آفتاب علم

نویسنده: جلالی دهکردی

تذکراین کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنینعليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام گردیده است.

مقدمه

قال علیٌّعليه‌السلام :

«هَجَمَ بِهِمُ العِلمُ عَلی حَقیقهِ البَصیرَهِ وَ باشَرُوا رُوحَ الیَقینَ واستَلانُوا مَا استَوعَرَهُ المُترَفُونَ وَ أنِسُوا بِمَا استَوحَشَ مِنه الجاهِلُونَ»(۱)

«علمی که بر پایه بینش کامل است بر قلب های آنان هجوم آورده است ، روح یقین را لمس کرده اند ، آنچه بر اهل تنعم سخت و دشوار است بر آنان نرم گشته است ، و با آن چیزی که جاهلان از آن در وحشتند اُنس گرفته اند »

صحیفه ای که پیش روی دارید شرح حال عالم عامل و فقیه کامل و فیلسوف عارف و مفسّر قرآن مجید و مُتتبّع در اخبار اهل بیت و طهارتعليهم‌السلام ، مرحوم حضرت آیه اللّه العظمی سیّد ابوالقاسم دهکردی اصفهانیقدس‌سره می باشد

در این نوشتار کوشیده ایم که برگی چند از زندگانی علمی و سُلوک عملی پُربار این فقیه فرزانه را ورق زده و از حیات طیّبه و نورانیه الهیه وی که حاصل هفتاد سال تحصیل و تدریس و تحقیق در علوم آل محمّدعليهم‌السلام و تزکیه و تهذیب نفس و دست گیری از ایتام آل محمّدعليهم‌السلام است ، خاطره ای در دل زنده کنیم ، که حضرت ختمی مرتبت فرمودند : «عِند ذِکرِ الصالحین تُنزِلُ الرحمه»; باشد که چراغی برای سلوک راهیان کوی دوست باشد

مرحوم آیه اللّه العظمی سیّد ابوالقاسم دهکردیقدس‌سره ،

عالمی است جامع معقول و منقول و محصّل حوزه علمیه نجف و اصفهان ، و از شاگردان مُبرّز بزرگانی چون میرزای شیرازی ، میرزا حبیب اللّه رشتی ، آخوند خراسانی ، میرزا ابوالمعالی کلباسی ، آیه الحق ملاّ فتح علی سلطان آبادی ، و حکیم ملاّ اسماعیل درب کوشکی اصفهانیقدس‌سره

ایشان علاوه بر تصدّی کُرسی تدریس ، و اشتغال به مباحث علمی ، از وعظ و خطابه عامه مردم و اقامه جماعت و حلّ و فصل اُمور مسلمین غافل نمانده است حاصل تلاش علمی و عملی این عالم ربّانی ، علاوه بر ملکات نفسانی و مقامات عرفانی ، بیش از ۲۰ اثر ارزنده در معارف مختلف اسلامی و تربیت شاگردانی همچون حاج آقا رحیم ارباب اصفهانی ، صاحب مکیال المکارم ، و بانوی مجتهده ایرانی است

آیه اللّه العُظمی دهکردی از مشایخ اجازه روایت جمعی از فقها و بزرگان همچون : آیه اللّه العظمی بروجردی ، امام خمینی ، و آیه اللّه العُظمی مرعشی نجفیقدس‌سره می باشد

امید است با این نوشته که ان شاءاللّه هم زمان با برگزاری کنگره بزرگداشت این عالم ربانی انتشار می یابد جامعه فرهنگی و دوستداران علم و دانش و حوزه های علمیه از الگوهای علم و عمل بهره وافی و کافی بگیرند

در پایان شایسته است از مشوّقین و ترغیب کنندگان به وجود آمدن این اثر ، حضرت آیه اللّه سُبحانی دام ظلّه و حجه الاسلام والمسلمین آقای رضا مختاری ، و از مسؤولین محترم مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم و اصفهان که زحماتی را در جهت چاپ و نشر آثار ایشان کشیده اند نهایت تقدیر و تشکر بنمایم

۲/۴/۷۹ قم المقدسّه

مجید جلالی دهکردی

۱ نهج البلاغه فیض الاسلام ، حکمت ۱۳۹

فصل اول

ولادت

تولّد ایشان بنابر نوشته خودشان از این قرار است :

«تاریخ تولّد حقیر که مرحوم خُلد مقام والد ، السیّد الجلیل النبیل به خط مبارک نوشته : تاریخ تولّد نورچشمی از عمر و جان برخورداری سید ابوالقاسم ، بین الطلوعین نیم ساعت تخمیناً به طلوع آفتاب روز شنبه غُرّه (اول) شهر رجب سنه ۱۲۷۲ هجری قمری در قصبه دهکرد(۲) بوده است »(۳)

پدر و مادر

پدر ایشان عالم ربّانی آیه اللّه سید محمّد باقر دهکردی از علمای عالی رتبه عصر خود بوده و در خدمت حاج ملاّ محمّد ابراهیم کلباسی(۴) مدت پانزده سال شاگردی کرده و در منزل ایشان سکونت نمود و تربیت و تعلیم فرزندان حاجی را به عهده گرفت ، از جمله میرزا ابوالمعالی کلباسیقدس‌سره (۵) (۱۲۴۷-۱۳۱۵ه ق )که تحصیلات مقدماتی خود را نزد سید محمّدباقر فرا گرفت

بعد از ازدواج سیّد محمّد باقر با صبیّه آخوند ملاّ محمّد ابراهیم دهکردی(جدّ اعلای نگارنده) طبق تقاضای اهالی شهر کرد ، ایشان به آن شهر بازگشت و سال ها در ترویج اسلام و نشر احکام نورانی قرآن سعی نمود محمّدرضا خان چالشتری ، حاکم وقت چهارمحال ، مسجدی عالی ، به نام خان ساخت و امامت آن را به آیه اللّه سید محمّد باقر دهکردی واگذار کرد این مسجد ، اکنون به نام مسجد جامع شهرکرد در مرکز شهر معروف است سید محمّد باقر دارای پنج پسر عالم و روحانی بود که معروف ترین آنها آیه اللّه سید ابوالقاسم دهکردی می باشند شرح حال فرزندان دیگر ایشان ان شاءاللّه در خاندان آیه اللّه دهکردی ذکر می گردد(۶)

مادر سید ابوالقاسم ، دختر

عالم ربّانی و فقیه صمدانی آخوند ملاّ محمّد ابراهیم دهکردی (جدّ اعلای نگارنده) زنی شایسته ، عفیف ، باسخاوت و اهل تهجّد بود آخوند ملاّ محمّد ابراهیم از شاگردان مُبرّز سید حجه الاسلام شفتی بوده و از او اجازه اجتهاد داشته است

ملاّ محمّد ابراهیم در اصفهان ساکن و در مسجد محله نُو (بیدآباد) سال ها امام جماعت بود ، سپس طبق تقاضا و اصرار اهالی شهرکرد ، از طرف حجه الاسلام علی الاطلاق ، آیه اللّه العظمی سید محمّد باقر شفتیقدس‌سره به سِمَت امام جمعه و جماعت شهرکرد منصوب می شود و سال ها در آن سرزمین به اسلام و مسلمین خدمت می نماید شرح حال بیشتر آخوند ملاّ محمّد ابراهیم و فرزندانش در خاندان آیه اللّه دهکردی ان شاء اللّه ذکر می گردد

تحصیل

آیه اللّه دهکردی در این باره گوید :

«در سنّ یازده سالگی یا دوازده سالگی از مسقط الرأس (زادگاه) خود قصبه دهکرد چهارمحال آمدم در مدرسه صدر اصفهان که الآن محل تدریس حقیر است هنگام ظهر روز شنبه دهم ربیع الأول سنه ۱۲۸۴ ق مشغول به خواندن نصاب و امثله شدم در خدمت اخوی بزرگ آقا سید محمّد جواد که عالم و مُدرّس و مجاز به اجتهاد بود بعد از فراغ از مقدمات و سطوح ، مشغول درس خارج فقه و اصول و حکمت شده و در سنّ بیست و پنج سالگی اساتید ایشان تصدیق اجتهاد او را نموده اند و لذا ترک تقلید کرده و نمازهای گذشته را قضا نمودند»(۷)

اساتید اصفهان

۱ عالم ربانی و فقیه صمدانی ، سید محمّد جواد دهکردیقدس‌سره ، برادر بزرگ سید ابوالقاسم

وی از علما و مدرّسین مدرسه صدر و دارای اجازه اجتهاد از بزرگانی همچون میرزا محمّد هاشم چهارسوقی بوده است(۸)

۲ عالم ربّانی و اُصولی محقّق ، میرزا ابوالمعالی کلباسیرحمه‌الله (۱۲۴۷۱۳۱۵ه ق )

