شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

تذکراین کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنین عليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام گردیده است.

شگفتی های آفرینش

از زبان امام صادق (علیه السلام)

یا توحید مفضّل

ترجمه و نگارش: نجفعلی میرزایی

بسم الله الرحمن الرحیم

( سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ )

به زودی نشانه های خود را در آفاق هستی و جانهایشان بر آنان می نمایانیم تا بر ایشن روشن شود که او حق است.

(سوره فصّلت قسمتی از آیه ۵۳)

فهرست تفصیلی موضوعات

پیشگفتار مترجم ۱۳

۱- شرح حال کوتاهی از مفضل بن عمر ۱۳

۲- جایگاه رفیع مفضل در روایات ۱۴

۳- جایگاه مفضل از نظر دانشمندان اسلامی ۱۷

۴- پاسخ به یک شبهه ۲۳

۵- کتاب توحید مفضل ۲۵

۶- مشابهت توحید مفضل با قرآن کریم ۲۶

۷- معجزات کلام امام صادق عليه‌السلام ۲۹

۸- رفع یک شبهه ۳۲

۹- شرحها و ترجمه های توحید مفضل ۳۳

۱۰- ترجمه حاضر ۳۶

۱۱ - سخن پایانی ۳۷

گفتگوی مفضّل و ابن ابی العوجاء ۴۰

علت املای کتاب بر مفضل ۴۱

مجلس اول ۴۳

نا آگاهی اهل شک به اسباب و علل آفرینش ۴۴

هیات جهان و شکل گیری آن ۴۶

آفرینش آدمی و تدبیر جنین در رحم ۴۶

چگونگی تولد کودک، تغذیه، رشد دندان و بالغ شدن او ۴۷

راز رویش مو بر صورت ۴۸

اگر انسان، باهوش و اندیشه به دنیا می آمد ۴۹

فواید گریه کودکان ۵۱

آفرینش آلات مجامعت و شکل مناسب آنها ۵۲

اعضای بدن و فواید هر کدام ۵۲

پندار اهل طبیعت و پاسخ به آنان ۵۳

هضم غذا، ساخت خون و جریان آن در تمام بدن ۵۳

آغاز رشد بدن و چگونگی شکل گیری آن در رحم ۵۴

ایستادن و نشستن وجه تمایزی برای انسان ۵۵

اختصاص حواس پنجگانه به آدمی و بزرگداشت او ۵۵

اسرار حواس پنجگانه ۵۶

حکمت محروم بودن عده ای از چشم و گوش و عقل ۵۷

آفرینش اعضای جفت و فرد ۵۸

چگونگی آفرینش دستگاه صوتی ۵۹

منافع دیگر این اعضا ۵۹

مغز و جمجمه و محافظها ۶۰

شگفتی در پلک چشم ۶۱

قلب و پوشش آن ۶۱

نای و مری ۶۱

منافذ خروجی مواد زاید ۶۲

جهاز هاضمه و کبد ۶۲

مغز، خون، ناخنها، گوش و ران ۶۲

آفرینش انسان به صورت نر و ماده ۶۳

قلب و پیوند آن با ریه ۶۴

آلت مرد و تدبیر در آفرینش آن ۶۵

چگونگی آفرینش مخرج ۶۵

آفرینش شگفت دندانها ۶۶

مو و ناخن و فواید آنها ۶۶

راز رویش مو در روی زهار و زیر بغل ۶۷

فواید آب دهان ۶۸

چرا شکم انسان مانند لباس، زیپ و دکمه ندارد؟ ۶۸

اسرار خوردن خوابیدن و مجامعت کردن ۶۹

نیروهای درونی و جایگاه آنها ۷۲

نعمت حافظه و فراموشی ۷۳

در میان حیوانات، تنها انسان باحیاست ۷۳

اختصاص یافتن آدمی به نطق و نوشتن ۷۴

رفع نیازهای دینی و دنیایی انسان ۷۶

عدم آگاهی انسان به مدت عمر خود ۷۷

خواب و راز در هم آمیختگی راست و دروغ آن ۸۰

شرح آفرینش اشیا برای رفع نیاز آدمی ۸۰

