شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

تذکراین کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنین عليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام نگردیده است.

دانستنیهای اربعین حسینی

نویسنده:رضا اکرمی

مقدمه

(پژوهشی در بازگشت اهل بیت به کربلا)

محمد امین پور امینی حسنین

بسمه تعالی

اربعین حسینی یکی از پربحث ترین واقعه ی طف است، که از جوانب مختلف مورد تحقیق و بررسی محققان قرار گرفته و تاکنون آثار و دست آوردهای گران بهایی در این زمینه ارائه گردیده است و با حرکت زمان پژوهش های ارزنده تر و جامع و کامل تری بهره ی جامعه ی پژوهشگران سخت کوش می گردد و از جمله ی این تحقیقات ارزنده، تحقیقی است که محقق فاضل و نستوه جناب عمده الأعزه آقای محمد امین پورامینی از فضلای بنام حوزه ی علمیه ی قم انجام داده، و جدا قابل استفاده و بهره مندی حقیقت جویان قرار گرفته و در طلیعه ی تحقیقات دیگر ایشان مورد توجه می باشد وفقه الله لمرضاته و ایده بروحه، آمین.

قم - محمد هادی معرفت

۱۵ محرم ۱۴۲۴

پیشگفتار

بسم الله الرحمن الرحیم

نهضت حسینی از زوایای گوناگون قابل بررسی است، بررسی شرایط سیاسی اجتماعی آن روز و موشکافی جریانات بستر ساز قیام، نقش آفرینی بی نظیر سالار شهیدان حضرت امام حسینعليه‌السلام ، وفاداری یاران، نقش اهل بیت پس از شهادت، تأثیرگذاری امام زین العابدینعليه‌السلام و زینب کبری عليهما‌السلام در تداوم نهضت، الگو گشتن آن در راستای حرکت تاریخ و ده ها موضوع دیگر ذهن کاوشگران و اندیشه ی پژوهشگران را به خود مشغول ساخته و از دیرباز تاکنون هر یک به فراخور ظرفیت و استعداد و درک و برداشت خود مطالبی را گردآوری کرده و برخی به تحلیل مسائل پرداخته اند.

از قرن اول تاکنون، ده ها تن از دانشمندان و مورخان، با نگارش کتاب مقتل الامام الحسینعليه‌السلام و یا در ضمن بحثهای تاریخی خود، فاجعه ی فراموش نشدنی کربلا را آورده و به ذکر وقایع آن برآمده اند مسئله ی بازگشت اهل بیت عليهم‌السلام و از آن جا به مدینه، یکی از مسائل مهم تاریخ نهضت حسینی است و چون برخی مشکلات تاریخی به همراه دارد، هر سال به هنگامه ی ماه صفر و تجدید خاطره و یاد حضرت سیدالشهداعليه‌السلام در روز اربعین، بر سر زبانها می افتد و عده ای به چگونگی آن و برخی به نفی و اثبات آن می پردازند و عده ای ساکت و بی نظر از کنار آن می گذرند از آن جایی که این رویداد بسیار پراهمیت است و عده ای از بزرگان درباره ی آن قلم زده اند، لذا ما را به نقد و بررسی نظرات و نگارش مطالبی پیرامون این مهم واداشت، امیدوارم که از نقطه نظرات صاحب نظران و انتقادات ایشان بهره مند شوم.

محمد امین پورامینی

۲۹ / صفر المظفر ۱۴۲۳ برابر با ۱۲ اردیبهشت ماه ۱۳۸۱

شوق لقا

زیارت مرقد پاک قبر امام حسینعليه‌السلام دارای جایگاهی بلند و بسیار رفیع و از خصوصیات منحصر به فردی برخوردار است در این بخش با بهره گیری از روایات، به زوایای گوناگون این بحث خواهیم پرداخت.

نخستین زائر امام حسین کیست؟

ابن نما حلی، از ابن عایشه روایت می کند که سلیمان بن قته ی عدوی، سه روز پس از شهادت امام حسینعليه‌السلام از کربلا عبور کرد و چون نگاهش بر جای قتلگاه ایشان افتاد، تکیه بر اسب عربی خود نمود واین ابیات را سرود:

ممکن است کسی بگوید که بنابر این روایت، نخستین زائر را باید سلیمان بن قته دانست؛ ولی این سخن با توجه به مطالب زیر، قابل پذیرش نیست:

۱. تاکنون کسی او را به این عنوان نشناخته و نشناسانده است.