وی چنانچه گذشت فرزند حاجی کلباسی و از شاگردان میر سید حسن مدرّس (استاد میرزای شیرازی بزرگ) است میرزا ابوالمعالی جامع معقول و منقول و از اکابر علما و مجتهدین به شمار می رفته است و در غایت زهد و تقوا می زیسته و صاحب تألیفات بسیار از جمله کتاب بشارات در علم اصول است جمع کثیری از بزرگان از شاگردان ایشانند که از معروف ترین آنها حضرت آیه اللّه العظمی بروجردیقدس‌سره می باشد

وفات ایشان در روز چهارشنبه ۲۷ صفرالمظفر سنه ۱۳۱۵ ه

ق در اصفهان واقع شد و در مقبره معروف به تکیه آقامیرزا ابوالمعالی ، در تخت فولاد ، دفن شدند بعداً دو فرزند ایشان عالِمَین عَلَمَین میرزا جمال الدین ، و میرزا ابوالهُدی کلباسی ، صاحب کتاب معروف در رجال به نام «سماء المقال» در جوار ایشان دفن شدند مردم اصفهان به زیارت قبر ایشان رفته و قرائت چهل مرتبه سوره حمد را برای برآورد شدن حاجت به خصوص ادای قرض ها در مقبره این عالم ربّانی مُجرّب می دانند(۹)

۳ حضرت آیه اللّه العظمی حاج شیخ محمّد باقر

نجفیقدس‌سره (۱۲۳۵ ۱۳۳۰ه ق )

ایشان فرزند شیخ محمّد تقی ، صاحب هدایه المسترشدین در شرح کتاب معالم الاُصول ، است حاج شیخ محمّد باقر از شاگردان صاحب جواهر و شیخ انصاری و شیخ حسن کاشف الغطاء ، دائی خودرحمه‌الله ، بوده اند عده ای کثیر از بزرگان علما و فضلا از محضر او استفاده نموده اند کُتب و رسائل چندی از آن جمله لُبُّ الاصول و لُبُّ الفقه از ایشان است(۱۰)

۴ حکیم متألّه حاج ملاّ اسماعیل حکیم درب کوشکی اصفهانی(متوفی ۱۳۰۴ ه ق )

یکی دیگر از استادان آیه اللّه دهکردی ، آخوند ملاّ اسماعیل درب کوشکی می باشد وی از أجلّه حکما و مدرّسین اصفهان بود از شاگردان معروف ملاّ اسماعیل دَرب کوشکی می توان جهانگیرخان قشقایی و سید ابوالقاسم دهکردیقدس‌سره را ذکر نمود وفات این حکیم الهی در روز جمعه ۱۵ شوال سال ۱۳۰۴ ه ق بوده و در تخت فولاد رو به روی سکوی اژه ای ها مدفون گردید(۱۱)

شایان ذکر است که آیه اللّه دهکردی چنانچه مرقوم فرموده اند علم حکمت را غالباً و به خصوص اسفار اربعه آخوند صدر المتألهین شیرازیقدس‌سره را در مدت چهار سال نزد آن حکیم فرا گرفته اند(۱۲)

مؤلّف تاریخ حکما و عُرفا می نویسد :

«از أجلّه تلامیذ این بزرگوار (ملاّ اسماعیل درب کوشکی) آقا سید ابوالقاسم دهکردی بوده است»(۱۳ )

ثبت کتب موقوفه مرحوم جهانگیر خان قشقایی به قلم آیه الله العظمی سید ابوالقاسم دهکردیقدس‌سره

۵ فقیه اهل البیت ، آیه اللّه میرزا محمّدحسن نجفی (۱۲۳۷ حدوداً ۱۳۱۷ ه ق )

فرزند آقا محمّدعلی نجفی ، فقیه مجاز از میرزای قمی و فاضل نراقیقدس‌سره . میرزا محمّد حسن از شاگردان صاحب جواهر و از وی مجاز به اجتهاد مطلق بود میرزای شیرازی اعتماد تامّی به ایشان داشته ، و ایشان امام جماعت مسجد ذوالفقار بازار اصفهان بوده اند(۱۴)

۶ عالم ربانی ، ملاّ محمّد باقر فشارکی(متوفی ۱۳۱۴ه ق )

وی یکی از بزرگان قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری و از شاگردان سید حسن مُدرّس ، استاد میرزای شیرازی ، بود و کتاب «عنوان الکلام» از اوست منابر آن عالم روحانی بسیار معروف و پرشور بوده ایشان در تخت فولاد اصفهان مدفون هستند(۱۵)

هجرت به عتبات عالیات

ایشان در سال ۱۳۰۱ هجری قمری در سنّ ۲۹ سالگی ازدواج نموده و در همان سال به حکم استخاره و اصرار بعضی از اولیاء خدا به عزم عتبه بُوسی حضرت امیرالمؤمنینعليه‌السلام و تکمیل تحصیلات ، در حالی که در سنّ ۲۵ سالگی

مجتهد مسلّم هم بوده اند چنانچه ذکر شد عازم زیارت ائمّه عراق می شوند و مدتی در بلده طیّبه سامرا اقامت گزیده و پس از آن ، به اشاره عالم ربانی ، ملاّ فتح علی سلطان آبادیقدس‌سره ، و به حکم استخاره به عزم اقامت در نجف از سامرا خارج شده و در بین راه به زیارت خامس آل عبا اباعبداللّه الحسینعليه‌السلام در کربلای معلّی ، مشرف می شوند آیه اللّه دهکردی در باره این سفر نورانی می نویسد :

«و شاهَدْتُ فی حرم مولینا أبی الفضل العباسعليه‌السلام و فی غیره ما شاهَدْتُ ممّا یَدُّلُ علی أنَّ طینتی مِنْ فاضِل طینتهم»(۱۶)

اساتید ایشان در سامرا و نجف اشرف

الف سامرا

۱ حضرت آیه اللّه العظمی میرزا محمّد حسن شیرازی (۱۲۳۰۱۳۱۲ه ق ) ، صاحب حُکم معروف تحریم تنباکو

وی از شاگردان شیخ محمّد تقی نجفی و سید حسن مُدرّس در اصفهان بوده و از اعاظم و بزرگان تلامذه شیخ مرتضی انصاری در نجف اشرف محسوب می گردد(۱۷)

۲ عالم ربانی و عارف صمدانی ، ملاّ فتح علی سلطان آبادی (متوفی ۱۳۱۸ه ق )

ایشان از شاگردان و ملازمین میرزای شیرازی و صاحب کرامات و مقامات معنوی و در تفسیر قرآن کریم استاد مسلّم بوده است در این رابطه حضرت آیه اللّه العُظمی حکیمقدس‌سره ، در «حقایق الاُصول» ، ضمن بحث در بطون قرآن می فرمایند :

«بعضی از أعاظم دام تأییده برای من نقل کرد که روزی حاضر شدم در منزل آخوند ملاّ فتح علیقدس‌سره با جماعتی از اعیان از آن جمله سید اسماعیل صدر و حاجی نوری و سید حسن صدرقدس‌سره ، آخوند این آیه شریفه را تلاوت نمودند :

( وَ اعلَموُا أنَّ فیکم رسولَ اللّه لَوْ یُطیعُکم فی کَثیر من الأمرِ لَعَنِتُّم ولکنَّ اللّه حَبَّبَ إلیکم الایمان . . ) (۱۸) سپس شروع نمودند در تفسیر قوله تعالی( حَبَّبَ إلیکم الایمان ) و تا سی روز هر روزی یک تفسیر و یک معنا از این آیه شریفه فرمودند که موجب تعجّب و شگفتی حاضرین در جلسه شده بود(۱۹)

آیه اللّه دهکردی در باره ملاّفتح علی سلطان آبادی می نویسد :

«و بود اکثر استیناس (اُنس) حقیر در اقتباس معارف و اسرار توحید با عالم ربّانی حاجی ملاّ فتح علی سلطان آبادیقدس‌سره »(۲۰)

۳ حاج میرزا حسین نوری صاحب مستدرک الوسائلقدس‌سره (۱۲۵۴۱۳۲۰ ه ق )

حاجی نوری یکی دیگر از اساتید و مشایخ اجازه آیه اللّه سید ابوالقاسم دهکردی بوده که سیّد اُنس خاصّی با این استاد داشته و در اخذ معارف اسلام از این استاد استفاضه بسیار نموده اند(۲۱)

حاجی نوری از شاگردان عبدالرحیم بروجردی والد عیال خود و شیخ مرتضی انصاری و میرزای شیرازیقدس‌سره می باشد ایشان دارای تألیفات زیادی هستند ، از آن جمله مستدرک الوسائل (در ۱۷ جلد چاپ جدید); نجم الثاقب; لُؤلُؤ و مرجان(۲۲)