نان و آب، عوامل اصلی معاش و حیات آدمی ۸۲

ناهمگونی شکلهای مردم و همگونی وحوش و پرندگان ۸۳

رشد بدن حیوان و راز توقف آن ۸۴

دشواری حرکت و راه رفتن برای انسان ۸۴

تولد نر و ماده، عامل بقای نسل حیوانات ۸۵

راز رویش مو بر زهار و رشد ریش برای مردان ۸۵

مجلس دوم ۸۷

چگونگی آفرینش حیوانات ۸۹

آفرینش حیوانات سه گانه ۹۰

حکمتها و تدابیر نهفته در حیوانات گوشتخوار ۹۰

راز استقلال بچه های چهار پایان ۹۱

پاهای حیوان و چگونگی حرکت ۹۲

راز انقیاد برخی از حیوانات در برابر انسان ۹۳

راز عدم شعور و عقل در درندگان ۹۴

سگ حیوان باوفا و مدافع انسان ۹۴

اسرار شکل صورت، دهان و دم چهارپا ۹۵

اسرار آفرینش فیل و خرطوم آن ۹۶

شرمگاه حیوان ماده ۹۷

شگفتی آفرینش زرافه ۹۷

آفرینش میمون و تفاوت آن با انسان ۹۹

راز پوشش جسم حیوانات و ناهمگونی پاهای آنها ۱۰۰

حیوانات در وقت احساس مرگ خود را پنهان می کنند ۱۰۱

راز هوش حیواناتی چون بز کوهی، روباه و دلفین ۱۰۲

افعی و ابر ۱۰۳

مورچه، شیر مگس، عنکبوت و سرشت آنها ۱۰۳

حکمتهای نهفته در آفرینش پرنده ۱۰۵

آفرینش تخم پرندگان و تدابیر نهفته در آن ۱۰۷

چینه دان پرنده ۱۰۸

راز ناهمگونی رنگ پرندگان ۱۰۸

چگونگی پر پرندگان ۱۰۹

راز درازپایی برخی از پرندگان ۱۰۹

گنجشکان در پی یافتن غذا ۱۱۰

معاش جغد و شب پره ۱۱۱

آفرینش شب پره (خفاش) ۱۱۲

حیله ابن تمره در استفاده از خار خسک ۱۱۲

زنبور عسل، از ساخت خانه تا ساخت عسل ۱۱۳

ملخ، حیوانی ضعیف و در عین حال قوی! ۱۱۳

سیل ملخ ۱۱۴

آفرینش ماهیها ۱۱۴

راز کثرت نسل ماهیها ۱۱۵

گستردگی حکمت آفرینشگر و کوتاهی دانش آفریدگان ۱۱۶

مجلس سوم ۱۱۷

اسرار رنگ آسمان ۱۱۸

فواید طلوع و غروب خورشید ۱۱۸

حکمت و سود فصلهای چهارگانه سال ۱۱۹

شناخت زمانها و فصول از طریق حرکت خورشید ۱۲۰

ماه، عامل پدیدار گشتن ماههای قمری ۱۲۱

شماری از فواید نور ماه ۱۲۱

ستارگان و اختلاف حرکت آنها و اینکه برخی جملگی و برخی بتنهایی در حرکت اند ۱۲۲

فواید برخی از ستارگان ۱۲۴

خورشید، ماه، ستارگان و بروج، براهین وجود آفرینشگر ۱۲۵

اندازه های شب و روز ۱۲۶

گرما و سرما و فواید آن دو ۱۲۷

باد و ویژگیهای آن ۱۲۹

هوا و اصوات ۱۲۹

شکل زمین ۱۳۰

فواید آب و سبب کثرت آن ۱۳۲

فواید هوا و سبب افزونی آن ۱۳۴

فواید آتش و اینکه در اجسام ذخیره شده است ۱۳۴

نزول باران و صافی هوا و فایده ناهمگونی حالت هوا ۱۳۶

منافع نزول باران بر زمین و حکمتهای در آن ۱۳۷

فواید کوهها ۱۳۸

معادن و استفاده انسان از آنها ۱۳۹

فواید رویندگان ۱۴۱

راز کثرت حبوبات ۱۴۱

راز پوشش دانه های حبوبات ۱۴۲

حکمت آفرینش درخت و گیاه ۱۴۳

آفرینش و وصف برگ درختان ۱۴۴

هسته و دانه درخت و گیاه ۱۴۵

حکمتهای نهفته در مرگ درختان و تجدید حیات آنها ۱۴۵

شگفتی انار و نشانه های هدفمندی خلقت ۱۴۶

