و هم در آن خطبه مى فرمايد :
و ليس امرؤ و ان عظمت فى الحق منزلته و تقدمت فى الدين فضيلتهبفوق ان يعان على ما حمله الله من حقه ولا امرؤ و ان صغرته النفوس واقتحمته العيون بدون ان يعين على ذلك او يعان عليه .
هيچكس هر چند مقام و منزلتى بزرگ و سابقه اى درخشان در راه حق و خدمت به دين داشته باشد در مقامى بالاتر ازهمكارى و كمك به او در اداء وظائفش نمى باشد و هيچكس هم هر اندازه مردماو را كوچك بشمارند و چشمها او را خرد ببينند در مقامى پائين تر ازهمكارى و كمك رساندن و كمك گرفتن نيست .
و نيز در همان خطبه مى فرمايد :
فلا تكلمونى بما تكلم به الجبابره و لا تتحفظوا منى بما يتحفظ عنداهل البادره و لا تخالطونى بالمصانعه و لا تظنوا بى استثقالا فى حق قيل لى ولا التماس اعظام لنفسى فانه من استثقل الحق ان يقال له او العدل ان يعرض عليه كان العمل بهما اثقل عليه فلا تكفوا عن مقاله بحق او مشوره بعدل .
با من آنسان كه با جباران و ستمگران سخن مى گويند سخن نگوئيد ,القاب پر طنطنه برايم به كار نبريد , آن ملاحظه كاريها و موافقتهاىمصلحتى كه در برابر مستبدان اظهار مى دارند , در برابر من اظهار مداريد ,با من به سبك سازشكارى معاشرت نكنيد , گمان مبريد كه اگر به حق سخنى بهمن گفته شود بر من سنگين آيد و يا از كسى بخواهم مرا تجليل و تعظيم كندكه هر كس شنيدن حق يا عرضه شدن عدالت بر او ناخوش و سنگين آيد عمل بهحق و عدالت بر او سنگين تر است پس از سخن حق يا نظر عادلانه خوددارىنكنيد .
حكمران امانتدار است نه مالك
در فصل پيش گفتيم كه انديشه اى خطرناك و گمراه كننده در قرون جديدميان بعضى از دانشمندان اروپائى پديد آمد كه در گرايش گروهى بهماترياليسم سهم به سزايى دارد , و آن اينكه نوعى ارتباط تصنعى ميانايمان و اعتقاد به خدا از يك طرف , و سلب حق حاكميت توده مردم ازطرف ديگر برقرار شد مسؤوليت در برابر خدا مستلزم عدم مسؤوليت دربرابر خلق خدا فرض شد و حق الله جانشين حق الناس گشت ايمان و اعتقادبه ذات احديت كه جهان را به ( حق) و به ( عدل) بر پا ساخته است به جاى اينكه زير بنا و پشتوانه انديشه حقوق ذاتى و فطرى تلقى شود , ضد ومناقض آن شناخته شد و بالطبع حق حاكميت ملى مساوى شد با بى خدائى .
از نظر اسلام , درست امر برعكس آن انديشه است , در نهج البلاغه كهاكنون موضوع بحث ما است , با آنكه اين كتاب مقدس قبل از هر چيزىكتاب توحيد و عرفان است و در سراسر آن سخن از خدا است و همه جا نامخدا به چشم مى خورد , از حقوق واقعى توده مردم و موقع شايسته و ممتاز آنها در برابر حكمران و اينكه مقام واقعىحكمران امانتدارى و نگهبانى حقوق مردم است غفلت نشده بلكه سخت بدانتوجه شده است .
در منطق اين كتاب شريف , امام و حكمران , امين و پاسبان حقوق مردم ومسؤول در برابر آنها است , از اين دو حكمران و مردم اگر بنا است يكىبراى ديگرى باشد , اين حكمران است كه براى توده محكوم است , نه تودهمحكوم براى حكمران , سعدى همين معنى را بيان كرده آنجا كه گفته است :
گوسفند از براى چوپان نيست بلكه چوپان براى خدمت او است
واژه ( رعيت) على رغم مفهوم منفورى كه تدريجا در زبان فارسى به خودگرفته است , مفهومى زيبا و انسانى داشته است استعمال كلمه ( راعى) را در مورد ( حكمران) و كلمه ( رعيت) را در مورد ( توده محكوم) اولين مرتبه در كلمات رسول اكرم و سپس به وفور در كلمات على ( ع )مى بينيم .
