شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

آيه (25) تا (30) و ترجمه

( و لئن سألتهم من خلق السماوات و الارض ليقولن الله قل الحمد لله بل اكثرهم لا يعلمون ) (25)( لله ما فى السموت و الارض ان الله هو الغنى الحميد ) (26)( و لو إنما فى الارض من شجرة أقلم و البحر يمده من بعده سبعة أبحر ما نفدت كلمت الله ان الله عزيز حكيم ) (27)( ما خلقكم و لا بعثكم الا كنفس وحدة ان الله سميع بصير ) (28)( الم تر ان الله يولج اليل فى النهار و يولج النهار فى اليل و سخر الشمس و القمر كل يجرى الى اجل مسمى و ان الله بما تعملون خبير ) (29)( ذلك بان الله هو الحق و ان ما يدعون من دونه الباطل و ان الله هو العلى الحكيم ) (30)

ترجمه:

25 - هر گاه از آنها سؤ ال كنى چه كسى آسمانها و زمين را آفريده است مسلما مى گويند الله بگو الحمد لله (كه خود شما معترفيد) ولى اكثر آنها نمى دانند.

26 - از آن خدا است آنچه در آسمانها و زمين است، چرا كه خداوند بى نياز و شايسته ستايش است.

27 - اگر آنچه روى زمين از درختان است قلم شوند، و دريا براى آن مركب گردد، و هفت دريا به آن افزوده شود، اينها همه تمام مى شوند اما كلمات خدا پايان نمى گيرد، خداوند عزيز و حكيم است.

28 - آفرينش و زندگى مجدد همه شما همانند يك فرد بيش نيست، خداوند شنوا و بينا است.

29 - آيا نديدى كه خداوند شب را در روز و روز را در شب داخل مى كند؟ و خورشيد و ماه را مسخر شما ساخته؟ و هر كدام تا سر آمد معينى بحركت خود ادامه مى دهند؟ خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است.

30 - اينها همه دليل بر آن است كه خداوند حق است و آنچه غير از او مى خوانند باطل است و خداوند بلند مقام و بزرگ مرتبه است.

تفسير:

ده وصف از اوصاف پروردگار

در شش آيه فوق مجموعه اى از صفات خداوند بيان شده است كه در حقيقت ده صفت عمده يا ده اسم از اسماء الحسنى را بيان مى كند:

غنى، حميد، عزيز، حكيم، سميع، بصير، خبير، حق، على و كبير.

اين از يك نظر، و از سوى ديگر در آيه نخست از (خالقيت ) خداوند سخن مى گويد و در آيه دوم از (مالكيت مطلقه ) او در آيه سوم از (علم بى انتهايش ) بحث مى كند و در آيه چهارم و پنجم از (قدرت نامتناهيش )

و در آخرين آيه نتيجه مى گيرد كسى كه داراى اين صفات است (حق ) است و غير از او همه باطل و هيچ و پوچند.

با توجه به اين بحث اجمالى، به شرح آيات باز گرديم:

نخست مى فرمايد: (اگر از آنها سؤ ال كنى چه كسى آسمانها و زمين را آفريده است بطور قطع در پاسخ مى گويند (الله )( و لئن سالتهم من خلق السموات و الارض ليقولن الله ) .

اين تعبير كه در آيات ديگر قرآن نيز ديده مى شود (سوره عنكبوت آيه 6361، زمر 38، زخرف 9) از يك سو دليل بر اين است كه مشركان هرگز منكر توحيد خالق نبودند، و نمى توانستند خالقيت را براى بتها قائل شوند، تنها به شرك در عبادت و شفاعت بتها معتقد بودند.

و از سوى ديگر دليل بر فطرى بودن توحيد و تجلى اين نور الهى در سرشت همه انسانها است.

سپس مى گويد حال كه آنها به توحيد خالق معترفند: (بگو حمد و ستايش مخصوص الله است كه خالق همه چيز مى باشد نه بتها كه خود مخلوق اويند، ولى اكثر آنها نمى دانند و نمى فهمند كه عبادت بايد منحصر به خالق جهان باشد)( قل الحمد لله بل اكثرهم لا يعلمون ) .

سپس به مساله (مالكيت ) حق مى پردازد چرا كه بعد از ثبوت خالقيت نياز به دليل ديگرى بر مالكيت او نيست، مى فرمايد: (از آن خدا است آنچه در آسمان و زمين است )( لله ما فى السموات و ما فى الارض ) .