بوته های ضعیف و میوه های بزرگ ۱۴۷

زمان رسیدن میوه ها با زمان احتیاج، هماهنگ است ۱۴۷

حکمتهای درخت نخل و فایده شاخه ها و چوب آن ۱۴۸

ویژگیهای گیاهان دارویی ۱۴۹

مجلس چهارم ۱۵۱

بلاها، عقیده نادانان و پاسخ به شبهه آنان ۱۵۲

چرا بلاها هم برای فاجر است و هم برای صالح؟ ۱۵۵

مرگ و نیستی و انتقاد جاهلان و پاسخ به آنان ۱۵۷

اشکالی دیگر بر تدبیر آفرینش و پاسخ آن ۱۵۹

نام یونانی این جهان هستی ۱۶۲

مانی کور است و دلایل حکمت را نمی نگرد ۱۶۲

انتقاد «معطله» که چرا چیزی که در عقل نیاید حس نشود ۱۶۳

عقل، خدای را با شناخت اقراری در می یابد، نه احاطه ای ۱۶۳

آفرینش خورشید و اختلاف فلاسفه در شکل و مقدار آن ۱۶۵

شناخت او به چهار صورت است ۱۶۶

اصحاب طبایع و مناقشه سخن آنان ۱۶۸

بسم الله الرحمن الرحیم

پیشگفتار مترجم

از آنجا که «مفضل بن عمر» راوی این کتاب است و کسی است که امام صادقعليه‌السلام او را سزاوار حمل این اسرار و معارف دانسته و این شگفتیها و عجایب خلقت را بر او املا فرموده، هر قدر که جایگاه رفیعش بیشتر روشن شود، بر اعتبار کتاب نیز افزوده می شود.

نگارنده هر چه تلاش کرد به شرح حال کاملی از این شخصیت اسلامی دست نیافت.(۱) در نتیجه در این مقدمه بیشتر کوشش شده که جایگاه و منزلت مفضل در نزد امامان معصومعليهم‌السلام و دانشمندان بزرگ اسلامی - رضوان الله علیهم - بیان شود.

۱- شرح حال کوتاهی از مفضل بن عمر

نامش «مفضل»، نام پدر «عمر» و کنیه اش «ابو محمد» یا

____________________

۱. البته در کتاب توحید مفضل با مقدمه و تعلیقه های آقای کاظم مظفر مقدمه ای در شرح حال مفضل آمده که تا حدودی به ابعاد حیات او پرداخته شده است.

«ابو عبدالله» است.(۱) در اواخر قرن اول یا آغاز قرن دوم هجری در شهر کوفه به دنیا آمده است.(۲)

وی از اصحاب جلیل القدر امام صادق و امام کاظمعليهما‌السلام بوده است.(۳) او در نزد ائمهعليهم‌السلام از جایگاه رفیع و منزلت عظیمی برخوردار بوده و از اصحاب خاص آنان به شمار می رفته است.(۴)

در عصر امام صادقعليه‌السلام و امام کاظمعليه‌السلام در میان مردم کوفه وکیل آنان بوده، نیز از جانب امام صادقعليه‌السلام وظیفه داشت با اموالی که از طرف او در اختیارش گذاشته شده بود و یا اجازه اخذ آنها را از مردم داشت، میان مردم را اصلاح کند و اختلافها را بردارد.(۵) در این باره در کتاب شریف کافی داستانی شیرین و واقعی بیان شده که مجال ذکر آن نیست اما خوب است که خوانندگان آن را بخوانند.(۶)

۲- جایگاه رفیع مفضل در روایات

مهمترین دلیل عظمت این شخصیت کم نظیر اسلامی، روایات بسیاری است که در فضیلت و برتری او از خود امامانعليهم‌السلام رسیده است. این روایات به قدری زیاد است که ذکر همه آنها در این مقدمه نمی گنجد، اما چون

____________________

۱. الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۴، ص ۴۸۲.