اين لغت از ماده ( رعى) است كه به معنى حفظ و نگهبانى است , بهمردم از آن جهت كلمه ( رعيت) اطلاق شده است كه حكمران عهده دار حفظو نگهبانى جان و مال و حقوق و آزاديهاى آنها است .
حديث جامعى از نظر مفهوم اين كلمه وارد شده است , رسول اكرم ( ص )فرمود :
( كلكم راع و كلكم مسئول , فالامام راع و هو مسؤول , و المراه راعيهعلى بيت زوجها و هى مسئوله و العبد راع على مال سيده و هو مسؤول , الافكلكم راع و كلكم مسئول )
همانا هر كدام از شما نگهبان و مسئوليد , امام و پيشوا نگهبان و مسؤولمردم است , زن نگهبان و مسؤول خانه شوهر خويش است , غلام نگهبان ومسؤول مال آقاى خويش است , هان پس همه نگهبان و همه مسؤوليد .
در فصل پيش چند نمونه از نهج البلاغه كه نمايشگر ديد على در مورد حقوقمردم بود ذكر كردم , در اين شماره نمونه هائى ديگر ذكر مى كنم مقدمهمطلبى از قرآن يادآورى مى شود :
در سوره مباركه ( النساء) آيه ٥٨ چنين مى خوانيم :
( ان الله يامركم ان تودوا الامانات الى اهلها و اذا حكمتم بينالناس ان تحكموا بالعدل).
خدا فرمان مى دهد كه امانتها را به صاحبانشان برگردانيد و در وقتى كهميان مردم حكم مى كنيد , به عدالت حكم كنيد .
طبرسى در مجمع البيان در ذيل اين آيه مى گويد :
( در معنى اين آيه چند قول است : يكى اينكه مقصود مطلق امانتها است , اعم از الهى و غير الهى , و اعم از مالى و غير مالى , دوم اينكه مخاطب حكمرانانند , خداوند با تعبير لزوم اداء امانت حكمرانان را فرمان مى دهدكه به رعايت مردم قيام كنند) سپس مى گويد :
( مويد اين معنى اينست كه بعد از اين آيه بلافاصله مى فرمايد :
( يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولى الامرمنكم)
در اين آيه مردم موظف شده اند كه امر خدا و رسول و ولاه امر رااطاعت كنند .
در آيه پيش , حقوق مردم و در اين آيه متقابلا حقوق ولاه امريادآورى شده است , از ائمه عليهم السلام روايت رسيده است كه از اين دوآيه يكى مال ما است ( مبين حقوق ما بر شما است ) و ديگرى مال شما است ( مبين حقوق شما بر ما است ) . امام باقر فرمود اداء نماز و زكوه وروزه و حج از جمله امانات است , از جمله امانت ها اينست , كه به ولاهامر دستور داده شده است كه صدقات و غنائم و غير آنها را از آنچه بستگىدارد به حقوق رعيت تقسيم نمايند) . .
در تفسير الميزان نيز در بحث روائى كه در ذيل اين آيه منعقد شده است از در المنثور از على ( ع ) چنين روايت مى كند :
( حق على الامام ان يحكم بما انزل الله و ان يودى الامانه , فاذا فعلذلك فحق على الناس ان يسمعوا الله و ان يطيعوا و ان يجيبوا اذا دعوا )
.
بر امام لازم است كه آنچنان حكومت كند در ميان مردم كه خداوند دستورآنرا فرود آورده است و امانتى كه خداوند به او سپرده است ادا كند , هر گاه چنينكند بر مردم است كه فرمان او را بشنوند و اطاعتش را بپذيرند و دعوتشرا اجابت كنند .
چنانكه ملاحظه مى شود , قرآن كريم , حاكم و سرپرست اجتماع را به عنوان( امين) و ( نگهبان) اجتماع مى شناسد , حكومت عادلانه را نوعىامانت كه به او سپرده شده است و بايد ادا نمايد تلقى مى كند برداشت ائمه دين و بالخصوص شخص اميرالمؤمنين على عليه السلام عينا همان چيزىاست كه از قرآن كريم استنباط مى شود .