۲. نقل با این خصوصیت را تنها ابن نما نقل کرده است؛ در حالی که برخی تاریخ نویسان، به ذکر مرثیه و اشعار او در کربلا بسنده نموده اند، بدون آن که زمان آن را معین سازند(۲) و بیشتر ایشان تنها ابیات او را نقل کرده اند، بدون آن که به مکان و زمان آن تصریح نمایند.(۳)

۳. این روایت، ناظر به عبور سلیمان از کربلاست و این با عنوان زیارت فرق می کند؛ چون عبارتی که ابن نما آورده این است: «مر سلیمان بن قته العدوی مولی بنی تمیم بکربلاء بعد قتل الحسین عليه‌السلام بثلاث، فنظر الی مصارعهم، فاتکأ علی فرس له عربیه، و أنشأ ؛ سلیمان بن قته ی عدوی پس از گذشت سه روز از شهادت حسینعليه‌السلام از کربلا گذشت و به جایگاه شهادتشان نگاه افکند و درحالی که به اسب عربی خود تکیه نموده بود، چنین سرود.»(۴)

و عبور از آن مکان مقدس اعم از آن است که به قصد زیارت باشد یا نباشد و این غیر از عمل کسی است که به قصد زیارت قبر آن حضرت، رنج سفر را بر خود هموار سازد و عواقب این کار را به جان بخرد؛ با توجه به این مطلب، حال عبیدالله بن حر جعفی نیز روشن می شود، او که دعوت شخص امام حسینعليه‌السلام را برای یاری رسانی نپذیرفته بود و به گمان خود با زرنگی توانسته بود رعایت بی طرفی را نموده و از حضور در لشکر ابن زیاد نیز سرباز زند.

پس از واقعه ی جانگداز کربلا، هنگامی که از سوی ابن زیاد بازخواست شد، بر جان خود ترسید و از کوفه فرار کرد و به کربلا آمد و با نهایت پشیمانی از یاری نرساندن به فرزند رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اشعاری را سرود.( ۵ )

ولی باز نمی توان عنوان شریف «زائر » را بر او منطبق ساخت افزون بر آن زمان حضور او را در کربلا دقیقا نمی دانیم «زیارت » قبر حسینعليه‌السلام تنها پس از دفن جسد مطهر است، نه پیش از آن و با این بیان، بنی أسد را که توفیق دفن اجساد مطهر را یافتند، نمی توان داخل در عنوان فوق دانست با توجه به این مطالب، باید جابر بن عبدالله انصاری را نخستین کسی دانست که شرافت کسب این عنوان را پیدا نموده است؛ چون او کسی است که به قصد زیارت قبر سالار شهیدان، أباعبدالله الحسینعليه‌السلام ، با توجه به کهولت سنی خود و با در نظر گرفتن شرایط بسیار سخت سیاسی روز، از مدینه به کربلا آمد؛ چنان که بسیاری از بزرگان به این مطلب تصریح نموده اند شیخ مفید می فرماید:

«و فی الیوم العشرین منه - صفر -. هو الیوم الذی ورد فیه جابر بن عبدالله الأنصاری صاحب رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و رضی الله تعالی عنه من المدینه الی کربلاء، لزیاره قبر سیدنا أبی عبدالله عليه‌السلام ، فکان أول من زاره من الناس ؛ بیستم ماه صفر، روزی است که جابر بن عبدالله انصاری، یار رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم، به قصد زیارت قبر حضرت أباعبداللهعليه‌السلام ، از مدینه به کربلا رفت و او نخستین کسی است که به زیارت قبر آن حضرت شتافت.»( ۶ )

و این مطلب را بسیاری از عالمان و دانشمندان نقل کرده اند شیخ طوسی( ۷ ) ، علامه ی حلی( ۸ ) ، شیخ رضی الدین علی بن یوسف بن مطهر حلی( ۹ ) ، شیخ کفعمی( ۱۰ ) ، علامه ی مجلسی( ۱۱ ) محدث نوری از جمله ی این دانشمندان اند.