۲. توحید المفضل با مقدمه و تعلیقه های آقای کاظم مظفر، ص ۴.

۳. رجال شیخ طوسی، در اصحاب امام صادقعليه‌السلام ، ص ۳۱۴ و اصحاب امام کاظمعليه‌السلام ، ص ۳۶۰.

۴. الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ص ۲۰۸.

۵. اصول کافی، ج ۲، ص ۲۰۹.

۶. اصول کافی، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب اصلاح بین مردم، ص ۲۰۹.

مهمترین دلیل ما در اعتبار این مرد جلیل القدر به شمار می رود،(۱) ناچاریم که به برخی از آنها اشاره کنیم:

۱- شیخ مفید، با سند صحیح از امام صادقعليه‌السلام نقل می کند:

«ای مفضل! به خدا سوگند تو را و دوستدار تو را دوست دارم. ای مفضل! اگر همه اصحاب من آنچه را که تو می دانی می دانستند، هیچ گاه میان دو کس از آنان اختلافی رخ نمی داد.»(۲)

۲- «محمد بن سنان»(۳) می گوید:

«به خدمت امام کاظمعليه‌السلام شرفیاب شدم. در این هنگام فرزند بزرگوارش، علی بن موسیعليهما‌السلام در نزد او بود. امام کاظمعليه‌السلام به من فرمود: ای محمد! عرض کردم: بله بفرمایید. فرمود: ای محمد! مفضل انیس و همدم و راحتی بخش من بود و تو نیز همدم و باعث راحتی آن دو (امام رضا و جوادعليهما‌السلام ) هستی.»(۴)

۳- «کلینی» - رضوان الله علیه - در کتاب گرانقدر «کافی» با چند واسطه، از ابن سنان و او از مفضل نقل می کند:

«امام صادقعليه‌السلام فرمود: هرگاه میان دو نفر از شیعیان ما

____________________

۱. اعتبار کتاب را منوط به اعتبار او ندانستیم؛ زیرا به تعبیر مرحوم مجلسی که در آینده می آید، متن کتاب بخوبی گویاست که سخنان معصوم است و حتی ضعف راوی و...زیانی به حدیث نمی رساند، بویژه آنکه حدیث درباره احکام نیست و عقل در آن نقش بیشتری دارد.

۲. الاختصاص، ص ۲۱۶، حدیث مفضل و آفرینش ارواح شیعیان از ائمهعليه‌السلام .

۳. محمد بن سنان در سند روایت مفضل هست و این روایت دلیل اعتبار و منزلت او در نزد امامعليه‌السلام است.

۴. عیون اخبار الرضاعليه‌السلام ج ۱، باب ۴، حدیث ۲۹.

منازعه ای رخ داد با مال من بین آنان آشتی برقرار کن.»(۱)

۴- «یونس بن یعقوب» می گوید:

«امام صادقعليه‌السلام فرمانم داد که به نزد مفضل بروم و مرگ اسماعیلعليه‌السلام را به او تسلیت بگویم. آنگاه امامعليه‌السلام فرمود: به مفضل سلام برسان و به او بگو: مصیبت مرگ اسماعیل بر ما وارد شد و صبر کردیم: تو نیز چون ما در این مصیبت صابر باش. ما چیزی خواستیم و خدا چیزی دیگر اراده کرد و ما تسلیم امر خدای جل و علا شدیم.»(۲)

مرحوم خویی - رضوان الله علیه - در کتاب گرانقدر «معجم رجال الحدیث در ذیل این حدیث می گوید: این روایت نشان از شدت علاقه امام صادقعليه‌السلام به مفضل بن عمر دارد و روایت، صحیح است.»(۳)

۵- «فیض بن مختار»(۴) می گوید:

به امام صادقعليه‌السلام عرض کردم: جانم فدای شما باد. من هرگاه که در میان گروههای دانشمندان کوفه می نشینم، از بس در میانشان اختلاف عقیده می بینم، گاه در تردید می افتم، ولی هنگامی که به «مفضل بن عمر» روی می آوردم، مرا چنان آگاه می کند که راحت می شوم و دلم آرام می گیرد. امام صادقعليه‌السلام فرمود: بله ای فیض! حقیقت چنان است که می گویی.»(۵)

۶- «هشام بن احمد» می گوید:

____________________

۱. اصول کافی، ج ۲، ص ۲۰۹.

۲. اصول کافی، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب صبر، حدیث ۱۶.

۳. معجم رجال الحدیث، ج ۱۸، ص ۳۰۲.

۴. از اصحاب ثقه و جلیل القدر امام صادقعليه‌السلام بوده است. نگاه کن به: منتهی الامال، ج ۲، اصحاب امام صادقعليه‌السلام ص ۳۲۰.

۵. معجم رجال الحدیث، ج ۱۸، ص ۳۰۳، به نقل از رجال کشی.

«در یک روز گرم و سوزان، در زمینی که امام صادقعليه‌السلام در آن مشغول کار بودند و عرق از سینه مبارکشان سرازیر بود، به خدمت آن حضرت رسیدم تا درباره «مفضل بن عمر» بپرسم. پیش از آنکه حرفی بزنم، امامعليه‌السلام فرمود: به خدایی که جز او خدایی نیست، مفضل بن عمر جعفی مرد خوبی بود. آنگونه که من شمردم، امامعليه‌السلام سی و چند بار این عبارت را همچنان تکرار کرد.»(۱)

براستی که تنها یکی از این احادیث کافی است که نشان از عظمت و جایگاه والای این مرد بزرگ باشد. امید که خواننده عزیز به شتاب از احادیث نگذرد و با تفکر و تدبر در آنها بخوبی از جایگاه مفضل آگاه گردد.

۳- جایگاه مفضل از نظر دانشمندان اسلامی

بسیاری از دانشمندان علم رجال و شرح حال نگار، فقهای عالیقدر و محدثان بزرگوار به مرتبه شامخ این مرد بزرگ اشاره کرده اند. در اینجا تنها به بخش اندکی از این دیدگاهها می پردازیم:

«شیخ صدوق (ره) » در جای جای کتابهای گرانقدر خود احادیث و روایاتی آورده که «مفضل» در طریق آنها قرار گرفته است. از آنجا که بنای شیخ صدوق آن بوده که بویژه در «کتاب من لا یحضره الفقیه» تنها به احادیث معتبر و آنها که بین او و خدا حجت است بپردازد، از طرفی بارها به احادیث مفضل استناد جسته می توان نتیجه گرفت که مفضل در نزد شیخ صدوق از جایگاه و اعتبار بالایی

____________________

۱. رجال کشی، شرح حال مفضل بن عمر جعفی.

برخوردار بوده است.(۱)

«محمد بن یعقوب کلینی» نیز در جای جای کتاب «کافی» به احادیثی پرداخته که «مفضّل» راوی آنهاست. بویژه «یونس بن یعقوب»(۲) که بوضوح دلیل بر جلالت شأن و منزلت عظیم مفضل است.

«شیخ مفید» رحمه‌الله درباره مفضل می گوید:

«او از کسانی است که نص امامت امام موسی کاظمعليه‌السلام را از پدر بزرگوارش، امام صادقعليه‌السلام نقل نموده. وی از یاران خاص و جلیل القدر امام صادقعليه‌السلام و از فقهای صالح و مورد وثوق - رحمة الله علیهم - بوده است.»(۳)

«شیخ طوسی» - رضوان الله علیه - هم مفضل بن عمر جعفی را از اصحاب امام صادق و امام کاظمعليهما‌السلام شمرده است.(۴)

نیز در کتاب «الغیبة» می گوید:

«وی از اصحاب و یاران واقعی ائمهعليهم‌السلام و در نزد آنان مورد وثوق و اعتماد بوده و همواره پوینده طریق آنان بوده است.»(۵)

یکی از دانشمندان بزرگ اسلامی، در توضیح یکی از احادیث شیخ طوسی - رضوان الله علیه - که از مفضل بن عمر نقل کرده، می گوید:

«این سخن شیخ طوسی، دلیل قاطع و صریحی است که شیخ بر مفضّل

____________________

۱. کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۳.