اكنون كه با منطق قرآن در اين زمينه آشنا شديم به ذكر نمونه هاى ديگرىاز نهج البلاغه بپردازيم , بيشتر بايد به سراغ نامه هاى على ( ع ) به فرماندارانش برويم , مخصوصا آنها كه جنبه بخشنامه دارد , در اين نامه هااست كه شان حكمران و وظائف او در برابر مردم و حقوق واقعى آنان منعكسشده است .
در نامه اى كه به عامل آذربايجان مى نويسد چنين مى فرمايد :
( و ان عملك ليس لك بطعمه و لكنه فى عنقك امانه و انت مسترعىلمن فوقك ليس لك ان تفتات فى رعيته ) . .
مبادا بپندارى كه حكومتى كه به تو سپرده شده است يك شكار است كه بهچنگت افتاده است , خير , امانتى برگردنت گذاشته شده است و ما فوق تواز تو رعايت و نگهبانى و حفظ حقوق مردم را مى خواهد تو را نرسد كه به استبداد و دلخواه در ميانمردم رفتار كنى .
در بخشنامه اى كه براى مامورين جمع آورى ماليات نوشته است پس از چندجمله موعظه و تذكر مى فرمايد :
( فانصفوا الناس من انفسكم و اصبروا لحوائجهم فانكم خزان الرعيه ووكلاء الامه و سفراء الائمه ) .
به عدل و انصاف رفتار كنيد , به مردم درباره خودتان حق بدهيد ,پرحوصله باشيد و در بر آوردن حاجات مردم تنگ حوصلگى نكنيد كه شماگنجوران و خزانه داران رعيت , و نمايندگان ملت و سفيران حكومتيد .
در فرمان معروف , خطاب به مالك اشتر مى نويسد :
و اشعر قلبك الرحمه للرعيه و المحبه لهم و اللطف بهم و لا تكوننعليهم سبعا ضاريا تغتنم اكلهم , فانهم صنفان , اما اخ لك فى الدين اونظير لك فى الخلق .
در قلب خود استشعار مهربانى , محبت و لطف به مردم را بيدار كن ,مبادا مانند يك درنده كه دريدن و خوردن را فرصت مى شمارد رفتار كنى كهمردم تو يا مسلمانند و برادر دينى تو و يا غير مسلمانند و انسانى مانندتو . .
و لا تقولن انى مؤمر آمر فاطاع فان ذلك ادغال فى القلب ومنهكه للدين و تقرب من الغير .
مگو من اكنون بر آنان مسلطم , از منفرمان دادن است و از آنها اطاعت كردن , كه اين عين راه يافتن فساد دردل و ضعف در دين و نزديك شدن به سلب نعمت است .
در بخشنامه ديگرى كه به سران سپاه نوشته است چنين مى فرمايد :
فان حقا على الوالى ان لا يغيره على رعيه فضل ناله و لا طول خص به وان يزيده ما قسم الله له من نعمه دنوا من عباده و عطفا على اخوانه
لازم است والى را كه هر گاه امتيازى كسب مى كند و به افتخارى نائلمى شود آن فضيلتها و موهبتها او را عوض نكند , رفتار او را با رعيت تغيير ندهد بلكه بايد نعمتها و موهبتهاى خدا بر او , او را بيشتر بهبندگان خدا نزديك و مهربانتر گرداند .
در بخشنامه هاى على ( ع ) حساسيت عجيبى نسبت به عدالت و مهربانى به مردم و محترم شمردن شخصيت مردم و حقوق مردم مشاهده مى شود كه راستى عجيب و نمونه است .
در نهج البلاغه سفارشنامه اى ( وصيتى ) نقل شده كه عنوان آن ( لمنيستعمله على الصدفات) است يعنى براى كسانى است كه ماموريت جمع آورىزكات را داشته اند , عنوان حكايت مى كند كه اختصاصى نيست , صورت عمومىداشته است , خواه به صورت نوشته اى بوده است كه در اختيار آنها گذاشته مى شده است و خواه سفارش لفظى بوده كه همواره تكرار مى شده است .