بررسی شخصیت جابر بن عبدالله الانصاری

جابر بن عبدالله، از شخصیتهای بسیار برجسته و محترم دنیای اسلام است که از موضع گیریهای بسیار خوب فکری و سیاسی برخوردار بوده است کسی، چنین روایت کرده است: او از پیشتازان گرد آمده اطراف وجود امیرمؤمنانعليه‌السلام (۱۲) و جزء گروه هفتاد نفر(۱۳) و آخرین کس باقی مانده از اصحاب رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و از پیروان اهل بیت عليهم‌السلام بود او در حالی که عمامه ی سیاهی بر سر داشت، در مسجد می نشست و صدا می زد: ای باقر العلم! (۱۴)

و در حالی که تکیه بر عصایش زده بود، در کوچه های مدینه می گشت و می گفت:علی خیر البشر ؛ علی برترین بشر است (۱۵) و چون پیرمرد شده بود، حجاج کاری به او نداشت. (۱۶)

محدث نوری می گوید: او از پیشتازان گرد آمده ی اطراف وجود امیرمؤمنان علیعليه‌السلام و حامل سلام پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم برای امام باقرعليه‌السلام و نخستین زائر قبر أباعبدالله الحسینعليه‌السلام و روایت گر خبر لوح (دربردارنده ی نص خداوند بر امامت امامان) بود و او تنها صحابی پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود که آن لوح را نزد فاطمه ی زهرا عليهما‌السلام دیده بود او دارای مناقبی دیگر و فضایلی بی شمار بود. (۱۷)

محدث قمی می گوید: او صحابی و یار جلیل القدر پیامبر بود و پیوستگی او به اهل بیت عليهم‌السلام و جلالت او، مشهورتر از آن است که ذکر شود وی به سال ۷۸ از دنیا رفت و روایاتی که دلالت بر فضل او نماید، بسیار است.

از أسدالغالب منقول است که او هجده جنگ را در رکاب پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم، و جنگ صفین را در رکاب امیر مؤمنان علیعليه‌السلام حاضر شد و در آخر عمر کور گردید. (۱۸)

آیت الله خویی می نویسد: او جنگ بدر (۱۹) و هجده غزوه را همراه پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حاضر شد و از اصحاب رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و از بهترین یاران امیرمؤمنان و از جمله شرطه الخمیس بود وی از یاران امام حسن و امام حسین و امام سجاد و امام باقر عليهم‌السلام و جلیل القدر بود.

کلینی با سند صحیح خود از امام باقرعليه‌السلام این سخن را درباره ی وی روایت کرده است: هیچ گاه جابر دروغ نگفته است. (۲۰) در این جا برخی فضایل و برجستگی های زندگی جابر بن عبدالله انصاری را برمی شماریم (۲۱): - او و پدرش هر دو از یاران رسول خدا بودند. (۲۲)

وی از اهل بیت رضوان، و از شاهدان شب دوم عقبه، و از حاضران در جنگ خندق و بیعت شجره بوده است. (۲۳) در جریان عقبه، او که کودکی بیش نبود، همراه پدر در جمله ی هفتاد تنی بود که در آن جا با رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بیعت نمودند.(۲۴)

او کهنسالی است که از یاران رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و امیرمؤمنان و امام حسن و امام حسین و امام زین العابدین و امام باقر عليهم‌السلام شمرده می شود (۲۵) و به هنگام مرگ حدود ۹۰ سال داشت. (۲۶)

او از راویانی است که عده ی زیادی از وی نقل حدیث نموده اند برخی احادیث وی را تا ۱۵۴۰ روایت شمرده اند (۲۷) و از این رو، از وی به عنوان کسی یاد می کنند که از جمله مکثرین در حدیث و حافظان سنن بوده است. (۲۸)

ابن عقده وی را منقطع به اهل بیت عليهم‌السلام معرفی نموده(۲۹) و برقی او را از اصفیا می داند(۳۰). - برجستگی علمی وی به حدی است که ذهبی او را فقیه و مفتی مدینه در زمان خود معرفی نموده (۳۱) و مرحوم سید امین، وی را از اجلای مفسران می داند. (۳۲)

بررسی شخصیت عطیه بن سعد عوفی

ابوحسن، عطیه بن سعد بن جناده ی عوفی، از دانشمندان بنام اسلامی و از مفسران قرآن کریم، شخصیتی است که توفیق همراهی جابر را در زیارت قبر أباعبدالله الحسینعليه‌السلام یافته است و می توان او را دومین زائر آن حضرت دانست مرحوم محدث قمی می فرماید:

«عطیه ی عوفی یکی از مردان علم و حدیث است که اعمش و دیگران از وی روایت نقل نموده اند و از او روایات زیادی در فضیلت امیرمؤمنانعليه‌السلام نقل شده است» (۳۳) برخی از فضایل این شخصیت بزرگ عبارت است از:

انتخاب نام وی توسط امیرمؤمنانعليه‌السلام ؛ هنگامی که وی ولادت یافت، پدرش به آن حضرت گفت: پسری از من به دنیا آمده است، نامی بر او بگذار آن حضرت فرمود:

«هذا عطیه الله ؛ او داده ی خداوند است از این روی او را (عطیه) نام نهادند» توفیق زیارت قبر سیدالشهداعليه‌السلام همراه جابر بن عبدالله انصاری (پس از خروج ابن اشعث و فرار عطیه به فارس، حجاج به محمد بن قاسم ثقفی نوشت که عطیه را فراخوان اگر اوعلی بن ابی طالب را لعن کرد که هیچ، وگرنه به او چهارصد ضربه شلاق بزن و موی سر و ریش او را بزن عطیه پس از احضار، از انجام این کار سر باز زد و ضربات شلاق و تحمل اهانت را در ولای مولای خود به جان خرید) او دارای تفسیر قرآن در پنج جزء بود این سخن از اوست:«من قرآن را سه بار با دید تفسیری و هفتاد بار با نگاه قرائتی بر ابن عباس عرضه داشتم» (۳۴)

نخستین زیارت

شیخ ابوجعفر محمد بن ابی القاسم محمد بن علی طبری به سندش از عطیه ی عوفی نقل می کند: همراه جابر بن عبدالله انصاری به قصد زیارت قبر حسین بن علی بن ابی طالبعليه‌السلام بیرون آمدیم هنگامی که به کربلا وارد شدیم، جابر خود را به کنار فرات رساند و غسل کرد لنگ به کمر بسته و حوله را بر دوش انداخت و خود را خوشبو ساخت هر گامی که برمی داشت ذکر خدا می گفت، تا آن گاه که نزدیک قبر رسید به من گفت:

دستانم را بر قبر او بگذار چنان کردم خود را بر قبر مطهر انداخت و بی هوش افتاد قدری آب بر او پاشیدم وقتی که به هوش آمد، سه بار گفت:« یا حسین!»، سپس گفت: «حبیب لا یجیب احبیبه ؛ آیا دوست پاسخ دوستش را نمی دهد؟» آن گاه گفت: چگونه پاسخ دهی و حال آن که رگهای گردنت بر پشت و شانه ات آویخته و بین بدن و سرت جدایی افتاده است، و پس از آن، آن حضرت را با کلماتی که نشان از کمال ایمان وی دارد، این گونه زیارت می کند:

«فأشهد أنک ابن خاتم النبیین، و ابن سید المؤمنین، و ابن حلیف التقوی، و سلیل الهدی، و خامس أصحاب الکساء، و ابن سید النقباء، و ابن فاطمه سیده النساء، و ما لک لا تکون هکذا، و قد غذتک کف سید المرسلین، و ربیت فی حجر المتقین، و رضعت من ثدی الایمان، و فطمت بالاسلام، فطبت حیا، و طبت میتا، غیر أن قلوب المؤمنین غیر طیبه لفراقک، و لا شاکه فی الخیره لک، فعلیک سلام الله و رضوانه، و أشهد أنک مضیت علی ما مضی علیه أخوک یحیی بن زکریا ؛

شهادت می دهم که تو فرزند خاتم پیامبران و سید مؤمنان هستی و تو هم پیمان پرهیزکاری و نتیجه ی هدایت و پنجمین اصحاب کسایی و تو فرزند سید نقیبان و زاده ی فاطمه سیده ی بانوانی، و چگونه چنان نباشی و حال آن که دستان سید مرسلان غذایت داد و در دامن پرهیزکاران پرورش یافتی و از سینه ی ایمان شیر خوردی و با اسلام از آن جدا گشتی پس خوب زیستی و خوب به لقای الاهی رسیدی، گر چه دلهای مؤمنان از فراق تو آرامش نمی گیرد، و هیچ شک و تردیدی را در انتخاب صحیح تو و آنچه که در آن خیر و صلاح توست، به خود راه نمی دهد؛ پس بر تو سلام و رضوان خدا باد و گواهی می دهم که تو بر همان راهی قرار گرفتی که برادرت یحیی، فرزند زکریا، بر آن قدم نهاد.»

آن گاه نگاهش را به اطراف قبر مطهر دوخت و خطاب به شهیدان گلدشت کربلا گفت:

سلام بر شما ای ارواحی که در اطراف حسین رحل افکندید.! شهادت می دهم که شما نماز را به پا داشتید و زکات را پرداختید و امر به معروف نمودید و نهی از منکر کردید و با کافران به جنگ برخاستید و خدا را بندگی نمودید تا آن که به حد یقین رسیدید؛ قسم به آن کسی که محمد را به پیامبری برانگیخت! که ما در آنچه که انجام دادید شریک هستیم.