بديهى است آن كس كه (خالق ) و (مالك ) است مدبر امور جهان نيز مى باشد و به اين ترتيب بخشهاى سه گانه توحيد (توحيد خالقيت، توحيد مالكيت و توحيد ربوبيت ) ثابت مى گردد.

و كسى كه چنين است از همه چيز بى نياز و شايسته هر گونه ستايش است به همين دليل در پايان آيه مى افزايد: (خداوند غنى و حميد است )( ان الله هو الغنى الحميد ) .

او غنى على الاطلاق، و حميد از هر نظر است، چرا كه هر موهبتى در جهان است به او باز مى گردد، و هر كس هر چه دارد از او دارد، و خزائن همه خيرات به دست او است و اين دليل زنده غناى او مى باشد.

و از آنجا كه (حمد) به معنى ستايش بر كار نيكى است كه به اختيار از كسى سر مى زند و هر نيكى در جهان مى بينيم از سوى پروردگار است پس همه ستايشها از آن او است، حتى اگر ما زيبائى گل را مى ستائيم و جاذبه عشقهاى ملكوتى را توصيف مى كنيم و عظمت كار يك ايثارگر جانباز را ارج مى نهيم باز در حقيقت او را مى ستائيم كه اين زيبائى و آن جاذبه و عظمت نيز از او است، پس او (حميد على الاطلاق ) است.

آيه بعد ترسيمى از علم بى پايان خدا است، كه با ذكر مثالى بسيار گويا و رسا مجسم شده است:

قبلا ذكر اين نكته را لازم مى دانيم كه مطابق آنچه در تفسير على بن ابراهيم آمده است: (گروهى از يهود، هنگامى كه پيرامون مساله روح از پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) سؤ ال كردند و قرآن در پاسخ آنها گفت: قل الروح من امر ربى و ما اوتيتم من العلم الا قليلا: (روح از فرمان پروردگار من است، و بهره شما از علم جز اندكى بيش نيست ) اين سخن بر آنان گران آمد و از پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) پرسيدند كه آيا اين فقط در باره ما است، فرمود: نه، همه را شامل مى شود (حتى ما را).

ولى آنها افزودند اى محمد! تو در مورد خود گمان مى كنى بهره كمى از علم دارى در حالى كه قرآن به تو داده شده، و به ما هم تورات، در قرآنت آمده است (كسى كه حكمت به او داده شده خير كثير به او داده شده است ) اين سخنان با هم سازگار نيست!

در اينجا آيه و لو ان ما فى الارض من شجرة اقلام... (آيه مورد بحث ) نازل شد، و روشن ساخت كه علم انسان هر قدر هم گسترده باشد در برابر علم خداوند ذره بى مقدارى بيش نيست، و آنچه نزد شما بسيار است نزد خدا بسيار كم است.

نظير اين روايت را از طريق ديگرى در ذيل آيه 109 سوره كهف بيان كرديم.

به هر حال قرآن مجيد براى ترسيم علم نامتناهى خداوند چنين مى گويد: (اگر آنچه روى زمين از درختان است قلم شوند، و دريا براى آن مركب گردد، و هفت دريا بر اين دريا افزوده شود، تا علم خدا را بنويسند، اينها همه تمام مى شوند اما كلمات خدا پايان نمى گيرد، خداوند عزيز و حكيم است )( و لو ان ما فى الارض من شجرة اقلام و البحر يمده من بعده سبعة ابحر ما نفدت كلمات الله ان الله عزيز حكيم ) .

(يمده ) از ماده (مداء) به معنى مركب يا ماده رنگينى است كه با آن مى نويسند، و در اصل از (مد) به معنى كشش گرفته شده زيرا خطوط به وسيله كشش قلم بر صفحه كاغذ پيدا مى شود.

بعضى از مفسران معنى ديگرى نيز براى آن نقل كرده اند و آن روغنى است كه در چراغ مى ريزند و سبب روشنائى چراغ است، و هر دو معنى در واقع به يك ريشه باز مى گردد.