سيد رضى آنرا در رديف نامه ها آورده است , و مى گويد ما اين قسمت رادر اينجا مىآوريم تا دانسته شود على ( ع ) حق و عدالت را چگونه به پامى داشت و چگونه در بزرگ و كوچك كارها آنها را منظور مى داشت .دستورها اينست :
به راه بيفت بر اساس تقواى خداى يگانه , مسلمانى را ارعاب نكنى
, طورى رفتار نكن كه از تو كراهت داشته باشد بيشتر از حقى كه بهمال او تعلق گرفته است از او مگير , وقتى كه بر قبيله اى كه بر سر آبى فرود آمده اند وارد شدى تو هم در كنار آن آب فرود آى بدون آنكه به خانه هاى مردم داخل شوى , با تمام آرامش و وقار نه به صورت يك مهاجم ,بر آنها وارد شو و سلام كن , درود بفرست بر آنها , سپس بگو : بندگان خدا, مرا ولى خدا و خليفه او فرستاده است كه حق خدا را از اموال شما بگيرم, آيا حق الهى در اموال شما هست يا نه ؟ اگر گفتند : نه , بار ديگرمراجعه نكن , سخنشان را بپذير و قول آنها را محترم بشمار , اگر فردى جواب مثبت داد او را همراهى كن بدون آنكه او را بترسانى و يا تهديد كنى, هر چه زر و سيم داد بگير , اگر گوسفند يا شتر دارد كه بايد زكوه آنها را بدهد بدون اجازه صاحبش داخل شتران يا گوسفندان مشو كه بيشتر آنها از او است , وقتى كه داخل گله شتريا رمه گوسفندى شدى به عنف و شدت و متجبرانه داخل مشو
.
تا آخر اين وصيتنامه كه مفصل است .
به نظر مى رسد همين اندازه كافى است كه ديد على را به عنوان يك حكمراندرباره مردم به عنوان توده محكوم روشن سازد .
------------------
8 اهل بيت و خلافت
سه مسأله اساسى در چهار گفتار گذشته تحت عنوان (حكومت و عدالت) نظريات كلى نهج البلاغه را در مساله حكومت و مهمترين وظيفه اش يعنى ( عدالت( منعكسكرديم , اكنون نظر به اينكه يكى از مسائلى كه مكرر در اين كتاب مقدسدرباره آن سخن رفته است مساله اهل بيت و خلافت است , لازم است پس ازآن مباحث كه كلياتى بود در امر حكومت و عدالت در اين مبحث كه مربوطاست به مساله خاص خلافت بعد از پيغمبر و مقام اختصاصى اهل بيت در ميانامت وارد شويم .
مجموع مسائلى كه در اين زمينه طرح شده است عبارت است از :
الف مقام ممتاز و فوق عادى اهل بيت و اينكه علوم و معارف آنها ازيك منبع فوق بشرى سرچشمه مى گيرد و آنها را با ديگران , و ديگران را باآنها نتوان قياس كرد .
ب : احقيت و اولويت اهل بيت و از آن جمله شخص اميرالمؤمنين (ع ) به امر خلافت هم به حكم وصيت و هم به حكم لياقت و فضيلت و هم به حكمقرابت .
ج : انتقاد از خلفا د : فلسفه اغماض و چشمپوشى على (ع) از حق مسلم خود و حدود آن كه از آن حدود نه تجاوز كرده نه در آن حدود از انتقاد و اعتراض كوتاهى كرده است .
مقام ممتاز اهل البيت
( موضع سره و لجا امره و عيبه علمه و موئل حكمه , و كهوف كتبه , وجبال دينه : بهم اقام انحناء ظهره و اذهب ارتعاد فرائصه . لا يقاسبال محمد صلى الله عليه و آله من هذه الامه احد و لا يسوى بهم من جرت نعمتهم عليه ابدا , هم اساس الدين و عماد اليقين , اليهم يفىء الغالى وبهم يلحق التالى و لهم خصائص حق الولايه و فيهم الوصيه و الوراثه , الاناذ رجع الحق الى اهله و نقل الى منتقله)
.