عطیه می گوید: به او گفتم: ای جابر! چگونه ما با آنان شریکیم و حال آن که کاری نکردیم نه در دشتی فرود آمدیم و نه بر کوهی بالا رفتیم و نه جنگیدیم و اینان بین سرها و بدنهاشان جدایی افتاد و فرزندانشان یتیم و زنانشان بی سرپرست شدند!؟

جابر گفت: ای عطیه، از حبیب خودم رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شنیدم که فرمود:«هر کس که قومی را دوست بدارد، با آنان محشور گردد و هر کس که کار قومی را دوست بدارد در عملشان شریک گردد » قسم به کسی که محمد را به پیامبری برانگیخت که نیت من و یاران من، با نیت و قصد حسین و یارانش یکی است مرا به سمت خانه های کوفه ببر. (۳۵)

این خبر به خوبی وضعیت جابر را روشن می سازد چرا که از یک طرف ژرفای شناخت و معرفت وی را نسبت به آل محمد صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روشن و ادب زیارت او را آشکار ساخته، و از سوی دیگر، دشمنان امام حسینعليه‌السلام را ملحدان و بی دینان معرفی نموده است و به خوبی میزان تولی و تبری وی را آشکار ساخته است.

سید بن طاووس چگونگی زیارت جابر را با تفصیلی دیگر به نقل از عطا (۳۶) این گونه آورده است:

من در روز بیستم ماه صفر با جابر بن عبدالله همراه بودم هنگامی که به غاضریه رسیدیم، در نهر آب غسل کرد و پیراهن پاکی که همراه داشت به تن کرد. پس به من گفت: آیا چیزی از مواد خوشبو کننده همراه داری؟

گفتم: سعد (۳۷) دارم، مقداری از آن را بر سر و تن خود قرار داد و با پای برهنه به راه افتاد و در برابر سر مبارک حسینعليه‌السلام ایستاد و سه بار تکبیر گفت و بی هوش روی قبر افتاد هنگامی که به هوش آمد، شنیدم که چنین می گفت:

«السلام علیکم یا آل الله السلام علیکم یا صفوه الله، السلام علیکم یاخیره الله من خلقه، السلام علیکم یا سادهالسادات، السلام علیکم یا لیوث الغابات، السلام علیکم یا سفینه النجاه، السلام علیک یا أباعبدالله و رحمه الله و برکاته، السلام علیک یا وارث علم الأنبیاء، السلام علیک یا وارث آدم صفوه الله، السلام علیک یا وارث نوح نبی الله، السلام علیک یا وارث ابراهیم خلیل الله، السلام علیک یا وارث اسماعیل ذبیح الله، السلام علیک یا وارث موسی کلیم الله، السلام علیک یا وارث عیسی روح الله، السلام علیک یا ابن محمد المصطفی، السلام علیک یا ابن علی المرتضی، السلام علیک یا ابن فاطمه الزهراء، السلام علیک یا شهید بن الشهید، السلام علیک یا قتیل بن القتیل، السلام علیک یا ولی الله و ابن ولیه، السلام علیک یا حجه الله و ابن حجته علی خلقه، أشهد أنک قد أقمت الصلاه، و آتیت الزکاه، و أمرت بالمعروف، و نهیت عن المنکر، و بررت والدیک، و جاهدت عدوک، أشهد أنک تسمع الکلام، و ترد الجواب، و أنک حبیب الله و خلیله و نجیبه و صفیه و ابن صفیه، زرتک مشتاقا، فکن لی شفیعا الی الله، یا سیدی، أستشفع الی الله بجدک سید النبیین، و بأبیک سید الوصیین، و بأمک سیده نساء العالمین، لعن الله قاتلیک و ظالمیک و شانئیک و مبغضیک من الأولین و الآخرین ؛»

