تذکراین کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنین عليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام گردیده است.

ارمغان اصفهان

در شرح حال علامه آیت الله بهبهانی

نویسنده: سید مصلح الدین مهدوی

بسم الله الرحمن الرحیم

اللّهم صلّ علی محمّد و آل محمّد

قالَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عِنْدَ ذِکْرِ الصَّالِحِینَ تَنْزِلُ الرَّحْمَه. (بحارالانوار ج ۹۰ ص ۳۴۹)

در راستای احیاء و نکوداشت علماء علوم آل محمّد صلوات اللّه تعالی علیهم اجمعین حضرت مستطاب ثقه الاعلام و معتمد المراجع العظام (دامت برکاتهم) جناب آقای حاج سید نورالدین مجتهدزاده متولّی مدارس علمیه آیت الله بهبهانی ; همزمان با ایام سوگواری اسارت آل اللّه: و هفتم صفر، شهادت مهجه قلب المصطفیصلى‌الله‌عليه‌وآله و قره عین المرتضیعليه‌السلام حضرت امام حسن مجتبیعليه‌السلام اقدام به برگزاری بزرگداشت چهلمین سال ارتحال جدّ امجد خود فقیه اهل بیت عصمت و طهارت : و مدافع حریم مقدّس امامت و ولایت مرجع عالیقدر تشیع حضرت آیت الله العظمی حاج میر سید علی موسوی بهبهانی ;نموده است.

لذا در این راستا به اینجانب پیشنهاد نمودند تا کتاب شرح حال ایشان را که توسط مورخ عالیقدر جناب آقای سید مصلح الدین مهدوی ; که بمناسبت چهلمین روز رحلت آن فقیه صمدانی تنظیم کرده بودند، توسط انتشارات ناجی جزائری چاپ و در اختیار علاقه مندان قرار گیرد. انشاء الله تعالی. والحمدلله رب العالمین

سید هاشم ناجی

بسم الله الرحمن الرحیم

بدینوسیله از جناب فاضل ارجمند حجه الاسلام و المسلمین سید هاشم ناجی جزائری مدیر محترم انتشارات ناجی جزائری که اقدام به چاپ و نشر «شرح حال زندگانی آیت الله العظمی بهبهانی ;که توسط مورخ محترم مرحوم سید مصلح الدین مهدوی تنظیم گردیده بود.» نموده است، تقدیر و تشکر می گردد و دوام توفیقات ایشان را در نشر معارف اهل بیت : از خداوند متعال خواستارم.

در اینجا لازم است که از زحمات جناب حجه الاسلام آقای سید محمّد رضا طباطبایی که از اسباط مرحوم آیت الله بهبهانی می باشند و در کار تصحیح، نگارش و اضافه ملحقات این کتاب تلاش وافری نموده اند، تشکر و سپاسگزاری بنمایم.

ضمناً یادآور می شود که کتاب مزبور با مختصر دخل و تصرف و با انجام تصحیحات لازمه در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.

لازم به ذکر است در تنظیم کتاب فوق از کتابهای ذیل نیز استفاده شده است:

۱ - گذری بر زندگانی استاد علامه محقق آیت الله العظمی بهبهانی، تألیف آیت الله سید علی شفیعی

۲ - شرح حال افکار و آثار آیت الله بهبهانی، تألیف مرحوم حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ علی دوانی

وَ لِلّهِ دَرُّهُم و عَلی اللّهِ أَجرُهُم

متولی مدارس علمیه آیت الله بهبهانیرحمه‌الله

سید نورالدین مجتهدزاده

۲۰ محرم الحرام ۱۴۳۷

پیشگفتار

بعد الحمد والصلوه

به گواهی تمام کسانی که از نزدیک با حضرت آیت الله العظمی مرحوم حاج سید علی مجتهد موسوی بهبهانی آشنایی داشتند ایشان یکی از ستارگان قدر اول آسمان علم و دانش بودند که علاوه بر مقام شامخ فقاهت در سجایای اخلاقی و ملکات نفسانی و زهد و تقوی کم نظیر بلکه در زمان خود عدیم ­ النظیر بودند.

سالها مرجع تقلید و در مسند ارشاد و هدایت سالکین طریق حق جایگیر و مردم را علماً و عملاً هدایت می فرمودند. متأسفانه در ۱۸ ماه ذی القعده ۱۳۹۵ دعوت حق را لبیک اجابت گفته و روح پرفتوحش به عالم قدس خرامید و برای همیشه ارادتمندان و مقلدین خود را در آتش فراق گذارد.

نگارنده برای تسلی خاطر خود و بنا به پیشنهاد عده ای از بزرگان برای آن که خاطره حیات ایشان همیشه در نظرها مجسم بوده و برنامه زندگانی آن عالم ربانی و فقیه صمدانی را سرمشق خود قرار دهند بر آن شد که شرح حال مختصری از ایشان بنویسد.

و چون مقرر گردید این زندگینامه جهت مراسم چهلمین روز درگذشت ایشان چاپ شده باشد لهذا فرصت تحقیق نبود و تا آنجا که ممکن گردید مطالب از منابع مخلتف جمع آوری گردیده تقدیم دوستان و آشنایان و ارادتمندان آن فقید سعید میگردد.

امید است که اولاً مورد قبول بینندگان قرار گیرد و ثانیاً از نواقص آن اغماض کنند و نویسنده را در این باب معذور دارند.