جايگاه راز خدا , پناهگاه دين او , صندوق علم او , مرجع حكم او ,گنجينه هاى كتابهاى او , و كوههاى دين او مى باشند , بوسيله آنها پشت دينرا راست كرد و تزلزلش را مرتفع ساخت . احدى از امت با آل محمدقابل قياس نيست كسانى را كه از نعمت آنها متنعمند با خود آنها نتوانهم ترازو كرد , آنان ركن دين و پايه يقينند , تند روان بايد به آنان ( كهميانه روند ) برگردند و كند روان بايد سعى كنند به آنان برسند , شرائطولايت امور مسلمين در آنها جمع است و پيغمبر درباره آنها تصريح كرده است وآنان كمالات نبوى را به ارث برده اند , اين هنگام است زمانى كه حق بهاهلش بازگشته به جاى اصلى خود منتقل گشته است .
آنچه در اين چند جمله به چشم مى خورد , برخوردارى اهل بيت از يك معنويت فوق العاده است كه آنان را در سطحى مافوق سطح عادى قرار مى دهد .و در چنين سطحى احدى با آنان قابل مقايسه نيست , همچنانكه در مسالهنبوت مقايسه كردن افراد ديگر با پيغمبر غلط است , در امر خلافت وامامت نيز با وجود افرادى در اين سطح , سخن از ديگران بيهوده است .
( نحن شجره النبوه و مهبط الرساله و مختلف الملائكه و معادن العلم وينابيع الحكم).
ما درخت نبوت و فرودگاه رسالت و محل آمد و شد فرشتگان و معدنهاىعلوم و سرچشمه هاى حكمتهائيم( اين الذين زعموا انهم الراسخون فى العلم دوننا , كذبا و بغياعلينا ان رفعنا الله و وضعهم و اعطانا و حرمهم و ادخلنا و اخرجهم بنايستعطى و يستجلى العمى ان الائمه من قريش غرسوا فى هذا البطن من هاشم لاتصلح على سواهم و لا تصلح الولاه من غيرهم)
.
كجايند كسانى كه به دروغ و از روى حسد كه خداوند ما را بالا برده و آنهارا پائين , به ما عنايت كرده و آنها را محروم ساخته است , ما را وارد كرده , و آنها را خارج گفتند كه راسخان در علم (كه در قرآن آمده است) آنانند نه ما ؟ ! تنها بوسيله ما هدايت جلب , وكورى بر طرف مى گردد , امامان از قريش اند اما نه همه قريش بلكه خصوصيك تيره , از بنى هاشم , جامه امامت جز بر تن آنان راست نيايد و كسىغير از آنان چنين شايستگى را ندارد .
( نحن الشعار و الاصحاب و الخزنه و الابواب لا توتى البيوت الا منابوابها فمن اتاها من غير ابوابها سمى سارقا) .
جامه زيرين و ياران واقعى و گنجوران دين و درهاى ورودى اسلام مائيم , بهخانه ها جز از درهائى كه براى آنها مقرر شده است نتوان داخل شد , فقط دزداست كه از ديوار ( نه از در ) وارد مى شود (فيهم كرائم القرآن و هم كنوز الرحمن , ان نطقوا صدقوا و ان صمتوالم يسبقوا) .
بالاترين آيات ستايشى قرآن درباره آنان است , گنجهاى خداى رحمانند .اگر لب به سخن بگشايند آنچه بگويند عين حقيقت است , فرضا سكوت كنندديگران بر آنان پيشى نمى - گيرند .
( هم عيش العلم و موت الجهل , يخبركم حلمهم ( حكمهم ) عن علمهم .و صمتهم عن حكم منطقهم , لا يخالفون الحق و لا يختلفون فيه هم دعائم الاسلام و ولائج الاعتصام , بهم عاد الحق فى نصابه و انزاح الباطل عن مقامه ,و انقطع لسانه عن متنه عقلوا الدين عقل رعايه و وعايه لا عقل سماع و روايه, فان رواه العلم كثير و رعاته قليل ) .
آنان مايه حيات علم و مرگ جهل مى باشند , حلم و بردبارى شان ( ياحكمهائى كه صادر مى كنند و رايهائى كه مى دهند ) از ميزان علم شان حكايت مى كند , و سكوت هاى به موقع شان از توام بودن حكمت با منطق آنها خبرمى دهد , نه با حق مخالفت مى ورزند و نه در حق اختلاف مى كنند آنانپايه هاى اسلام و وسائل احتفاظ مردمند , به وسيله آنها حق به جاى خودبرمى گردد و باطل از جائى كه قرار گرفته دور مى شود و زبانش از بيخ بريدهمى شود , آنان دين را از روى فهم و بصيرت و براى عمل فرا گرفته اند , نه آن كه طوطى وار شنيده و ضبط كرده باشند و تكرار كنند , همانا ناقلان علوم فراوانند اما جانبداران آن كم اند .