ب نجف

بعد از مدتی که آیه اللّه دهکردیقدس‌سره در سامرا مشغول تحصیل بوده اند به اصرار عالم ربانی آخوند ملاّ فتح علی سلطان آبادیقدس‌سره که به ایشان فرموده بودند : «تو اهل تحصیلی این جا (سامرا) درس قائم به شخص واحد است (مراد میرزای شیرازی بوده) و به جهت کثرت مشاغل و مرجعیّت و ضعف حال ، تعطیلات او زیاد است و لذا به نجف برو»(۲۳) سید بزرگوار ما ، عازم نجف می شوند; که البته در این بین ، مدّتی هم در کربلای معلّی اقامت گزیده اند ، و از محضر بزرگانی که ذکر می شود استفاده کرده اند :

۱ فقیه اهل البیت ، شیخ زین العابدین مازندرانیقدس‌سره (متوفی ۱۳۰۹ه ق )

ایشان از شاگردان صاحب ضوابط الاصول و صاحب جواهرقدس‌سره در نجف اشرف بوده اند و در مازندران در خدمت سعیدالعلما تحصیل نموده ، وی شدید المُواظبه بر نوافل بوده و کتاب ذخیره المعاد از تألیفات اوست شیخ زین العابدین مازندرانی متجاوز از صد سال عمر نموده اند و بعد از فوتشان در بُقعِه ای که برای ایشان در نزد باب قاضی الحاجات صحن شریف امام حسینعليه‌السلام معین شده بود دفن گردیدند(۲۴)

۲ علاّمه محقّق ، میرزا حبیب اللّه رشتیقدس‌سره (متوفی ۱۳۱۲ه ق )

وی از اعاظم شاگردان شیخ اعظم انصاریقدس‌سره و صاحب تألیفات کثیر ، از جمله کتاب الغصب و کتاب القضاء در فقه و «بدائع الأفکار» در علم اصول می باشد

آیه اللّه دهکردی مدت هفت سال در درس فقه و اصول میرزای رشتی حاضر گشته و تقریرات درس ایشان را هم نوشته اند که اینک نیز نسخه خطی آن موجود است و به نام ۱ تنقیح الاُصول و ۲ المتاجر می باشد(۲۵)

فقیه دهکردی مشکلات درس محقق رشتی را با آخوند ملاّ محمّد کاظم خراسانی مباحثه و گفتگو می نموده است وی در این باره می نویسد :

« . اگر معاوضه و مباحثه در مسائل داشتم با علامه علما محققین ، جامع المعقول و المنقول ، آخوند ملاّ محمّد کاظم خراسانی می نمودیم (تفاصیلی دارد) اکثر مسائل فوائد ایشان که ملحق به حاشیه ایشان است با حقیر معاوضه می نمودند و مطالب حقیر را تصدیق می نمودند»(۲۶)

۳ آخوند ملاّ محمّد کاظم خراسانیقدس‌سره (متوفی ۱۳۲۹ه ق ) ، صاحب «کفایه الاصول»

آخرین استاد نجف آیه اللّه دهکردی می باشند که معظّم له در درس فقه و اصول آخوند خراسانی شرکت می کرده اند(۲۷)

آخوند خراسانیقدس‌سره از اجلّه تلامذه شیخ انصاری و میرزای شیرازی بوده اند وی صاحب تألیفاتی است که از معروف ترین آنها «کفایه الاصول» که از کتب درسی سطح عالی حوزه می باشد را می توان نام برد

مشایخ اجازه اجتهاد و روایت

آیه اللّه العظمی دهکردیقدس‌سره علمایی را که نام شریف آنان در ذیل آمده از مشایخ اجازه خود نام برده اند :(۲۸)

۱ سید العلماء المتبحّرین ، آمیرزا هاشم چهارسوقی

۲ شیخ العلماء العالمین ، آمیرزا محمّد حسن نجفی

۳ قُدوه الفقهاء الکاملین ، آخوند ملاّمحمّد باقر فشارکی

۴ علامه العلماء المحققین ، آخوند ملاّمحمّد کاظم خراسانی

۵ عالم ربّانی ، حاجی میرزا حسین نوری

۶ شیخ الفقهاء و المجتهدین ، زین العابدین مازندرانی

____________________

پی نوشت ها

۲ دهکرد : همان شهرکرد فعلی است که مرکز استان چهارمحال و بختیاری می باشد و یکی از استانهای هم جوار اصفهان است

۳ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۳

۴ وی عالمی است از فحول علما و متبحّرین فقهای امامیّه قرن سیزدهم هجرت ، از شاگردان وحید بهبهانی و میرزای قمی و سید مهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء و سیدعلی صاحب ریاض ایشان از کثرت احتیاط رساله عملیّه هم ننوشته و می گفته که استخوان بدنم طاقت آتش جهنم ندارد ، تا آن که به اصرار میرزای قمیرحمه‌الله رساله ای نوشت از تألیفات ایشان است : ۱ اشارات الاُصول ، در دو جلد بزرگ که چاپ شده ۲ الایقاظات ، نیز در اصول; ۳ شوارع الهدایه الی شرح الکفایه ، که در فقه و شرح کفایه محقّق سبزواری است; ۴ منهاج الهدایه الی احکام الشریعه قبر شریفش در اصفهان نزد مسجدی که به مسجد حکیم معروف است مشهور ، و حوزه درسش نیز در همان مسجد منعقد بود (ریحانه الأدب ، ج ۵ ، صص ۴۲۴۳) شایان

ذکر است حاجی در عتبات با آقا سید محمّد باقر شفتی آشنا شد و این آشنایی علاقه و دوستی آنها را به سرحد کمال رسانید ، به طوری که این رفاقت حتی در زمان مرجعیت این دو بزرگوار در اصفهان ادامه یافت و به جایی رسید که گفته اند ، این گونه رفاقت و صمیمیت در تاریخ حیات هیچ یک از دانشمندان دیده نشده (وحید بهبهانی ، صص ۲۲۵ ۲۲۶)

۵ محمّد بن حاج محمد ابراهیم کلباسی عالمی است فاضل ، متبحّر ، دقیق الفکر ، کثیرالتتبّع ، مُحتاط و متّقی ، فقیه ، اصولی ، رجالی تألیفات متنوع بسیاری دارد که حاکی از مراتب علمیه وی می باشد از جمله : ۱ الاستخارات; ۲ الاستشفاء بالتُربه الحسینیه; ۳ تعارض الاستصحاب و اصاله الصحه; ۴ تعارض الاستصحابین; ۵ تعارض الید و الاستصحاب . . ابوالمعالی کرباسی ، آخرین فرزند حاجی کرباسیقدس‌سره و داماد فرزند سید حجه الاسلام شفتیقدس‌سره می باشد بعد از فراغ از مقدّمات عمده تحصیل ایشان نزد دو نفر می باشد : ۱ سیّد محمد بن عبدالصمد شهشهانی (م ۱۲۸۹ه ق ) صاحب انوار الریاض علی الشرح الکبیر; ۲ و میر سیّد حسن بن سیّد علی مدرس (ریحانه الأدب ، ج ۷ ، ص ۲۶۹; مقدمه الاستشفاء بالتُربه الحسینیّه ، ص ۱۹)

۶ برای اطّلاع از شرح حال آیه اللّه سید محمّد باقر دهکردی رجوع شود به : شناخت سرزمین چهارمحال ، ج ۲ ، ص ۱۲; المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۴

۷ زندگانی

آیه اللّه چهارسوقی ، ص ۱۹۱

۸ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۳; تذکره القبور ، ص ۲۴۴ شرح حال وی و دو فرزندش در ذیل عنوان «خاندان آیه اللّه دهکردی» خواهد آمد

۹ رجوع شود به : ریحانه الأدب ، ج ۷ ، ص ۲۶۹; تذکره القبور یا دانشمندان اصفهان ، ص ۱۰۵; مقدمه الاستشفاء بالتربه الحسینیه ، از تألیفات میرزا ابوالمعالی کلباسی ، ص ۱۹

۱۰ فوائد الرضویه ، ص ۴۰۹; تذکره القبور ، ص ۱۶۰

۱۱ تذکره القبور ، ص ۱۳۵; زندگانی جهانگیرخان قشقایی ، صص ۵۲ ۵۳

۱۲ زندگانی آیه اللّه چهارسوقی ، ص ۱۹۳

۱۳ تاریخ حکما و عرفا ، ص ۳۷

۱۴ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۵

۱۵ فوائد الرضویه ، ص ۴۰۴

۱۶ و مشاهده کردم در حرم مولای ما اباالفضل العباسعليه‌السلام و در غیر حرم آن حضرت ، چیزهایی را که دلالت می کرد که خاک خلقت من از زیادی خاک آن بزرگواران است این کلام ایشان اشاره است به حدیث معروف : شِیْعتُنا مِنّا ، خُلِقُوا مِنْ فاضِلِ طینتنا . (زندگانی آیه اللّه چهارسوقی ، ص ۱۹۳)