۲. اصول کافی، ج ۲، کتاب الایمان و الکفر، باب صبر، حدیث ۱۶.

۳. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ص ۲۰۸.

۴. رجال شیخ طوسی، اصحاب امام صادق و امام کاظمعليهما‌السلام بترتیب، صفحات ۳۱۴ و ۳۶۰.

۵. الغیبة ص ۲۱۰.

اعتماد داشته و نزد او ضعیف و مطعون نیست.»(۱)

«ابن شهر آشوب» - رضوان الله علیه - او را از خواص اصحاب امام صادقعليه‌السلام شمرده است.(۲)

«سید بن طاووس» رحمه‌الله درباره کتاب مفضل می فرماید:

«از جمله آداب مسافران است که کتاب «توحید مفضل» را که درباره شناخت حکمتها، تدابیر و اسرار نهفته در آفرینش این جهان است و وی آن را از امام صادقعليه‌السلام نقل کرده، به همراه داشته باشد.»(۳)

همچنین خطاب به فرزندش می گوید:

«در نهج البلاغه و اسرار آن و در کتاب مفضل بن عمر که امام صادقعليه‌السلام درباره آفرینش خدای جل و علا بر او املا فرموده، بنگر و اندیشه کن.»(۴)

«علامه مجلسی» - رضوان الله علیه - نیز به خاطر ارزشی که برای این دو حدیث(۵) قائل بوده، هر دو را به طور کامل در جلد سوم «بحارالانوار»(۶) آورده است و جای جای آنها را شرح و توضیح داده است.

وی در آغاز ذکر آنها می گوید:

«مُرسل(۷) بودن توحید مفضل و رساله هلیله که از امام صادقعليه‌السلام

____________________

۱. معجم رجال الحدیث ج ۱۸، ص ۲۹۴.

۲. المناقب، ج ۴، باب امامت امام صادقعليه‌السلام

۳. الامان من اخطار الاسفار و الازمان، ص ۷۸. نیز نگاه کن: سفینة البحار، ج ۲، ص ۳۷۲.

۴. کشف المحجة لثمرة الحجة، ص ۵۰.

۵. مقصود، حدیث توحید مفضل و اهل حدیث اهلیجیه (هلیله) است.

۶. بحارالانوار، ج ۳، ص ۵۷ و ۱۵۲.

۷. حدیث مرسل آن است که اسناد آن متصل نباشد. در مقابل، حدیث مسند =

روایت شده اند، زیانی ندارد؛ زیرا انتساب آنها به مفضل در میان دانشمندان اشتهار دارد. از جمله «سید بن طاووس» و دیگران آنها را تأیید کرده اند. نیز ضعیف شمردن «محمد بن سنان» و «مفضّل بن عمر» هم زیانی ندارد؛ زیرا ما این ضعفها را نمی پذیریم؛ چون در روایات فراوانی به جلالت قدر و منزلت آن دو اشاره شده است. وانگهی متن دو خبر، شاهد صدقی بر صحت آنهاست و علاوه بر این نوع متون نیازی به صحیح بودن خبر ندارد.»(۱)

نیز در اول ترجمه توحید مفضل، این دو کتاب و راوی آنها را اینگونه ستایش می کند:

«چون حدیث شریفی در اثبات صانع قدیر و توحید و سایر صفات کمالیه او - جل شأنه و تعالی سلطانه و عظم برهانه - (از) شیخ جلیل، مفضل بن عمر جعفی که از خواص اخیار، سلاله اطهار، امام المغارب و المشارق، ابو عبدالله، جعفر بن محمد صادقعليهما‌السلام بود... و رشاقت مضامین و وثاقت براهینش شهادت می داد و می دهد که از منبع وحی و الهام جاری گردیده... و کافه شیعیان در تقویت بیقین و ایقان و ایمان به آن محتاج بودند و... آن را به فارسی ترجمه کردم.»(۲)

«علامه سید صدر الدین عاملی» (۳) رحمه‌الله می گوید:

____________________

= است و آن حدیثی است که محدث با ذکر همه اسناد، آن را به معصومعليه‌السلام نسبت می دهد. برای توضیح بیشتر ر.ک: سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه، ص ۹۵.