(كلمات ) جمع (كلمه ) است و در اصل به معنى الفاظى است كه انسان با آن سخن مى گويد، سپس به معنى گسترده ترى اطلاق شده، و آن هر چيزى است كه مى تواند بيانگر مطلبى باشد، و از آنجا كه مخلوقات گوناگون اين جهان هر كدام بيانگر ذات پاك خدا و علم و قدرت اويند، به هر موجودى (كلمة الله ) اطلاق شده، مخصوصا در مورد موجودات شريفتر و باعظمت تر، اين تعبير به كار رفته، چنانكه در باره مسيح (عليه‌السلام ) در آيه 171 سوره نساء مى خوانيم:( انما المسيح عيسى بن مريم رسول الله و كلمته ) (نظير همين معنى در آيه 45 سوره آل عمران نيز آمده است ).

سپس به همين مناسبت (كلمات الله ) به معنى علم و دانش پروردگار به كار رفته است.

اكنون بايد درست بينديشيم كه براى نوشتن تمام معلومات يك انسان، گاه يك قلم با مقدارى مركب كفايت مى كند، حتى ممكن است با همين يك قلم انسانهاى ديگرى نيز مجموعه معلوماتشان را بر صفحه كاغذ بياورند ولى قرآن مى گويد: اگر تمام درختان روى زمين قلم شوند، مى دانيم گاه از يك درخت تنومند از ساقه و شاخه هايش، هزاران بلكه ميليونها قلم به وجود مى آيد، و با در نظر گرفتن حجم عظيم درختان روى زمين و جنگلهائى كه بسيارى از كوهها و دشتها را پوشانيده است، و تعداد قلمهائى كه از آن به وجود مى آيد، و همچنين اگر تمام اقيانوسهاى روى زمين كه تقريبا سه چهارم صفحه كره زمين را با عمق و ژرفاى بسيار پوشانيده است مركب شوند، چه وضع عجيبى را براى نوشتن ايجاد مى كند و چقدر علوم و دانشها را با آن مى توان نوشت.

مخصوصا با توجه به افزوده شدن هفت درياى ديگر به آن كه هر كدام از آنها معادل تمام اقيانوسهاى روى زمين باشد، و بالاخص با توجه به اينكه عدد هفت در اينجا به معنى تعداد نيست بلكه براى تكثير است و اشاره به درياهاى بى حساب مى كند، روشن مى شود كه وسعت دامنه علم خداوند تا چه حد گسترده است و تازه همه اينها پايان مى گيرد و باز علوم او پايان نخواهد گرفت.

آيا ترسيمى براى بى نهايت از اين جالبتر و زيباتر به نظر مى رسد؟ اين عدد به قدرى زنده و گويا است كه امواج فكر انسان را در افقهاى بيكران و نامحدود با خود همراه مى برد، و غرق در حيرت و ابهت مى كند.

با توجه به اين بيان گويا و روشن، انسان احساس مى كند كه معلوماتش در برابر آنچه در علم خدا است همچون يك صفر در برابر بى نهايت است، و شايسته است فقط بگويد: (دانش من به آنجا رسيده كه به نادانى خود پى برده ام ) حتى تشبيه به قطره و دريا براى بيان اين واقعيت نارسا به نظر مى رسد.

از جمله نكات لطيفى كه در آيه به چشم مى خورد اين است كه (شجره ) به صورت مفرد، و (اقلام ) به صورت جمع آمده، تا بيانگر تعداد فراوان قلمهائى باشد كه از يك درخت با تمام ساقه و شاخه هايش به وجود مى آيد.

و نيز تعبير (البحر) به صورت مفرد و (الف و لام جنس ) براى آن است كه تمام اقيانوسهاى روى زمين را شامل شود، بخصوص اينكه تمام اقيانوسهاى جهان با هم مربوط و متصلند و در واقع در حكم يك درياى پهناورند.

و جالب اينكه در باره (قلمها) سخن از قلمهاى اضافى و كمكى نمى كند اما در باره اقيانوسها سخن از هفت درياى ديگر به ميان مى آورد، چرا كه به هنگام نوشتن قلم بسيار كم مصرف مى شود آنچه بيشتر مصرف مى گردد مركب است.

انتخاب كلمه (سبع ) (هفت ) در لغت عرب براى تكثير شايد از اين نظر باشد كه پيشينيان عدد كرات منظومه شمسى را هفت مى دانستند (و در واقع آنچه از منظومه شمسى امروز نيز با چشم غير مسلح ديده مى شود هفت كره بيش نيست ) و با توجه به اينكه (هفته ) به صورت يك دوره كامل زمان هفت روز بيشتر نيست و تمام كره زمين را نيز به هفت منطقه تقسيم مى كردند و نام هفت اقليم بر آن گذارده بودند، روشن مى شود كه چرا هفت به عنوان يك عدد كامل در ميان آحاد و براى بيان كثرت به كار رفته است.