۱۷ الکُنی والألقاب ، محدّث قمی ، ج ۳ ، ص ۲۲۶ ۱۸ حجرات/ ۷ ۱۹ حقائق الأصول ، ج ۱ ، ص ۹۵ برای شرح حال بیشتر این عارف الهی رجوع شود به دارالسلام ، حاجی نوری و تاریخ حکماء و عرفاء ، صص ۱۴۲ ۱۴۷ ۲۰ زندگانی آیه اللّه چهارسوقی

، ص ۱۹۳ ۲۱ همان ۲۲ فوائد الرضویه ، ص ۱۴۹ ۲۳ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۵ ۲۴ فوائد الرضویه ، ص ۱۹۶ ۲۵ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۵ ۲۶ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۵ ۲۷ زندگانی آیه اللّه چهارسوقی ، ص ۱۹۳ ۲۸ المسلسلات ، ج ۲ ، صص ۲۸۳۱

فصل دوم

بازگشت به اصفهان

آیه اللّه دهکردی پس از هفت سال اقامت در نجف اشرف و استفاده های علمی و معنوی از اساتید آن دیار ، در حدود سال ۱۳۰۹ هجری قمری به اصفهان برگشتند و این درحالی بود که ایشان مدّت ۲۵ سال مشغول تحصیل علم بودند ، زیرا گفتیم که معظّم له در سال ۱۲۸۴ قمری وارد حوزه علمیّه اصفهان شدند و از اساتید و بزرگان این حوزه مدت هفده سال استفاده های علمی و معنوی نمودند اساتید ایشان در سن ۲۵ سالگی اجتهاد مطلق ایشان را تأیید نمودند ، ولی در سنّ ۲۹ سالگی و در سال ۱۳۰۱ هجری قمری چنانچه گذشت به حکم استخاره و اصرار بعضی از اولیای خدا عازم زیارت ائمه عراق شدند چنان که نقل نمودیم مدتی حدود یکی دو سال در سامرا از اساتیدی چون میرزای بزرگ شیرازی ، ملاّ فتح علی سلطان آبادی و مُحدّث نوری کسب علم و معرفت نموده سپس عازم کربلا شدند و در آن جا اقامت مختصری داشتند و بعد از کربلا ، عازم نجف اشرف شدند در این مدّت که هفت سال طول کشید از درس فقه و اصول محقق رشتی و آخوند خراسانیقدس‌سره بهره کافی و حظّ وافری می برند البته در کنار تحصیل علم ، ایشان مشغول تهذیب نفس و عبادت و توسّل به ائمه طاهرین ، مخصوصاً مولا و آقایمان حضرت بقیه اللّه الأعظم امام زمان عجلّ اللّه تعالی فرجه الشریف بوده اند چنان که خود می نویسد : «و کُنْتُ شدید الاُنس بالمسجد السهله حتّی وَرَدَ عَلَیَّ فیه فُیوضاتٌ کثیره»(۲۹)

آیه اللّه دهکردی سرانجام بعد از ۲۵ سال کسب علم و معرفت در رشته های مختلف علوم اسلامی از فقه و اصول و تفسیر و حکمت و حدیث و معارف و اخلاق در سال ۱۳۰۹ هجری قمری در سنّ ۳۷ سالگی با دستی پر از علوم و معارف قرآن و اسلام به اصفهان برمی گردند و علما و فضلا و اقشار مختلف مردم از نعمت وجود این عالم ربانی و فقیه صمدانی و عارف وارسته کسب علم و معارف قرآن و دستورات اسلام را می نمایند ایشان در مدرسه صدر بازار اصفهان مشغول به تدریس خارج فقه واصول می شوند و در ایّام تعطیل دروس حوزه ، به تدریس تفسیر و اصول کافی و رجال و درایه می پردازند(۳۰)

تدریس ایشان بیش از چهل سال ، یعنی تا سال ۱۳۵۳ هجری قمری که زمان فوت ایشان می باشد ، ادامه داشته و در این مدت طولانی ، عده زیادی از علما و فضلا و روحانیون از محضر این عالم ربانی و فقیه اهل البیتعليهم‌السلام بهره مند گشته اند

آیه اللّه دهکردیقدس‌سره خود در این باره می فرمایند

«و از اصحاب مباحثه حقیر از برکت امام عصر أرواحنا له الفداء جمع کثیری به درجه علم و تقوا و اجتهاد رسیده و از حقیر مجاز شده و در سایر اصقاع(۳۱) و بلاد مشغول ترویج شریعت مقدسه و تدریس هستند »(۳۲)

شیخ آغابزرگ تهرانی در «نقباء البشر» می نویسد :

«السید ابوالقاسم الدهکردی ، هو السیّد أبوالقاسم بن محمّد باقر الدهکردی الاصفهانی ، عالم کبیر و خطیب بارع ، کان فی النجف الأشرف من تلامیذ العلامه میرزا حبیب اللّه الرشتی و غیره ، و بعد تکمیله عاد الی اصفهان مشغولا بترویج الدین من التدریس والوعظ والإرشاد و کان یحضر درسه فی مدرسه الصدر بإصفهان أکثر من ثلاثین فاضلا و یحضر مجلس وعظه و لا سیّما فی شهر رمضان خلقٌ کثیر من العوام والخواص . و له تصانیف ، منها : منبر الوسیله ، المطبوع مجلده الأوّل; و اللمعات فی شرح دعاء سمات; و غیرهما(۳۳)

آیه اللّه العظمی سید ابوالقاسم دهکردی در اصفهان صاحب منصب مرجعیت نیز بوده و جمعی از اهالی اصفهان و شهرکرد و بلاد دیگر از ایشان تقلید می نمودند و رساله عملیه ایشان به نام «هدایه الأنام» مکرّراً چاپ شده و در دسترس مقلّدین معظّم له قرار گرفت غیر از رساله فارسی ، ایشان حواشی بر رساله «نُخبه» حاجی کلباسی و «جامع عباسی» شیخ بهائیقدس‌سره نیز دارند

یکی دیگر از کارهای گرانبهای علمی آیه اللّه دهکردی ، تألیف کتاب های متعدد (در حدود ۲۴ جلد) در فقه ، اصول ، تفسیر ، حدیث ، اخلاق و عرفان است که در بخش تألیفات از آنها نام می بریم

آیه اللّه دهکردی سال ها امامت جماعت مسجد سُفره چی (سُرخی) واقع در خیابان چهارباغ پایین فعلی و مسجد شیخ الاسلام واقع در خیابان عبدالرّزاق اصفهان را به عهده داشتند و در بعضی از ایّام خصوصاً ایّام ماه مبارک رمضان و لیالی قدر به ایراد سخنرانی و موعظه و اقامه مراسم احیا اقدام می نمودند

شاگردان و صاحبان اجازه روایت و اجتهاد از ایشان

در این بخش ، بعضی از شاگردان و صاحبان اجازه اجتهاد و روایت از آیه اللّه العظمی دهکردی را برمی شماریم

۱ رهبر عظیم الشأن انقلاب اسلامی ایران ، حضرت آیه اللّه العظمی امام خمینیقدس‌سره .

حضرت امام خمینی در اوّل کتاب شریف اربعین حدیث به این امر تصریح نموده و درباره استاد اجازه خود چنین می نویسند :

«أخبرنی إجازهً مکاتبهً و مشافههً عِدَهٌ مِن المشایخ العظام و الثقات الکرام . و منهم السیِّدُ العالم الثقه الثبت السید أبوالقاسم الدهکردی الاصفهانیقدس‌سره عن السید السند الأمجد الآقامیرزامحمّدهاشم الاصفهانی عن العلامه الانصاری»(۳۴)

۲ حضرت آیه اللّه العظمی بروجردیقدس‌سره ، یکی دیگر از مجُازین از آیه اللّه العظمی دهکردی اصفهانی می باشند

مرحوم سید مصلح الدین مهدوی مشایخ اجازه آیه اللّه العظمی بروجردی را این چنین نقل کرده است :(۳۵)

«۱ مرحوم آخوند ملاّمحمّد کاظم خراسانی

۲ مرحوم حاج میرزا فتح اللّه شیخ الشریعه اصفهانی

۳ مرحوم آقا شیخ محمّدتقی نجفی اصفهانی معروف به آقانجفی

۴ مرحوم آقا سید ابوالقاسم دهکردی اصفهانی

۵ مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ طهرانی

۶ مرحوم سید علم الهدی نقوی کابلی ملایری ، از خواص اصحاب مرحوم آقا سید مرتضی کشمیری »

اجازه اجتهاد و روایت آیه اللّه العظمی

سید ابوالقاسم دهکردیقدس‌سره به آیه الله العظمی بروجردیقدس‌سره (سال ۱۳۲۰ ه ق )

۳ علامه نسّابه حضرت آیه اللّه العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفیقدس‌سره .