۱. بحارالانوار، ج ۳، ص ۵۵ و ۵۶. دلیل سخن آخر و مرحوم مجلسی آن است که: احادیثی باید صحیح السند باشند که بیانگر حکمی عبادی و یا غیر عبادی باشند اما چنین حدیث روشنی که عقل تمام مضامین آن را تایید می کند چه نیازی دارد که سند آن صحیح باشد.

۲. ترجمه توحید مفضل، ترجمه مرحوم مجلسی (ره)، ص ۳ و ۴.

۳. برای شناخت این عالم بزرگ اسلامی نگاه کن: منتهی الامال، ج ۲، ص ۴۱۰.

«کسی که بدقت در حدیث مشهور مفضل از امام صادقعليه‌السلام بنگرد، درمی یابد که امامعليه‌السلام این سخنان بلیغ و معانی شگفت و الفاظ غریب(۱) را جز با مردی بزرگ، جلیل القدر، دانشمند، با ذکاوت، هوشمند و شایسته حمل اسرار دقیق و ظریف و بدیع با کس دیگر در میان نمی نهد. این مرد در نزد من بسیار رفیع المقام و جلیل القدر است، رضوان الله علیه.(۲) »

محدث بزرگ اسلامی،«حاج شیخ عباس قمی (ره)» نیز اگر چه در کتاب گرانقدر «سفینة البحار» با اینکه آراء مختلف را بیان نموده اما گویی عقیده خویش را ذکر ننموده و لیکن در کتاب شریف «منتهی الامال» هنگام بحث در اصحاب امام موسی کاظمعليه‌السلام به طور مفصل درباره مفضل بحث نموده و از جمله در ستایش از این مرد بزرگ می گوید:

«از کتاب شیخ معلوم می شود که او از «قُوّامِ ائمّه» و پسندیده نزد ایشان بوده و بر منهاج ایشان از دنیا گذشته و هم دلالت دارد بر جلالت و وثاقت او بودن او از وکلای حضرت صادق و کاظمعليهما‌السلام و«کفعمی» (۳) او را از بوابین

____________________

۱. توحید مفضل در دو بخش است، یک بخش همین مقدار که در عالم سفلی است و در میان دانشمندان به «توحید مفضل» مشهور است و در چهار مجلس تدوین یافته و بخش دیگر همان معارف ملکوتی و ماوراء الطبیعی است که «صادق الوعدعليه‌السلام » به مفضل وعده کرد. این بخش بمراتب مهمتر و شگفت تر از توحید مفضل مشهور است. چنانکه از سخنان مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی بر می آید، شخصی به نام سید میرزا ابوالقاسم ذهبی اخیراً به آن دست یافته و همه آن را در کتابی به نام تباشیر الحکمة گرد آورده است. هنگامی بیشتر به عمق و درستی سخن مرحوم صدر پی می بریم که به این نکته نیز توجه کنیم.(ر.ک الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج ۴، ص ۴۸۸).

۲. اعیان الشیعة، ج ۱۰، ص ۱۳۲ و ۱۳۳ و سفینة البحار، ج ۲، ص ۳۷۲.

۳. مرحوم کفعمی آنگاه می گوید: گویا مقصود از باب امام، باب اسرار و دانشهای اوست. ر.ک: المصباح، ص ۲۲۷) و نیز مرحوم نوری در مستدرک الوسایل، ج ۳، ص ۵۷۰ و ابوعلی در ص ۳۱۹ رجالش و صاحب اعیان الشیعه در ج ۴، ص ۵۴۴، این سخن را نقل کرده اند.