در ضمن كلمات قصار نهج البلاغه داستانى نقل شده كه كميل بن زياد نخعىگفت : اميرالمؤمنين ( ع ) ( در دوره خلافت و زمان اقامت در كوفه ) دست مرا گرفت و با هم از شهر به طرف قبرستان خارج شهر بيرون رفتيم .
همينكه به خلوتگاه صحرا رسيديم آه عميقى از دل بر كشيد و به سخن آغازكرد .
در مقدمه سخن فرمود : اى كميل دلهاى فرزندان آدم به منزله ظرفها است ,بهترين ظرفها آن است كه بهتر مظروف خود را نگهدارى كند پس آنچه مى گويمضبط كن .
على در اين سخنان خود كه اندكى مفصل است , مردم را از نظر پيروى راهحق به سه دسته تقسيم مى كند و سپس از اينكه انسانهاى لايقى نمى يابد كه اسرار فراوانى كه در سينه انباشته دارد بدانان بسپارد , اظهار دلتنگىمى كند اما در آخر سخن خود مى گويد : البته چنين نيست كه زمين به كلى ازمردان الهى آنچنان كه على آرزو دارد خالى بماند , خير همواره و در هرزمانى چنين افرادى هستند هر چند كمند :
( اللهم بلى لا تخلو الارض من قائم لله بحجه اما ظاهرا مشهورا و اماخائفا مغمورا , لئلا تبطل حجج الله و بيناته و كم ذا ؟ و اين اولئك ؟اولئك و الله الاقلون عددا و الاعظمون عند الله قدرا , يحفظ الله بهم حججه و بيناته , حتى يودعوها نظرائهم , و يزرعوها فى قلوب اشباههم هجم بهمالعلم على حقيقه البصيره , و باشروا روح اليقين , و استلانوا و ما استوعره المترفون , و انسوا بما استوحش منه الجاهلون و صحبوا الدنيا بابدانارواحها معلقه بالمحل الاعلى اولئك خلفاء الله فى ارضه و الدعاه الىدينه , آه آه شوقا الى رويتهم) .
چرا ! زمين هرگز از حجت خواه ظاهر و آشكار يا ترسان و پنهان خالىنيست زيرا حجتها و آيات الهى بايد باقى بمانند اما چند نفرند ؟ وكجايند ؟ آنان به خدا قسم از نظر عدد از همه كمتر و از نظر منزلت در نزد خدا از همه بزرگترند ,خداوند به وسيله آنها دلائل خود را نگهدارى مى كند تا آنها را نزد مانندهاىخود بسپارند و در دل امثال خود بذر آنها را بكارند علم از غيب و باطن درمنتهاى بصيرت بر آنها هجوم كرده است , به روح يقين پيوسته اند , آنچه براهل تنعم دشوار است بر آنها آسان است , و آنچه مايه وحشت جاهلان است مايه انس آنان است , دنيا و اهل دنيا را با بدنهائى همراهى مى كنند كه روحهاى آن بدنها در جاى ديگر است و به عاليترين جايگاهها پيوسته است ,آرى جانشينان خدا در زمين خدا و دعوت كنندگان مردم به دين خدا اينانند ,آه آه چقدر آرزوى ديدن اينها را دارم .
در اين جمله ها هر چند نامى ولو به طور اشاره از اهل بيت برده نشدهاست , اما با توجه به جمله هاى مشابهى كه در نهج البلاغه درباره اهل بيت آمده است , يقين پيدا مى شود كه مقصود , ائمه اهل بيت مى باشند .
از مجموع آنچه در اين گفتار از نهج البلاغه نقل كرديم معلوم شد كه درنهج البلاغه علاوه بر مساله خلافت و زعامت امور مسلمين در مسائل سياسى ,مساله امامت به مفهوم خاصى كه شيعه تحت عنوان ( حجت( قائل است عنوان شده و به نحو بليغ و رسائى بيان شده است .
0%
نویسنده: شهید مطهری (ره)