آیه اللّه العظمی مرعشی نجفی طبق فرموده خودشان بارها در اصفهان و قم به خدمت آیه اللّه العظمی دهکردیقدس‌سره رسیده و از ایشان اجازه روایت مفصّلی (در حدود ده صفحه) دریافت نموده اند ایشان درباره استاد اجازه خود می فرمایند :

«سید الفُقهاء الکِرام ، حجه الاسلام والمسلمین ، آیه اللّه ، الحاج السید أبوالقاسم الحسینی الدهکردی ، أحد مراجع الشیعه بإصفهان صاحب کتاب منبر الوسیله ، فی السّیر والسلوک و الأخلاق»(۳۶)

و در جای دیگر می نویسند :

«و مِمَّن أروی عنه سید الفقهاء والمتکلمین ، حجه الإسلام ، آیه اللّه ، الحاج السید أبوالقاسم الحسینی الدهکردی . له مؤلفات کثیره منها : بشارات السالکین و جنه المأوی و رساله عملیه و غیرها یَرْوی عن عدّه منهم : العلامه المیرزا حسن الهزار جریبی النجفی عن عدّه ، منهم شیخه صاحب الجواهر بطریقه»(۳۷)

آیه اللّه دهکردی در اجازه روایت به آیه الله مرعشی نجفی می نویسد :

« . و بعد فلمّا کان طراز الأوّل من سلفنا الصالحین و الحاملین للعلم من الأقدمین إلی الآخرین اعتنوا بالإجازه تیمناً و تحفظاً و إدخالاً لأنفسهم فی رُواه أخبار أهل بیت النبوه و متلبساً بخلع الخلافه و مفتخراً بمنصب الحکومه ، و کما غاب نجمٌ منهم طلع نجم آخر حتی وصل النوبه الی وارث علم الأوّلین و عین وجود الآخرین ، نُور حَدَقَه أساطین العلماء و نور حدیقه بساتین الفقهاء ، العالم العلیم و الفاضل الجمیل

، أس أساس النباله و غصن شجره السیاده ، مروّج شریعه سید المرسلین ، أخونا و سیّدنا السّید شهاب الدین الحسینی المرعشی لا زال فیوضات وجوده مبسوطاً علی أراضی قلوب الطالبین ما اظلت السماوات الأرضین ، فإنّی أجزته عامَه أن یروی عنّی کلّما صحت لی روایته و أباحت لی إجازته من الأحادیث المرویه عن أهل بیت النبوّه المتعلقه بأصول الدین و فروعه و المعارف و الأخلاق و المواعظ و الأمثال . »(۳۸)

شرح زندگانی آیه اللّه العظمی دهکردیقدس‌سره به خط معظّم له

که به درخواست آیه الله العظمی مرعشیقدس‌سره نوشته شده است

۴ حضرت آیه اللّه سید محمّد رضا خراسانیقدس‌سره (رئیس حوزه علمیه اصفهان در زمان خود)

ایشان در حدود سال ۱۳۰۲ قمری به دنیا آمده و پس از خواندن مقدمات و سطوح ، درس خارج را از محضر بزرگانی چون آیه اللّه سید ابوالقاسم دهکردی و آیه اللّه حاج میرزا صادق یزدآبادی و آیات دیگر اصفهان استفاده نموده تا به مدارج عالیه فقاهت و اجتهاد ارتقاء یافته و از مدرسین و مراجع به نام اصفهان گردیده است(۳۹) وفات آیه اللّه خراسانی در سال ۱۳۹۷ قمری واقع شد و ایشان در جوار فاضل هندی صاحب

«کشف اللثام» در تخت فولاد اصفهان دفن شدند

۵ حضرت آیه اللّه سید عبدالحسین طیّبقدس‌سره ، صاحب تفسیر «اطیب البیان»

وی از شاگردان حضرت آیه اللّه دهکردی است که بنابر کلام خودشان در درس فقه آن فقیه ربّانی شرکت می کرده اند ، آیه اللّه طیّب سال ها در نزد اساتید حوزه علمیه اصفهان و قم و نجف اشرف تلمّذ کرده و از اساتیدی ، چون سید محمّد باقر دُرچه ای ، شیخ عبدالکریم حائری یزدی ، سید ابوالحسن اصفهانی ، آغا ضیاءالدین عراقی ، میرزای نائینی رضوان اللّه تعالی علیهم دارای اجازه اجتهاد می باشند(۴۰)

آیه اللّه حاج آقا میرزا دهکردی وآیه اللّه حاج آقا رحیم ارباب

۶ حضرت آیه اللّه حاج آقا رحیم ارباب اصفهانیقدس‌سره (۱۲۹۷ ۱۳۹۶ ه ق )

آیه اللّه ارباب مقدمات و سطوح را در اصفهان در خدمت حاج میرزا بدیع و آیه اللّه سید محمّد باقر دُرچه ای و آیه اللّه سید ابوالقاسم دهکردی فرا گرفتند و فلسفه و هیئت و ریاضیات را از محضر حکیم جهانگیرخان قشقایی و آخوند ملاّ محمّد کاشانی معروف به آخوند کاشیقدس‌سره آموختند

آیه اللّه اربابقدس‌سره سال ها در حوزه علمیه اصفهان مُدرّس علوم معقول و منقول بودند و جمع کثیری از علما از محضر ایشان بهره مند گشتند(۴۱)

۷ حضرت آیه اللّه سید محمّد تقی موسوی اصفهانی ، صاحب «مکیال المکارم»(۱۳۰۱ ۱۳۴۸ه ق )

ایشان عالمی جلیل و فاضل و خطیبی بارع بوده اند ، و از طرف آیه اللّه سید ابوالقاسم دهکردی دارای اجازه روایت و اجتهاد می باشند در قسمتی از

این اجازه ، فقیه دهکردی می نویسد :

« . و ممّن وجدناه فی قرننا هذا ، سالکاً مسلک الرشاد و ناهجاً منهج السداد ، ناشراً لأخبار الأئمه المعصومین ، متفقّهاً فی الدین ، جناب العالم العامل و الفاضل الکامل ، الجامع للکمالات النفسانیّه و الحائز للمراتب الایمانیّه ، المهذّب الصّفی والألمعیّ الزکیّ ، أخونا و صدیقنا الحاج میرزا محمّدتقی أدام اللّه تأییده فإنّا قد وجدناه بعد قراءته علینا شطراً من المباحث الاُصولیه و المسائل الفقهیه ، صاحب الذهن الوقّاد و الفهم الفقّاد . و بالغاً رتبه الاجتهاد . و اَوصیه أدام اللّه توفیقاته بملازمه التقوی و التورّع عن المکاره و حُسن الظنّ باللّه تعالی و الاصلاح بین النّاس فانّه من أفضل عامّه الخیرات و الاعتزال عن مجالس الحسره و الإکثار فی الکلام المُوجب للندامه والتقلیل فی الطعام والکلام و المنام و ملازمه صُحبه الکرام فانّه یوجب قُوّه القلب و شهامه النّفس و أسأله أن لاینسانی من صالح الدعاء . (سنه ۱۳۳۴ ه ق )» السیّد ابوالقاسم الدهکردی ثُمَّ النجفی

ایشان دارای تألیفاتی هستند از جمله :

۱ ابواب الجنّات در آداب الجُمعات

۲ مکیال المکارم فی فوائد الدُعاء للقائم

۳ وظیفه الأنام فی زمن غیبه الامامعليه‌السلام .