سلام بر شما ای آل الله سلام بر شما ای برگزیدگان خدا، سلام بر شما ای کسانی که خداوند ایشان را از میان خلق خود برگزید، سلام بر شما ای سروران سرورها، سلام بر شما ای شیران جنگلها، سلام بر شما ای کشتی نجات، سلام بر تو ای اباعبدالله و رحمت و برکت خداوندی بر تو باد! سلام بر تو ای وارث علم پیامبران، سلام بر تو ای وارث آدم برگزیده ی خدا، سلام برتو ای وارث نوح پیامبر خدا، سلام بر تو ای وارث ابراهیم خلیل الله، سلام بر تو ای وارث اسماعیل ذبیح الله، سلام بر تو ای وارث موسی کلیم الله، سلام بر تو ای وارث عیسی روح الله، سلام بر تو ای فرزند محمد مصطفی، سلام بر تو ای فرزند علی مرتضی، سلام بر تو ای فرزند فاطمه ی زهرا، سلام بر تو ای شهید فرزند شهید، سلام بر توای کشته ی فرزند کشته، سلام بر تو ای ولی خدا و فرزند حجت او بر خلقش، گواهی می دهم که تو نماز را به پا داشتی، و زکات را پرداختی، و امر به معروف و نهی از منکر نمودی، و به پدر و مادرت نیکی روا داشتی، و تو با دشمنت به جهاد برخاستی، شهادت می دهم که تو سخن من را می شنوی، و پاسخ من را می دهی، و تو حبیب و دوست و نجیب و برگزیده ی خداوند و فرزند برگزیده ی او هستی، با حالت اشتیاق به زیارت تو شتافتم، پس به درگاه خداوند شفیع من باش آقای من! من به واسطه ی جد، تو سید پیامبران و پدر تو سید وصیان و مادر تو سرور زنان جهانیان، شفاعت را خواهانم، خداوند لعنت کند کشندگان و ستمکاران و بدگویان و دشمنان تو را، از اول ایشان تا آخرشان؛

آن گاه خود را بر روی قبر انداخت و دو گونه ی خود را بر آن نهاد و سپس چهار رکعت نماز خواند و به سمت قبر علی اکبرعليه‌السلام آمد و گفت: «السلام علیک یا مولای و ابن مولای، لعن الله قاتلک، لعن الله ظالمک، أتقرب الی الله بمحبتکم، و أبرأ الی الله من عدوکم ؛ سلام بر تو ای مولا و فرزند مولایم! خدا لعنت کند کشنده ی تو را! خدا لعنت کند ستم کننده ی به تو را! با دوستی به شما به خداوند نزدیک می شوم و از دشمنانتان نزد خداوند بیزاری می جویم.»

سپس قبر را بوسید و دو رکعت نماز خواند و رو به شهیدان نمود و گفت:

«السلام علی الأرواح المنیخه بقبر أبی عبدالله، السلام علیکم یا شیعه الله و شیعه رسوله و شیعه أمیرالمؤمنین و الحسن و الحسین، السلام علیکم یا طاهرون، السلام علیکم یا مهدیون، السلام علیکم یا أبرار، السلام علیکم و علی ملائکه الله الحافین بقبورکم، جمعنی الله و ایاکم فی مستقر رحمته تحت عرشه ؛ سلام بر ارواحی که گرداگرد قبر اباعبدالله رحل افکنده اند سلام بر شما ای شیعیان خدا و پیروان فرستاده ی او و تابعان امیرمؤمنان و حسن و حسین سلام بر شما ای پاکان سلام بر شما ای هدایت گران سلام بر شما ای نیکان سلام بر شما و بر فرشتگان خداوندی که بر گرد قبرهایتان می گردند خداوند من و شما را در جایگاه رحمت و در زیر عرش خود به هم رساند.»

پس از آن به سمت قبر عباس فرزند امیرمؤمنان عليهما‌السلام آمد و در حال ایستاده گفت:

«السلام علیک یا أباالقاسم، السلام علیک یا عباس بن علی، السلام علیک یا ابن أمیرالمؤمنین، أشهد لقد بالغت فی النصیحه، و أدیت الأمانه، و جاهدت عدوک و عدو أخیک، فصلوات الله علی روحک الطیبه، و جزاک الله من أخ خیرا ؛ سلام بر تو ای ابوقاسم سلام بر تو ای عباس بن علی سلام بر تو ای فرزند امیرمؤمنان شهادت می دهم که تو نهایت کوشش را در نصیحت به کار بستی و حق امانت را به جا آوردی و بادشمن خود و برادرت به جهاد برخاستی پس درود خداوندی بر روح پاک تو باد و خداوند در برابر خدمتی که به برادرت نمودی پاداش خیرت دهد.»

آن گاه دو رکعت نماز خواند و دعا کرد و برگشت. (۳۸)

در هر صورت، جابر همراه عطیه به شرف زیارت نایل آمد؛ گر چه روشن نیست که چگونه عطیه به جابر پیوسته و هم سفر گردیده است و دو احتمال در این جا وجود دارد: ۱. عطیه در آن سال به حج مشرف شده باشد و همراه جابر، از حجاز به سمت کربلا آمده باشد.

۲. جابر خود به کوفه آمده و از آن جا همراه وی به کربلا مشرف شده باشد زمان زیارت نیز بر روایت ابن طاووس، روز بیستم صفر بوده است ملاقات ایشان با امام زین العابدینعليه‌السلام و همراهانشان را در هیچ یک از دو روایت طبری و ابن طاووس نمی یابیم و این نکته را در بحثهای آینده باید در نظر داشت.