بعد از ذكر علم بى پايان پروردگار، سخن از قدرت بى انتهاى او به ميان مى آورد و مى فرمايد: (آفرينش همه شما و نيز برانگيخته شدن شما بعد از مرگ همانند يك فرد بيش نيست، خداوند شنوا و بينا است )( ما خلقكم و لا بعثكم الا كنفس واحدة ان الله سميع بصير ) .

بعضى از مفسران گفته اند كه جمعى از كفار قريش از روى تعجب و استبعاد در مساله معاد مى گفتند: خداوند ما را به گونه هاى مختلفى آفريده است و در طى مراحل گوناگون، روزى نطفه بوديم و سپس علقه شديم، بعد مضغه گشتيم، و سپس تدريجا به صورتهاى گوناگون در آمديم، چگونه خداوند همه ما را در يكساعت آفرينش جديدى مى دهد؟

آيه مورد بحث نازل شد و به سخن آنها پاسخ گفت.

در حقيقت آنها از اين نكته غافل بودند كه مفاهيمى همچون (سخت ) و (آسان ) و (كوچك ) و (بزرگ ) براى موجوداتى همچون ما كه قدرت محدودى داريم، قابل تصور است، ولى در برابر قدرت بى پايان حق، همگى يكسان و برابر مى باشند، آفرينش ‍ يك انسان با آفرينش همه انسانها هيچ تفاوتى ندارد، و آفرينش يك موجود در يك لحظه يا در طول ساليان دراز در پيشگاه قدرت او يكسان است.

اگر تعجب كفار قريش از اين بوده است كه چگونه اين طبايع مختلف، و اشكال گوناگون و شخصيتهاى متنوع، آن هم بعد از آنكه بدن انسان خاك شد و خاكها پراكنده گشتند و به هم آميختند، چگونه ممكن است از هم جدا شوند و هر كدام به جاى خود باز گردند؟ پاسخ آن را علم بى پايان، و قدرت بى انتهاى خداوند مى دهد.

او چنان روابطى در ميان موجودات بر قرار ساخته كه يك واحد همچون يك مجموعه، و يك مجموعه همانند يك واحد است.

اصولا انسجام و به هم پيوستگى اين جهان، آنچنان است كه هر كثرتى در آن به وحدت باز مى گردد، و خلقت مجموع انسانها از همان اصولى تبعيت مى كند كه خلقت يك انسان تبعيت دارد.

و اگر تعجب آنها از كوتاهى زمان بوده كه چگونه مراحلى را كه انسان از حال نطفه تا دوران جوانى طى ساليان دراز طى مى كند ممكن است در لحظات كوتاهى طى شود؟ پاسخ آن را نيز قدرت پروردگار مى دهد، ما در جهان جانداران اطفال انسان را مى بينيم كه بايد مدتها طول بكشد تا راه رفتن را به خوبى ياد بگيرند يا قادر به استفاده از هر نوع غذا شوند، در حالى كه جوجه ها را مى بينيم همينكه سر از تخم بيرون آوردند و متولد شدند برمى خيزند و راه مى روند و حتى بدون نياز به مادر غذا مى خورند، اينها نشان مى دهد كه اين گونه مسائل در برابر قدرت خداوند، تاثيرى ندارد.

ذكر (سميع ) و (بصير) بودن خداوند در پايان اين آيه، ممكن است پاسخ به ايراد ديگرى از ناحيه مشركان باشد كه به فرض ‍ همه انسانها با تنوع خلقتى كه دارند و با تمام ويژگيهايشان در ساعت معينى برانگيخته شوند، ولى اعمال آنها و سخنانشان چگونه مورد حساب قرار مى گيرد؟ اعمال و گفتار امورى هستند كه بعد از وجود نابود مى شوند.

قرآن پاسخ مى دهد خداوند شنوا و بينا است، تمام سخنان آنها را شنيده و همه اعمالشان را ديده (بعلاوه فنا و نابودى مطلق در اين جهان مفهوم ندارد، بلكه اعمال و اقوالشان همواره موجود خواهد بود).