۸ بانوی مجتهده ایرانی سیده نصرت امین (۱۳۰۸ ۱۴۰۳ه ق )

ایشان نزد عدّه ای از علما من جمله آیه اللّه سید علی نجف آبادی و آیه اللّه میرزا علی آقا شیرازی و آیه اللّه سید ابوالقاسم دهکردی تحصیل علم و معرفت نمودند بانو امین از عده ای از علما و فقها دارای اجازه اجتهاد و روایت هستند ، از جمله : آیه اللّه شیخ محمّدرضا نجفی ، شیخ محمّد کاظم شیرازی ، شیخ عبدالکریم حائری

تألیفات زیادی دارند که از آن جمله است :

۱ اربعین هاشمیه; ۲ تفسیر مخزن العرفان (در ۱۵ جلد); ۳ مخزن اللئالی; ۴ معاد یا آخرین سیر بشر(۴۲)

۹ حضرت آیه اللّه شیخ محمّدرضا جرقویی اصفهانی(۴۳)

ایشان دارای حوزه درسی در کربلای مُعلی بوده اند در کتاب زندگانی آیه اللّه چهارسوقی می نویسد :

« . بلکه قیام حوزه علمیه کربلای معلی را می توان به وجود ایشان (آیه اللّه میلانی) و آیه اللّه عظیم الشأن ، محقق مدقق عالی قدر و مجتهد بارع ، آقای حاج شیخ محمّدرضا جرقویی اصفهانی حائری دامت برکاته بسته و منوط دانست

ایشان در مدرسه هندیه کربلا به تدریس کلام و اخبار و فقه مشغول و ظهر و شب در مسجد صافی اقامه جماعت می کند و نماز جمعه را در این زمان واجب عینی دانسته که در مسجد مذکور به پا می دارد(۴۴)

۱۰ حضرت آیه اللّه سید حسن چهارسوقی

از نوادگان صاحب روضات الجنّات که در درس خارج فقه آیه اللّه دهکردی شرکت می نموده است وی در نزد عده ای از علمای اصفهان ، امثال مرحوم آیه اللّه سید محمّد باقر درچه ای ، حاج شیخ محمّدعلی نجفی مسجد شاهی ، شیخ محمّدتقی اصفهانی تحصیل نموده و از عده ای از مشایخ عظام و علمای اعلام دارای اجازه روایت و اجتهاد می باشد(۴۵)

۱۱ حضرت آیه اللّه سید مرتضی دهکردی ، معروف

به حاج آقا میرزا دهکردی

آیه اللّه حاج آقا میرزا دهکردی در سال ۱۳۱۳ قمری متولد شد پس از گذراندن مقدمات در شهرکرد به اصفهان آمدند و نزد علمایی چون آیه اللّه سید محمّد نجف آبادی و آیه اللّه سید ابوالقاسم دهکردی (عمو و پدرزن خود) و حاج آقا رحیم ارباب و شیخ محمّد خراسانی تحصیل علم نمود در سال ۱۳۴۱ قمری پس از فوت پدرش به شهرکرد مراجعت نمود و به امامت جماعت و جمعه مسجدخان و رسیدگی به امور شرعی و اجتماعی مردم پرداختند تا این که در سال ۱۳۵۳ قمری بعد از فوت آیه اللّه سید ابوالقاسم دهکردی ، بنابر وصیّت ایشان به اصفهان برگشتند و در مسجد سُرخی (سفره چی) به اقامه جماعت و ایراد سخنرانی های پرشور و حال و ارشاد و وعظ ، به خصوص در ماه مبارک رمضان و شب های قدر پرداختند ، و روزهای جمعه در زینبیه اصفهان نیز نماز جمعه را اقامه می نمودند(۴۶) سرانجام حاج آقا میرزا دهکردی در شب نوزدهم ماه مبارک رمضان سال ۱۳۵۹ شمسی به رحمت ایزدی پیوستند و پس از تشییع جنازه باشکوهی ، پیکر مطهّرشان در تخت فولاد اصفهان (تکیه لسان الارض) دفن شد رحمه اللّه علیه رحمهً واسعهً

۱۲ حضرت آیه اللّه سیدمحمّد باقر رجاییقدس‌سره (۱۳۱۹ ، ۱۴۱۱ ه ق )

ایشان در سال ۱۳۱۹ قمری در اصفهان در خاندان علم و روحانیت متولد گردیدند در اصفهان مقدمات علوم را نزد جمعی از اساتید از آن جمله برادر فقیه خود آقا حسین فرا گرفتند ، سپس به درس خارج اساتید

حوزه علمیه اصفهان از آن جمله آیه اللّه دهکردی و حاج میرمحمّد صادق خاتون آبادی حاضر شده ، سپس به نجف اشرف عزیمت نموده از درس آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی ، محقق آغا ضیاء عراقی ، سید عبدالهادی شیرازی ، آقا شیخ محمّد کاظم شیرازیقدس‌سره استفاده کردند پس از وصول به مقام شامخ اجتهاد و دریافت اجازت روایی و گواهی اجتهاد از مشایخ و اساتید خویش ، آیه اللّه العظمی سید ابوالحسن اصفهانی و آیه اللّه العظمی سید عبدالهادی شیرازی ، به اصفهان مراجعت و به درس و بحث و اقامه جماعت مشغول گشتند معظم له در روز چهارشنبه ۲۶ ربیع الثانی سال ۱۴۱۱ هجری قمری در اصفهان وفات یافتند ، سپس جنازه شریفشان را به قم منتقل و در آن جا به خاک سپردند(۴۷)

۱۳ عالم ربّانی حضرت آیه اللّه ملاّ حسینعلی صدیقین ، یکی دیگر از شاگردان آیه اللّه سید ابوالقاسم دهکردی می باشند

در «تذکره القبور» درباره ایشان می نویسد :

«عالم فاضل زاهد متقی ، از علمای پرهیزکار که به زهد و تقوا معروف خاص و عام و مورد وثوق و احترام کلیه طبقات بود در اصفهان خدمت جمعی از اکابر درس خوانده و مراتب عرفان را خدمت حاج محمّد جواد بیدآبادی تکمیل نموده و سال ها به ریاضت و تصفیه باطن گذرانیده تا جامع مراتب صُوری و مقامات معنوی شد ، الحق مَلکی بود به صورت بشر ایشان در مسجد درب کوشک امامت و در مدرسه آن تدریس می نمودند و از طرف آیه اللّه العظمی سید ابوالحسن اصفهانی نماینده تام الاختیار بودند

وفات ایشان

در شب جمعه دوم صفر سال ۱۳۶۸ ه ق به سنّ متجاوز از هفتاد سالگی واقع شد و در یکی از حجرات تکیه کازرونی مدفون گردید(۴۸)

۱۴ حضرت آیه اللّه مرتضی مظاهری نجفی(۴۹)

ایشان در سال ۱۳۱۶ قمری به دنیا آمدند مقدمات و سطح را در اصفهان در نزد بزرگانی چون سید ابوالقاسم دهکردی ، مولی محمّد حسین فشارکی ، مولی عبدالکریم جزی ، الحاج میرمحمّد صادق احمدآبادی به پایان رسانده ، سپس نجف اشرف مشرّف گشته و از محضر بزرگانی چون سید ابوالحسن اصفهانی ، میرزای نائینی ، آغا ضیاء عراقی ، سید ابوتراب خوانساری ، شیخ جواد بلاغی کسب فیض نموده و به درجه علم و اجتهاد رسیده و از بزرگان زیادی دارای اجازه اجتهاد می باشند بعد از مراجعت از نجف اشرف در اصفهان ساکن شدند ایشان دارای تألیفاتی هستند که من جمله «مَقبَسُ الیاقوت فی فضل السکوت» و «قلع الغیبه» را می توان نام برد(۵۰) وفات ایشان در سال ۱۳۶۸ شمسی در اصفهان واقع شد و در باغ رضوان این شهر به خاک سپرده شدند

۱۵ عالم عامل حضرت آیه اللّه حاج سید یوسف خراسانیقدس‌سره .

ایشان در نجف اشرف متولد گردیدند ، و مقدمات علوم را در آنجا فرا گرفته و سپس به اصفهان مراجعت کرده و از محضر علما و آیات عظام آقا سید ابوالقاسم دهکردی ، آقا سید محمّد باقر درچه ای ، آخوند ملاّ محمّد حسین فشارکی ، برادر علامه اش حاج سید مرتضی خراسانی ، آقا سید مهدی دُرچه ای استفاده نموده ، معظم له در حدود پنجاه سال امامت جماعت مسجد حاج سید یوسف ، واقع در خیابان عبدالرّزاق اصفهان را عهده دار بودند(۵۱)

۱۶ مرحوم میرمحمّد مهدی امام جمعه ، از نوادگان علامه مجلسیقدس‌سره .

