس اداره زيست شناسى و استاد دانشگاه سان فرانسيسكو و سردبير چندين نشريه فنى و... مى گويد:

((طبق قانون ((انتروپى ))(٣٣) همواره حرارت از اجسام گرم به طرف اجسام سرد جارى مى شود و اين جريان نمى تواند خود به خود به طور معكوس انجام بگيرد؛ در حقيقت انتروپى نسبت نيروى غير قابل استفاده به نيروى قابل استفاده است و از طرفى ما مى دانيم كه انتروپى رو به تزايد است

اگر جهان ازلى بود از مدتها پيش حرارت تمام اجسام با هم مساوى مى شد ونيروى قابل استفاده اى باقى نمى ماند، در نتيجه هيچ فعل و انفعال شيميايى انجام نمى گرفت و حيات در روى زمين غير ممكن مى شد، ولى ما مى بينيم كه فعل و انفعالات شيميايى ادامه داشته و حيات در روى زمين ممكن است

پس بدون قصد و توجه ، علوم ثابت مى كنند كه جهان ، ابتدايى داشته و بدين ترتيب ، ضرورت وجود خدا راثابت مى نمايند؛ چون هيچ شى ء حادثى نمى تواند خود به خود حادث شود بلكه براى حدوثش ، محرك نخستين يعنى خالق و به عبارت ديگر، خدايى لازم است )).(٣٤)

اين در صورتى بود كه مقصود از ((دنيا)) در سؤ ال ، عالم ماده و طبيعت باشد.

اما اگر مقصود از ((دنيا))، عالم مجردات و ماديات باشد (اگر چه بعيد است ؛ زيرا اين جهت در عصر ما كمتر مورد بحث است و بيشتر به همان جهت اوّل و ماديات توجه دارند) بازهم اثبات قِدَم و ازليت دنيا به اشكال بر مى خورد.(٣٥)

در اينجا از ميان آنچه بعضى از حكما و فلاسفه گفته اند، حق همان است كه ((غزالى )) مى گويد. او گفته است : ((اگر كسى به عنوان يك خواب ، گفته هاى آنان را نقل كند، دليل بر اختلال مزاج و كسالت و بيمارى او شمرده مى شود و سخنان آنان در اين باره خيالها و توهماتى بيش نيست ، چه در مساءله حصول كثرت در عالم و چه در مساءله ربط حادث به قديم )).(٣٦)

در اين بحث ، آنچه به آنان مى گوييم اين است كه : اجماع ملتها بر حدوث عالم است و آيات و اخبار هم بر آن دلالت و صراحت دارد و در مثل اين مساءله ، دليل نقلى نيز كافى و حجت است مضافا بر آنكه اگر چگونگى حصول كثرت در عالم و ربط حادث به قديم بر ما معلوم نباشد، هيچ اشكالى پيش نمى آيد؛ چون نه مكلف به دانستن آن هستيم و نه دانستن آن در كار معاش و معاد اثرى دارد و نه مى توان با اين خيالها آن را به طور جزم فهميد و اگر در سلسله مجهولات بشر بماند بهتر از اين است كه كسى سخنانى را كه برخى از اهل فلسفه در ربط حادث به قديم يا كيفيت حصول كثرت گفته اند بگويد و از پيش خود چيزهايى بسازد:( ...اِنْ هذااِلاّاخْتِلاقٌ ) (٣٧) ، ( ...ما اَنْزَلَ اللّهُ بِها مِنْ سُلطانٍ ) .(٣٨)

و لذا در عصر ما كه بيشتر به جنبه هاى عينى و حقيقى و واقعى ، توجه مى شود، اين گونه مسايل فلسفى ازاهميت و اعتبار افتاده و مورد توجه نيستند و منطق زنده انبيا و قرآن ، بيشتر مورد توجه واقع شده است

به هرحال ، در اينجا به همان دلالت آيات و اخبار به طور اجمال ، حدوث تمام ما سوى اللّه ثابت است و مباحث حدوث و قِدَم ذاتى و زمانى و دهرى را بايد براى خود فلاسفه گذارد تا هرچند هزار سال ديگر هم كه مى خواهند با آن ور بروند وخود را با قيل و قال ، گرم سازند.

قرآن مى فرمايد:( اَللّهُ خالِقُ كُلِّ شَىْءٍ وَهُوَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ وَكيلٌ ) .(٣٩)

خدا آفريننده هرچيز است و بر هر چيز نگهبان و وكيل است كه هرچيزى را پس از عدم ، او آفريده است ، مجرد باشد يا مادى ، حال هرچه را فرض كنيم و هر اسمى كه بگوييم عقل يا قواهر اعلون يا قواهر طوليه يا عرضيه ، اگر چيز باشد و موجود، مخلوقِ خداست و اگر چيز نباشد، معدوم است و سخن گفتن از آن صحيح و منطقى نيست

آخرين مطلب در اينجا اين است كه بحث با ماديون ازنظر اول است (يعنى مراد از دنيا در سؤ ال ، عالم ماده باشد) و اينكه ماده ازلى و علة العلل است يانيست و در اين بحث نيز علاوه بر آنچه گفته شد، نكته ديگر اين است كه ازليّت ماده نمى تواند آن را علة العلل معرفى كند و اين همه آثار علم و قدرت و حيات و شعور و اين نظامات محيّر العقول و قوانين و نواميس شگرف را به ماده نسبت دهد!