از اين گذشته جمله فوق تهديدى است نسبت به اين بهانه جويان كه خداوند از گفتگوهاى شما براى سمپاشى در افكار عمومى بى خبر نيست، و حتى از آنچه در دل داريد و بر زبان جارى نكرده ايد نيز آگاه است.

آيه بعد تأكيد و بيان ديگرى است براى قدرت واسعه خداوند، روى سخن را به پيامبر كرده، مى گويد: آيا نديدى كه خداوند شب را در روز، و روز را در شب داخل مى كند)؟( الم تر ان الله يولج الليل فى النهار و يولج النهار فى الليل ) .

و نيز آيا نديدى كه (خداوند خورشيد و ماه را در مسير منافع انسانها مسخر ساخته )؟( و سخر الشمس و القمر ) .

و هر كدام تا سرآمد معينى به حركت خود ادامه مى دهند (كل يجرى لاجل مسمى ) (و اينكه خداوند از آنچه انجام مى دهيد آگاه است )؟( و ان الله بما تعملون خبير ) .

(ولوج ) در اصل به معنى (دخول ) است، و داخل كردن شب در روز و روز در شب ممكن است اشاره به افزايش تدريجى و كوتاه شدن شب و روز در طول سال باشد كه تدريجا از يكى كاسته، و به صورت نامحسوسى بر ديگرى مى افزايد، تا فصول چهار گانه سال با ويژگيها و آثار پر بركتش ظاهر گردد (تنها در دو نقطه از روى زمين است كه اين تغيير تدريجى و فصول چهارگانه نيست يكى نقطه حقيقى قطب شمال و جنوب است كه در طول سال، ششماه شب، و ششماه روز مى باشد، و ديگرى خط باريك و دقيق استوا است كه در تمام سال، شب و روز يكسان است.

و يا اشاره به اين باشد كه تبديل شب به روز، و روز به شب به خاطر وجود جو زمين بطور ناگهانى صورت نمى گيرد تا انسان و همه موجودات زنده را در برابر خطرات مختلف قرار دهد، بلكه نخستين اشعه آفتاب از هنگام طلوع فجر در اعماق تاريكى نفوذ كرده، كم كم نفوذ بيشترى پيدا مى كند، تا تمام صفحه آسمان را بگيرد، درست بعكس چيزى كه به هنگام پايان روز و دخول شب تحقق مى يابد.

اين انتقال تدريجى و كاملا منظم و حساب شده از مظاهر قدرت خدا است. البته اين دو تفسير با هم منافاتى ندارند و ممكن است جمعا در معنى آيه منظور باشند.

در مورد تسخير (شمس ) و (قمر) و ساير كرات آسمانى براى انسانها - چنانكه قبلا هم گفته ايم - منظور تسخير در راه خدمت به انسان است، و به تعبير ديگر لام در (سخر لكم ) لام نفع است، نه لام اختصاص، و اين تعبير در قرآن مجيد در مورد خورشيد و ماه و شب و روز و نهرها و درياها و كشتيها آمده است، و همه اينها بيانگر عظمت شخصيت انسان و گستردگى نعمتهاى خداوند در مورد او است كه تمام موجودات زمين و آسمان به فرمان خدا سرگشته و فرمانبردار او هستند و با اينحال شرط انصاف نيست كه او فرمان نبرد.

جمله (كل يجرى لاجل مسمى ) اشاره به اين است كه اين نظام حساب شده و دقيق تا ابد ادامه نمى يابد، و پايان و سرانجامى دارد كه همراه با پايان گرفتن دنيا است، همان چيزى كه در سوره (تكوير) چنين از آن ياد شده است:( اذا الشمس كورت و اذا النجوم انكدرت ) : (هنگامى كه خورشيد بى فروغ گردد و ستارگان به تيرگى گرايند...).

ارتباط جمله( ان الله بما تعملون خبير ) با توجه به آنچه در بالا گفتيم با اين بحث روشن مى شود، چرا كه خداوندى كه خورشيد و ماه با عظمت را با آن حساب دقيق به كار گرفته، و شب و روز را با آن نظم مخصوص هزاران و ميليونها سال وارد يكديگر مى كند، چنين پروردگارى چگونه ممكن است از اعمال انسانها بى خبر بماند، آرى او هم اعمال را مى داند و هم نيات و انديشه ها را.