آیا اهل بیت به کربلا آمدند؟

مسئله ی ورود اسیران اهل بیت به کربلا، امری است غیر قابل انکار چرا که افزون بر امکان آن، اصل واقعه در بسیاری از کتب تاریخی آمده است ابن نما (م ۶۴۵) آورده است:

«و لما مر عیال الحسین عليه‌السلام بکربلاء وجدوا جابر بن عبدالله الأنصاری، رحمه الله علیه و جماعه من بنی هاشم قدموا لزیارته فی وقت واحد، فتلاقوا بالحزن و الاکتئاب و النوح علی هذا المصاب المقرح لأکباد الأحباب ؛ و هنگامی که اهل بیت حسینعليه‌السلام به کربلا رسیدند، جابر بن عبدالله انصاری و گروهی از بنی هاشم را یافتند که برای زیارت آن حضرت آمده و هم زمان به هم رسیده بودند آنان با حزن و اندوه و ناله بر این مصیبت دلسوز گرد هم آمدند و به سوگواری پرداختند.» (۳۹)

سید ابن طاووس (م ۶۶۴) می گوید: «فوصلوا الی موضع المصرع، فوجدوا جابر بن عبدالله الأنصاری رحمه الله و جماعه من بنی هاشم و رجالا من آل الرسول صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قد وردوا لزیاره قبر الحسین عليه‌السلام ، فوافوا فی وقت واحد، و تلاقوا بالبکاء و الحزن و اللطم ؛ پس به جایگاه شهادت رسیدند و جابر بن عبدالله انصاری و گروهی از بنی هاشم و مردانی از آل پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را دیدند که برای زیارت قبر حسینعليه‌السلام ، هم زمان گرد هم آمده بودند و گریه و اندوه سر داده و به سینه ی خود می زدند.» (۴۰)

از این بالاتر روایتی است که مرحوم

شیخ صدوق به سند خود، از فاطمه ی بنت علی عليهما‌السلام درباره ی جریان اسیران اهل بیت در شام نقل می فرماید، تا آن جا که فرمود: «الی أن خرج علی بن الحسین عليه‌السلام بالنسوه و رد رأس الحسین عليه‌السلام الی کربلاء ؛ تا آن گاه که حضرت علی بن حسینعليه‌السلام همراه زنان از شام خارج شد و سر حسینعليه‌السلام را به کربلا بازگرداند. (۴۱)

مرحوم آیت الله حاج میرزا محمد اشراقی( ارباب) می فرماید: به حسب عادت، بعید می نماید که آن قافله ی دل شکسته که با اکراه و اضطرار از کربلا کوچ کردند و از گریه و سوگواری ممنوع شدند و اجساد شریفه ی شهدای خود را مقابل آفتاب دیدند، بدون آگاهی بر حال مقابر مقدسه و اطلاع بر حال، به مدینه رجوع کنند و به زیارت آن تربت مقدسه فائز نشده برگردند. (۴۲)

در این جا این پرسش به ذهن می رسد که چرا برخی از علما به این مسئله تصریح نکرده اند؟ در پاسخ می گوییم: اولا، بسیاری از دانشمندان این مطلب را ذکر کرده اند، که در صفحات آینده بیان خواهیم کرد ثانیا، عدم ذکر برخی از مورخان و بزرگان به معنای عدم حصول این واقعه ی تاریخی نیست، و نمی توان به صرف عدم ذکر، این مسئله را انکار نمود. (۴۳)

بزرگانی که تنها به حرکت اهل بیت از شام به سمت مدینه اشاره نموده اند و سخنی از کربلا به میان نیاورده اند، عبارتند از:

شیخ مفید ، ایشان می نویسد: «و فی العشرین منه (الصفر) کان رجوع حرم سیدنا و مولانا أبی عبدالله عليه‌السلام من الشام الی مدینه الرسول صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ؛ بیستم ماه صفر روز بازگشت اهل بیت سید و مولای ما اباعبدالله الحسینعليه‌السلام از شام به سمت مدینه بود.» (۴۴)

شیخ طوسی ؛ ایشان چنین نگاشته است: «و فی الیوم العشرین منه ( صفر) کان رجوع حرم سیدنا أبی عبدالله الحسین بن علی بن ابی طالب عليه‌السلام من الشام الی مدینه الرسول صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ؛ در روز بیستم ازماه صفر اهل بیت سید ما اباعبدالله حسین بن علی بن ابی طالب عليهما‌السلام از شام به سوی مدینه ی پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بازگشتند.» (۴۵)