اجازه اجتهاد و روایتی که آیه اللّه العظمی دهکردی به مرحوم میر محمّد مهدی ، ملقّب به سلطان العلما ، داده اند در نزد دانشمند محقق آقای سید محمّد علی روضاتی موجود است(۵۲)

۱۷ سید محمّد حسین رضوی کاشانی(نقل از دو گفتار آقای سید محمّد علی روضاتی)

۱۸ عالم ربّانی ملاّ علی ماربینی

۱۹ سیدابوالقاسم فریدنی (نقل از تاریخ اصفهان جابری ، ص۲۶۲)

۲۰ عالم ربّانی ، سید علی اکبر هاشمی

۲۱ حجه الاسلام و المسلمین آقا حسین دهکردی ، فرزند آقا سید ابوالقاسم دهکردی

۲۲ حضرت آیه اللّه سید احمد نوربخش دهکردی ، برادر آقا سید ابوالقاسم دهکردی

۲۳ حضرت آیه اللّه سید محمّد باقر امامی ، برادرزاده آقا سید ابوالقاسم دهکردی

۲۴ حضرت آیه اللّه سید محمّد جواد نجفی ، برادرزاده و داماد آیه اللّه دهکردی(۵۳)

تألیفات

مقدمه

یکی دیگر از برکات و خدمات گرانبهای آیه اللّه دهکردیقدس‌سره تألیف کتاب در علوم و فنون مختلف ، چون فقه و اصول و تفسیر و اخلاق و معارف و عرفان می باشد اگرچه جز چند جلد از آنها تاکنون چاپ نشده است ، ولی امیدواریم در آینده ای نزدیک این کتاب ها که نُسخ خطی آن نزد نوه مرحوم مؤلف است به زینت طبع آراسته گردد(۵۴)

کتاب های فقهی

۱ شرح بر شرایع ، در دو جلد ، در طهارت و بیع

۲ المتاجر ، تقریر درس محقق رشتیرحمه‌الله

۳ حاشیه بر جامع عبّاسی شیخ بهاییرحمه‌الله (مطبوع)

۴ حاشیه بر نُخْبِه حاجی کلباسیرحمه‌الله (مطبوع)

۵ حاشیه بر مکاسب شیخ انصاریرحمه‌الله

۶ رساله ای در طهارت

۷ رساله فقهیّه در قبض

۸ رساله عملیّه جهت مقلّدین به نام «هدایه الأنام» (مکرر چاپ شده است)

کتاب های اُصولی

۹ تنقیح الاُصول ، تقریرات درس محقق رشتیرحمه‌الله با نظریات مؤلف در بحث الفاظ

۱۰ حاشیه بر رسائل شیخ انصاریرحمه‌الله

کتاب های تفسیر و حدیث :

۱۱ ینابیع الحکمه در تفسیر

۱۲ حاشیه بر تفسیر صافی

۱۳ شرح بر اصول کافی (چنان که در منبر الوسیله ، ج ۱ فرموده اند)

۱۴ شرح کتاب من لایحضره الفقیه ، از کتاب قضا به بعد فارسی

۱۵ حاشیه بر وافی

۱۶ اللَمعات فی شرح دعاء السمات

۱۷ الذَخیره فی الأدعیه و الخُتومات المُجرّبه

۱۸ شرح حدیث حقیقت کمیل بن زیاد (در منبر الوسیله ذکر شده)

کتاب های اخلاقی و عرفانی

۱۹ جنه المأوی در اخلاق

۲۰ الاخلاق

۲۱ منبر الوسیله ، در دو جلد(۵۵)

۲۲ بشارات السالکین یا واردات غیبیه

۲۳ السوانح و اللوائح (تاریخ اقامت ایشان در شیراز)

۲۴ الفوائد ، مجموعه ای پرفایده

جلد کتاب منبر الوسیله(ج ۱) که اخیراً چاپ شده است

مبارزات

مرحوم آیه اللّه دهکردی از جمله بزرگانی هستند که با مرحوم آیه اللّه شیخ محمّد تقی نجفی و حاج آقا نوراللّه نجفی ، همفکری و همکاری در مبارزه داشته اند از جمله مبارزات ایشان این که همراه مرحوم آقانجفی به عنوان اعتراض به قم مهاجرت می کنند ، و آیه اللّه سید ابوالقاسم دهکردی یکی از علمای مبارزی بوده اند که با سلطه بازار خارجی در ایران مخالفت نموده اند که ذیلاً ذکر می گردد :

قرارداد ۱۳ تن از علمای اصفهان و رکن الملک شیرازی

«این خُدّام شریعت مطهّره ، با همراهی جناب رکن الملک ، متعهّد و ملتزم شرعی شده ایم که مهما امکن بعد ذلک ، تخلّف ننماییم ، فعلاً پنج فقره است :

اولاً : قبالجات و احکام شرعیه از شنبه به بعد روی کاغذ ایرانی بدون آهار نوشته شود اگر بر کاغذهای دیگر نویسند مهر ننموده و اعتراف نمی نویسیم قباله و حکمی هم که روی کاغذ دیگر نوشته بیاورند و تاریخ آن بعد از این قرارداد باشد امضا نمی نماییم ، حرام نیست کاغذ غیر ایرانی و کسی را مانع نمی شویم ، ماها به این روش متعهدیم

ثانیاً : کفن اموات ، اگر غیر از کرباس و پارچه اردستانی یا پارچه دیگر غیر ایرانی باشد متعهد شده ایم بر آن میّت

ماها نماز نخوانیم دیگری برای اقامه صلوه بر آن میّت بخواهند ، ماها را معاف دارند

ثالثاً : ملبوس مردانه جدید ، که از این تاریخ به بعد دوخته و پوشیده می شود ، قرار دادیم مهما امکن ، هر چه بدلی در ایران یافت می شود لباس خودمان را از آن منسوج نماییم و منسوج غیر ایرانی را نپوشیم و احتیاط نمی کنیم و حرام نمی دانیم لباسهای غیر ایرانی را ، امّا ماها ملتزم شده ایم حتی المقدور بعد از این تاریخ ملبوس خود را از منسوج ایرانی بنماییم تابعین ماها نیز کذلک و متخلف توقع احترام از ماها نداشته باشد آنچه از سابق پوشیده و داریم و دوخته ایم ممنوع نیست استعمال آن

رابعاً : میهمانی ها بعد ذلک و لو اعیانی باشد ، چه عامه چه خاصه ، باید مختصر باشد; یک پلو و یک چلو و خورش و یک افشره اگر زاید بر این تکلّف ، احدی ما را به محضر خود وعده نگیرد خودمان نیز به همین روش میهمانی می نماییم هرچه کمتر و مختصرتر از این تکلیف کردند ، موجب مزید امتنان ماها خواهد بود

خامساً : وافوری اهل وافور را احترام نمی کنیم و به منزل او نمی رویم ، زیرا که آیات باهره :

( إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ ) و (لاتُسرفوا انّ اللّه لایحب المسرفین) و( وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ ) ، و حدیث : «لا ضرر و لا ضرار» ، ضرر مالی و جانی و عمری و نسلی و دینی و عِرضی و شغلی آن محسوس و سری است و خانواده ها و ممالک را به باد داده بعد از این هر که را فهمیدیم وافوری ، به نظر توهین و خفت می نگریم»

صورت دستخط و امضای آقایان گرام و علمای فخام کثّر اللّه امثالهم :

محل خاتم مبارک سرکار ثقه الاسلام آقای حاج نوراللّه نجفی

بسم اللّه الرحمن الرحیم ، الاحقر حسین بن جعفر الفشارکی به ترتیب مرقومه معمول می دارد و در ترویج همین مناهج حاضرات ، وفقنا اللّه و اخواننا لذلک بمحمّد و آله صلی اللّه علیه و علیهم جمادی الاوُلی ۱۳۲۴

بعون اللّه تعالی به همین ترتیب معمول می شود

محل خاتم مبارک حجه الاسلام آقا نجفی دام ظلّه العالی

محل خاتم شریف آقای شیخ مرتضی اژه

محل خاتم جناب رکن الممالک

محل مهر جناب حاجی سید محمّد باقر بروجردی

بسم اللّه تعالی : طوبی للعامل بها ثم طوبی له ، محل مهر جناب آقا میرزا علی محمّد

قراردادی که جنابان آقایان حجه الاسلام (آقا نجفی) و آقا ثقه الاسلام (حاج آقا نوراللّه نجفی) و سایر آقایان عظام و فقهای فخام دام ظلّه علی رئوس المسلمین فرموده اند ، خیر مسلمانان است و مستلزم اعانت کسبه و ضعفا می باشد البته جمیع مسلمانان اطاعت می کنند ، هر که مخالفت کند توهین شرع انور نموده البته همین قسم معمول می دارم فی جمادی الاول سنه ۱۳۲۴

محل مهر شریف جناب مستطاب آقای حاج میرزا مهدی جویباره دام ظلّه العالی

بسم اللّه الرحمن الرحیم ، خوب قراردادی است ، جمله از آن را حقیر مدتی است ملتزم هستم ، بعد از این خودم و بستگان خودم به مراتب مرقوم شده عمل می کنیم

حررته من السابع عشر من شهر جمادی الاول سنه ۱۳۲۴

و انا الاحقر سید ابوالقاسم الدهکردی

محل خاتم مبارک

محل مهر سرکار آقای سید ابوالقاسم زنجانی دام ظلّه

محل مهر آقای محمّد جواد قزوینی

محل مهر آقا سید محمّد رضا ، شهیر به آقا میرزای مسجد شاهی

محل مهر آقای آقا حسن بیدآبادی حفظه اللّه (۵۶)