و در آخرين آيه مورد بحث به صورت يك نتيجه گيرى جامع و كلى مى فرمايد: (اينها دليل بر آن است كه خداوند حق است، و آنچه غير از او مى خوانند باطل است، و خداوند بلند مقام و بزرگ مرتبه است )( ذلك بان الله هو الحق و ان ما يدعون من دونه الباطل و ان الله هو العلى الكبير ) .

مجموع بحثهائى كه در آيات قبل پيرامون خالقيت و مالكيت و علم و قدرت بى انتهاى پروردگار آمده بود، اين امور را اثبات كرد كه (حق ) تنها او است و غير او زائل و باطل و محدود و نيازمند است، و (على و كبير) كه از هر چيز برتر و از توصيف بالاتر است ذات پاك او مى باشد و به گفته شاعر:

(آگاه باشيد هر چه جز خدا است باطل است و هر نعمتى سرانجام، زوال پذير است ).

اين سخن را به تعبير فلسفى مى توان چنين بيان كرد:

حق اشاره به وجود حقيقى و پايدار است، و در اين جهان آن وجود حقيقى كه قائم بالذات و ثابت و بر قرار و جاودانى باشد تنها او است، و بقيه هر چه هست در ذات خود وجودى ندارد و عين بطلان است كه هستى خود را از طريق وابستگى به آن وجود حق پايدار پيدا مى كند، و هر لحظه نظر لطفش را از آنها بر گيرد در ظلمات فنا و نيستى، محو و ناپديد مى شود.

به اين ترتيب هر قدر ارتباط موجودات ديگر به وجود حقتعالى بيشتر گردد به همان نسبت حقانيت بيشترى كسب مى كند.

به هر حال همانگونه كه گفتيم اين آيات مجموعه اى از ده صفت از صفات برجسته خدا، و ده اسم از اسماء حسناى او است، و مشتمل بر دلائل قوى و انكار ناپذيرى بر بطلان هر گونه شرك و لزوم توحيد در تمام مراحل عبوديت است.

آيه (31) و (32) و ترجمه

( ألم تر أن الفلك تجرى فى البحر بنعمت الله ليريكم من أيته إن فى ذلك لايت لكل صبار شكور ) (31)( و إذا غشيهم موج كالظلل دعوا الله مخلصين له الدين فلما نجئهم إلى البر فمنهم مقتصد و ما يجحد بايتنا إلا كل ختار كفور ) (32)

ترجمه:

31 - آيا نديدى كشتيها بر صفحه درياها به فرمان خدا، و به بركت نعمت او حركت مى كنند؟ او مى خواهد گوشه اى از آياتش را به شما نشان دهد كه در اينها آيات و نشانه هائى است براى كسانى كه شكيبا و شكرگزارند.

32 - و هنگامى كه موجى همچون ابرها (در سفرهاى دريائى ) آنها را بپوشاند (و بالاى سر آنها قرار گيرد) خدا را با اخلاص ‍ مى خوانند، اما هنگامى كه آنها را به خشكى نجات داد بعضى راه اعتدال را پيش مى گيرند (و به ايمان خود وفادار مى مانند در حالى كه بعضى ديگر فراموش كرده راه كفر پيش مى گيرند) و آيات ما را هيچكس جز پيمانشكنان كفران كننده انكار نمى كنند.

تفسير:

در گرداب بلا!

باز در دو آيه مورد بحث سخن از نعمتهاى خدا و دلائل توحيد در آفاق و انفس است.

در نخستين آيه سخن از دليل نظم به ميان مى آيد، و در دومين آيه سخن توحيد فطرى است و مجموعا بحثهائى را كه در آيات قبل آمد تكميل مى كند.

مى گويد: (آيا نديدى كشتيها بر صفحه درياها به فرمان خدا، و به بركت نعمت او حركت مى كنند)؟!( الم تر ان الفلك تجرى فى البحر بنعمة الله ) .

(هدف اين است كه گوشه اى از آيات عظمتش را به شما نشان دهد)( ليريكم من آياته ) .

آرى (در اينها نشانه هائى است براى كسانى كه بسيار شكيبا و شكرگزارند)( ان فى ذلك لايات لكل صبار شكور ) .

بدون شك حركت كشتيها بر صفحه اقيانوسها نتيجه مجموعه اى از قوانين آفرينش است:

حركت منظم بادها از يكسو.