شیخ رضی الدین علی بن یوسف بن مطهر حلی ؛ ایشان چنین آورده است: «و فی الیوم العشرین من صفر سنه احدی و ستین أو اثنین و ستین علی اختلاف الروایه به فی قتل مولانا الحسین عليه‌السلام ، کان رجوع حرم مولانا أبی عبدالله الحسین عليه‌السلام من الشام الی مدینه الرسول صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ؛ در روز بیستم ماه صفر سال ۶۱ و یا ۶۲ (۴۶)، بنابر اختلاف در روایت، بازگشت اهل بیت مولای ما حضرت اباعبدالله الحسینعليه‌السلام از شام به سمت مدینه صورت گرفت. (۴۷)

شیخ کفعمی ؛ ایشان در کتاب المصباح می نویسد: «و فی العشرین منه(الصفر) کان رجوع حرم الحسین بن علی عليه‌السلام الی المدینه ؛ در بیستم از ماه صفر اهل بیت حسین بن علیعليه‌السلام به سمت مدینه بازگشتند. (۴۸) و در جای دیگر کتاب آورده است: «و فی هذا الیوم( العشرین من صفر) کان رجوع حرم الحسین عليه‌السلام من الشام الی المدینه ؛ و در این روز( بیستم صفر) اهل بیت حسینعليه‌السلام از شام به مدینه بازگشتند.» (۴۹)

به نظر می رسد این بزرگان تنها در مقام مشخص ساختن روز خروج اهل بیت از شام به قصد مدینه بوده اند و در این جا به مسئله ی رفتن آنان به کربلا نظر نداشته اند؛ چه آن که مسئله ی رفتن به کربلا بعدا مطرح گردید گرچه باید ریشه ی آن را درخواست امام زین العابدینعليه‌السلام از یزید برای بازگرداندن سر مطهر یافت بنابر مطالب پیش گفته می توان این گونه نتیجه گرفت:

۱. این بزرگان را نمی توان از مخالفان مسئله شمرد؛

۲. بر طبق نقل آنان، بیستم صفر، زمان خروج ایشان از شام به قصد مدینه است و این قصد، منافاتی با رفتن به کربلا ندارد؛ چون مرور از کربلا با قصد رفتن به مدینه که وطن اصلی ایشان است، قابل جمع است.

۳. این که برخی، چون سید ابن طاووس، از ظاهر عبارت شیخ طوسی چنین برداشت کرده اند که مقصود ایشان این است که اهل بیت در بیستم صفر، به مدینه رسیده اند؛ خلاف ظاهر، و یا لااقل مجمل است ظاهر عبارت این است که در این روز از شام خارج شدند، نه آن که به مدینه رسیدند؛ چون کلمه ی«رجوع» غیر از کلمه ی«وصول» است و با این بیان، دیگر مجالی برای استبعاد سید ابن طاووس باقی نمی ماند.

کدامین اربعین

تعیین روز اربعین و سالی که اسیران اهل بیت در آن روز وارد کربلا شدند، از مباحث مهم تاریخی در نهضت حسینی است، که از دیرباز ذهن و اندیشه ی دانشمندان را مشغول ساخته و موجب طرح نظریات و احتمالات گوناگونی گردیده و عده ای را به نفی و اثبات آن وادار نموده است جا دارد که در آغاز مطالبی را به عنوان پیش درآمد مطرح ساخته و آن گاه وارد اصل مسئله گردیم.

اقوال در زمان بازگشت اهل بیت به کربلا

در رابطه ی با زمان بازگشت اهل بیت عليهم‌السلام به کربلا، سه نظر وجود دارد:

۱. آنان در اربعین اول، یعنی در بیستم صفر سال ۶۱ هجری به کربلا آمدند.

۲. ایشان در اربعین دوم، یعنی در بیستم صفر سال ۶۲ هجری آمدند.

۳. آنان در زمانی غیر از این دوتاریخ، به کربلا مشرف شدند حق در بحث این است که مسئله دائر مدار قول اول و سوم است؛ گر چه برخی از تاریخ نویسان (۵۰) قول دوم را ذکر کرده اند، ولی نمی توان به آن اعتماد نمود، چون خالی از استدلال و شواهد تاریخی است و تنها براساس ظن و گمانه زنی است بنابراین، مسئله را در دو محور اربعین اول و غیر آن قرار می دهیم، و به ذکر دلایل هر دو نظریه و نقد آن می پردازیم.