آخوند خراسانی طی حکمی برای تولیت اوقاف اصفهان و حومه

سه تن از بزرگان ، من جمله آیه الله العظمی دهکردی

را معین نمودند که حکم صادره فوق نمونه ای از آن است

____________________

پی نوشت ها

۲۹ زندگانی آیه اللّه چهارسوقی ، ص ۱۹۳

۳۰ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۵

۳۱ صُقع : ناحیه ، کرانه ، گوشه زمین ، اصقاع جمع ، فرهنگ عمید ، ص ۸۷۶

۳۲ زندگانی آیه اللّه چهارسوقی ، ص ۱۹۴

۳۳ نُقباء البشر ، ج ۱ ، ص ۶۱

۳۴ اربعین حدیث ، حضرت امام خمینی ، ص ۳ اصل این اجازه یا نمونه ای از آن یافت نشد که در اینجا نقل کنیم

۳۵ تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر ، ج ۲ ، ص ۲۲۷

۳۶ المسلسلات ، ج ۲ ، صص ۳۱ ۳۲

۳۷ الاجازه الکبیره ، ص ۱۷; قبسات ، ص ۴۰

۳۸ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۲۸

۳۹ گنجینه دانشمندان ، ج ۳ ، ص ۹۱ ، چاپ اسلامیه ، ۱۳۵۲ ش

۴۰ مجله حوزه ، ش ۳۳ ، مصاحبه

با آیه اللّه طیّب

۴۱ مجموعه ارباب معرفت (یادنامه آیه اللّه ارباب) ، صص ۷۴ و ۹۹

۴۲ بانوی مجتهده ایرانی ، ص ۳۲

۴۳ المسلسلات ، ج ۲ ، ص ۳۱

۴۴ زندگانی آیه اللّه چهارسوقی ، ص ۱۳۳

۴۵ همان ، صص ۵۸۵۹

۴۶ شناخت سرزمین چهارمحال ، ج ۲ ، ص ۲۵

۴۷ یادنامه آیه اللّه سید بحرالعلوم میردامادی ، صص ۵۵۵۶

۴۸ تذکره القبور ، ص ۳۰۵ حضرت حجه الاسلام و المسلمین حاج شیخ مهدی معتمدی دام ظلّه ابوالزوجه نگارنده ، می فرمودند که آیه اللّه صدیقین شاگرد آیه اللّه دهکردی بوده اند

۴۹ لازم به ذکر است که ایشان ابوالزوجه حضرت آیه اللّه شیخ حسین مظاهری دام ظلّه می باشند

۵۰ اقتباس از مقدمه مقبس الیاقوت فی فضل السکوت ، از تألیفات آیه اللّه مظاهریرحمه‌الله

۵۱ یادنامه آیه اللّه سید بحرالعلوم میردامادی ، ص ۵۳

۵۲ به نقل از صدیق گرامی ، طلبه فاضل آقای رحیم قاسمی ، در ضمن از راهنمائی های ایشان کمال تقدیر و تشکر را می نمایم

۵۳ شرح حال این چهار نفر عالم ربانی در خاندان آیه اللّه دهکردی ذکر می گردد

۵۴ تألیفات ذکر شده از مصنّفقدس‌سره در این کتاب ها مسطور است : ریحانه الأدب ، ج ۲ ، ص ۲۴۴; نقباء البشر ، ج ۱ ، ص ۶۶; تذکره القبور ، صص ۹۳ ۹۴; المسلسلات ، ج ۲ ، صص ۳۱ ۳۵

۵۵ لازم به تذکر است

این کتاب که اثری بس مفید و علمی در اصول عقاید اسلامی ، به سبک فلسفی و عرفانی می باشد ، به تحقیق بنده و از طرف مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم جلد اوّل آن چاپ گردیده و جلد دوم آن بزودی چاپ می شود

۵۶ حکم نافذ آقا نجفی ، موسی نجفی ، صص ۸۲ ۸۵ ، نقل از روزنامه حبل المتین سال ۱۳۲۴ قمری

فصل سوم

تلاش در عبادت و تحصیل ایشان

ایشان با تهذیب نفس و پاسداری از دل و پارسایی در عمل ، به ملکوت اُنس گرفته و حقایقی از ماوراء عالم طبیعت را با چشم دل مشاهده می کرده اند ، اینک به بعضی از این مکاشفات اشاره می شود

در کتاب «منبر الوسیله» ، ذیل حدیث «مَنْ عَرف نفسه فقد عرف ربّه»(۵۷) می فرمایند :

«و این (معرفه النفس) طریقه این ضعیف سراپا قصور و تقصیر است که در زمان فرار الی اللّه در طریق سیر به سوی بُقعه مبارکه یعنی تخته فولاد اصفهان به دست گیری ولیّ مطلق و کلمه باقیه الهیّه ، صاحب العصر والزمان روحی له الفداء و نفسی له الوِقاء از برکت توسّل به آن بزرگوار از نظر تدبّر در آیه شریفه( سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ) (۵۸) نوری از مشرق عالم غیب ، از افق قلب تابش نمود و خار و خَس شُکوک و شُبهات و ظلمات جهل را بالمره برطرف نمود»(۵۹)

خود ایشان در این رابطه می نویسد :

« . . فادرکتنی الرّحمه الرحمانیّه ، و اقبلت علی العباده و قضاء الصلوات و إصلاح الحال و

المجاهدات ، فَرَأَیْتُ ما رَأَیْتُ و شاهَدْتُ ما شاهَدْتُ ، و اشتغلت بتحصیل العلوم و المعارف علی النهج المرغوب ، و اتّصلت کدّ الأیّام بسهر اللیالی ، و ما زلت فی جمیع الحالات ملتجئاً الی اللّه تعالی الرؤوف بعباده ، و متوسّلاً بأولیائه سادات الأنام و شفعاء الضعفاء و الأیتام ، حتی بلغت من السّن الی خمسه و عشرین ، فاعطانی اللّه تبارک و تعالی القُوه القدسیه و ترکت المتابعه و التقلید و صدقونی علی ذلک بالاجتهاد المطلق . »(۶۰)

فراست آیه اللّه دهکردی

در روایات ما یکی از صفات شخص مؤمن را فِراست و زیرکی او برشمرده اند ، چنانچه در روایتی امام باقرعليه‌السلام از رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل می فرماید که حضرتش فرمودند :

«إتّقوا فِراسَه المُؤمن فإنّه یَنْظُرُ بِنُورِ اللّه»(۶۱) ; بترسید از زیرکی مؤمن زیرا او با نور خدا می بیند

اینک نمونه ای از فراست آیه اللّه دهکردیقدس‌سره نقل می گردد :

مرحوم آیه الله بحرالعلوم میردامادی

حضرت آیه اللّه سید بحرالعلوم میر دامادیقدس‌سره (۶۲) می فرمودند : نقل شده شخصی مدّتها خود را جزء ارادتمندان ایشان قرار داده و در نماز جماعت ایشان حاضر می شده و خیلی به ایشان اظهار ارادت می نموده ، تا بعد از مدّتی مقدار قابل توجّهی پول از وجوهات به ایشان پرداخت می نماید ، و این درحالی بوده که ایشان احتیاج به این پول برای مخارج اولیه زندگی خود داشته اند ولی این پول را کنار می گذارند و مصرف نمی کنند ، مدتی می گذرد و آن شخص به ظاهر مُرید قباله ای در رابطه با زمینی که می خواسته به تصرّف درآورد به خدمت آیه اللّه دهکردی می آورد و از ایشان طلب تأیید و امضا می کند ، معظّم له که می فهمند این شخص می خواهد حق و ملک دیگران را تصرف کند ، از امضاء خودداری می کنند و لذا آن شخص ریاکار با عصبانیت از ایشان می خواهد که پول هایی که جهت وجوهات داده بوده به او برگردانند و ایشان تماماً پول های او را که داده بود برمی گردانند :( فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ )

دو رؤیای صالحه در نجف اشرف(نقل از آیه اللّه دهکردی)

اول : «در رؤیای صالحه در نجف خدمت ولی مطلق ، صاحب شجره طُوبی رسیدم ، عرض کردم : آقا ! علمی می خواهم که صاف و زلال باشد فرمود : فعلا حاصل است عرض کردم : ایمان می خواهم فرمودند : ایمان عمل می طلبد»(۶۳)

دوم : «حقیر مؤلف در رؤیای مفصل به حضرت مولای متّقیان امیرالمؤمنینعليه‌السلام عرض کردم : آقا ! پای شما ببوسم ، و خواستم ببوسم نگذاشتند و دست مبارکش بوسیدم و به صورت مالیدم و به سینه مالیدم : «فافهم اِنْ کُنْتَ مِنْ أهله»(۶۴)