وزن مخصوص چوب يا مواردى كه با آن كشتى را مى سازند از سوى ديگر.

ميزان غلظت آب از سوى سوم.

و فشارى كه از ناحيه آب بر اجسامى كه در آن شناور مى شوند از سوى چهارم.

و هرگاه در يكى از اين امور اختلالى رخ دهد يا كشتى در قعر دريا فرو مى رود، يا واژگون مى شود و يا در وسط دريا سرگردان و حيران مى ماند.

اما خداوندى كه اراده كرده است پهنه درياها را بهترين شاهراه براى مسافرت انسانها، و حمل مواد مورد نياز از نقطه اى به نقطه ديگر قرار دهد، اين شرائط را كه هر يك نعمتى از نعمتهاى او است فراهم ساخته.

عظمت قدرت خدا در صفحه اقيانوسها و كوچكى انسان در مقابل آن به قدرى است كه در گذشته كه تنها از نيروى باد براى حركت كشتى استفاده مى شد، اگر تمام مردم جهان جمع مى شدند كه يك كشتى را در وسط دريا بر خلاف مسير يك باد سنگين به حركت در آورند قدرت نداشتند.

و امروز هم كه قدرت موتورهاى عظيم جانشين باد شده است باز وزش طوفان آنقدر سخت و سنگين است كه عظيمترين كشتيها را جابجا مى كند، و گاه آنها را در هم مى شكند.

و اينكه در آخر آيه روى اوصاف (صبار) و (شكور) (بسيار صابر و شكيبا و بسيار شكرگزار) تكيه شده، يا به خاطر اين است كه زندگى دنيا مجموعه اى است از (بلا) و (نعمت ) كه هر دو وسيله آزمايشند، ايستادگى و شكيبائى در برابر حوادث سخت، و شكرگزارى در برابر نعمتها مجموعه وظيفه انسانها را تشكيل مى دهد.

لذا در حديثى كه بسيارى از مفسران از پيامبر گرامى اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نقل كرده اند مى خوانيم: الايمان نصفان نصف صبر و نصف شكر: (ايمان دو نيمه است، نيمه اى صبر و نيمه اى شكر.

و يا اشاره به اين است كه براى درك آيات با عظمت الهى در پهنه آفرينش انگيزه اى لازم است، همچون شكر منعم تواءم با صبر و شكيبائى براى دقت و كنجكاوى هر چه بيشتر.

بعد از بيان نعمت حركت كشتيها در درياها كه هم در گذشته و هم امروز، بزرگترين و مفيدترين وسيله حمل و نقل انسانها و كالاها بوده است، اشاره به يكى از چهره هاى ديگر همين مساءله كرده مى گويد: هنگامى كه آنها بر كشتى سوار شوند، و در وسط دريا قرار گيرند و دريا طوفانى شود، و امواج كوه پيكر، همچون ابرها بالاى سر آنان قرار گيرد، خدا را با اخلاص مى خوانند)( و اذا غشيهم موج كالظلل دعوا الله مخلصين له الدين ) .

(ظلل ) جمع (ظله ) (بر وزن قله ) است، و مفسران براى آن چند معنى ذكر كرده اند:

(راغب ) در (مفردات ) مى گويد: (ظله ) به معنى ابرى است كه سايه مى افكند، و غالبا در مواردى به كار مى رود كه موضوع ناخوش آيندى در كار است.

بعضى نيز آن را به معنى سايبان از ماده (ظل ) دانسته اند.

بعضى نيز آن را به معنى كوه گرفته اند.

گرچه اين معانى - در رابطه با آيه مورد بحث - تفاوت زيادى با هم ندارد ولى با توجه به اينكه در قرآن كرارا اين كلمه به معنى ابرهاى سايه افكن آمده و با توجه به اينكه تعبير غشيهم (آنها را مى پوشاند) تناسب بيشترى با معنى ابر دارد، اين تفسير نزديكتر به نظر مى رسد.

يعنى امواج عظيم دريا آنچنان بر مى خيزد، و اطراف آنها را احاطه مى كند كه گوئى ابرى بر سر آنان سايه افكنده است، سايه اى وحشتناك و هول انگيز.

اينجا است كه انسان با تمام قدرتهاى ظاهرى كه براى خويش جلب و جذب كرده، خود را ضعيف و ناچيز و ناتوان مى بيند، دستش از همه جا بريده مى شود تمام وسائل عادى و مادى از كار مى افتد، هيچ روزنه اميدى براى او باقى نمى ماند جز نورى كه از درون جان او و از عمق فطرتش مى درخشد.

پرده هاى غفلت را كنار مى زند قلب او را روشن مى سازد، و به او مى گويد: كسى هست كه مى تواند تو را رهائى بخشد!

همان كس كه امواج دريا فرمان او را مى برند، و آب و باد و خاك سرگردان او هستند.

اينجا است كه توحيد خالص همه قلب او را احاطه مى كند، و دين و آئين و پرستش را مخصوص او مى داند.

سپس اضافه مى كند: (هنگامى كه خداوند آنها را از اين مهلكه رهائى بخشيد - امواج فرو نشست، و او سالم به ساحل نجات رسيد - مردم دو گروه مى شوند بعضى راه اعتدال را پيش مى گيرند و به عهد و پيمانى كه در دل در آن لحظات حساس با خدا كردند پايبند و وفادار مى مانند)( فلما نجاهم الى البر فمنهم مقتصد ) .

ولى گروهى ديگر همه چيز را به دست فراموشى سپرده و باز لشكر غارتگر شرك و كفر بر كشور قلبشان چيره مى شود.

جمعى از مفسرين، آيه فوق را اشاره اى به اسلام آوردن (عكرمة بن ابى جهل ) دانسته اند.

به هنگام فتح مكه، چون پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) همه مردم را جز چهار نفر مشمول عفو عمومى قرار داده بود، و تنها در مورد اين چهار نفر كه يكى از آنها عكرمة بن ابى جهل بودحكم اعدام صادر فرموده بود كه هر كجا آنها را بيابيد از بين ببريد، (چرا كه از هيچگونه كارشكنى و كينه توزى و جنايت بر ضد اسلام و مسلمين فروگذار نبودند) عكرمه ناچار از مكه فرار كرد.

به كنار درياى احمر آمد و سوار بر كشتى شد در دريا تند بادى خطرناك دامان او را گرفت، اهل كشتى به يكديگر گفتند: بيائيد با بتها وداع گوئيد و تنها دست به دامان لطف (الله ) بزنيد كه از اين خدايان ما كارى ساخته نيست!

(عكرمه ) گفت: اگر جز توحيد ما را در دريا نجات ندهد در خشكى نيز نجات نخواهد داد، بارالها من با تو عهد و پيمان مى بندم كه اگر مرا از اين مهلكه برهانى به سراغ محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى روم و دست در دست او مى گذارم، چرا كه او را بخشنده و كريم مى دانم.

سرانجام او نجات يافت و خدمت پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آمد و مسلمان شد.

در تواريخ اسلامى آمده است كه (عكرمه ) بعدا در صف مسلمانان راستين قرار گرفت و در ماجراى جنگ (يرموك ) يا (اجنادين ) شربت شهادت نوشيد.

و در پايان آيه اضافه مى كند: (آيات ما را هيچكس جز پيمانشكنان كفران كننده انكار نمى كنند)( و ما يجحد باياتنا الا كل ختار كفور ) .

(ختار) از ماده (ختر) (بر وزن چتر) به معنى پيمانشكنى است.

اين كلمه صيغه مبالغه است چرا كه مشركان و گنهكاران كرارا در گرفتاريها رو به سوى خدا مى آورند، عهد و پيمانها با خدا مى بندند و نذرها مى كنند، اما هنگامى كه طوفان حوادث فرو نشست پيمانهاى خود را پى در پى مى شكنند، و نعمتهاى الهى را به دست كفران مى سپارند.

در حقيقت (ختار) و (كفور) كه در ذيل اين آيه آمده نقطه مقابل (صبار) و (شكور) است كه در ذيل آيه قبل آمده است (كفران در مقابل شكرگزارى، و پيمانشكنى در مقابل شكيبائى و باقيمانده بر سر عهد و پيمان ) چرا كه وفاى به عهد تنها براى شكيبايان امكان پذير است آنها هستند كه به هنگام شعله ور شدن ايمان فطرى در درون جانشان سعى مى كنند اين نور الهى ديگر به خاموشى نگرايد و حجابها و پرده ها روى آن نيفتد.