وبالله التوفیق وعلیه التکلان

سیّد مصلح الدین مهدوی

ذی الحجه ۱۳۹۵

ولادت

حضرت حجه الاسلام و المسلمین سید الفقهاء و المجتهدین استاد العلماء و المحققین العلامه الکبری و آیت الله العظمی مرحوم آقای حاج میر سید علی مجتهد موسوی بهبهانی اعلی الله مقامه الشریف.

در اواخر سال ۱۳۰۳ و یا اوایل سال ۱۳۰۴ قمری در بهبهان(۱) متولد گردیده و در خانواده علم و روحانیت دوره کودکی را گذرانید.

و پس از طی مراحل صباوت به دستور پدر به تحصیل علوم مشغول گردید و در نزد فضلاء آن ناحیه به تحصیل علوم از صرف و نحو و معانی بیان و اصول و فقه و تفسیر و حدیث اشتغال جست.

پدر و خانواده:

پدر آن بزرگوار مرحوم آقا سید محمد بن سید علی از علماء آن شهرستان بوده و نسب آنان به طوری که دانشمند محترم آقای حاج سید محمدعلی سعادت موسوی بهبهانی که از علماء معاصر بهبهان و از احفاد سید عبدالله بلادی و از جمله شاگردان مرحوم آیت الله بهبهانی میباشند از قول ایشان نقل نمودند با اجداد عالم جلیل آقا سید عبدالله ابن سید علی بن محمد بن عبدالله بن علی بن سید علوی بن ابومحمد حسین غریفی ابن حسن بن احمد بن عبدالله بن عیسی ابن حمیس بن احمد بن ناصرالدین فقیه بن علی

۱ - بهبهان در ۳۴۹ کیلومتری جنوب خاوری اهواز واقع شده ارتفاعش از سطح دریا چهل و دو متر و حد اکثر درجه حرارت در آنجا پنجاه وحداقل صفر میباشد (به سانتی گراد) جمعیتش در حدود ۲۴ هزار نفرو زبان مردمش فارسی به لهجه لری میباشد. آبش از رودخانه مارونو از شهرهای قدیمی است قبل از تسلط اعراب و مسلمین یکی از پنج قسمت ناحیه شیراز به نام کوره قباد معروف بوده و حکومت نشین آن دره کاه یا دره جان در دوازده کیلومتری بهبهان بوده است سپس مردم آنجا از درجان یا درغون (ارجان) به محل فعلی بهبهان نقل مکان کرده اند (صفحه ۴۷ جلد یکم دانشمندان و سخن سرایانفارس به اختصار و تصرف) انحراف قبله بهبهان ۴۷ درجه و ۳۸ دقیقه و ۲۶ثانیه جنوب غربی است (معرفه القبله) در فرهنگ نوبهار (۱۵۲/۱) درباره بهبهان گوید: شهری است از بلاد فارس به جانب عربستان که سکنه آن طوایف الوار و بیشتر آن کوهستانک است و همین کوهستانک را کوه گیلویه گویند و قلعه گل و گلاب هم دو قلعه خدا آفرین تستدر آنجا از سنگ و تنگ و تکاو و هم که معدن مومیائی خوبست از مضافات بهبهان است. در بستان السیاحه (ص۱۶۸ چاپ اصفهان) گوید:بهبهان دارالاماره کوه گیلویه است از اقلیم سیم هوایش گرم و آبش از رود، خاکش حاصلخیز و آن شهر در زمین همواراتفاق افتاده. قریب دو سه هزار خانه در اوست. سکنه آن دیار دوفرق اند لر و عرب. در مهمان نوازی مشهورند همگی مذهب امامیه دارند. سادات عالی درجات آن دیار معروف و در سفره و سخاوت و مروت درتمامت فارس موصوفند. جماعتی از علماء اعلام و فقهاء اسلام بدین شهرستان منسوبند که اعلم و اشهر آنها مرحوم آقا محمد باقر بن مولی محمد اکمل اصفهانی معروف به بهبهانی و مؤسس بهبهانی و وحید بهبهانی می باشد. توضیحاً آنکه شهرستان بهبهان در قدیم جزءاستان فارس بوده و در تقسیمات اخیر جزء استان خوزستان قرار گرفته است. این آمار مربوط به سال ۱۳۵۴ می باشد.

بن سلمان (سلیمان) بن ابوسلیمان ابن جعفر بن موسی بن صالح بن محمد بن علی طاهر بن ابوالحسن علی بن حسن بن محمد العابد بن الامام الهمام موسی الکاظمعليه‌السلام (نقل از صفحه ۲۷ جامع الانساب) معروف به بلادی متولد ۱۲۳۳ و متوفی به سال ۱۲۸۲ قمری می پیوندند. خاندان سید عبدالله بلادی از پدران مشارالیه و اعمام و بنی اعمام و اعقاب عموماً اهل فضل و دانش و از علماء و مصنفین میباشند. شرح حال عده ای از آنها در کتاب طبقات اعلام الشیعه تألیف علامه بزرگوار مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ طهرانی مذکور است و در جامع الانساب نیز به نام پاره ای از آنها اشاره شده است.

تحصیلات در بهبهان:

مرحوم آیت الله بهبهانی زبان فارسی و مقدمات علوم و ادبیات عرب و سطح (دوره متوسط علوم قدیم) را تا سن هیجده سالگی در بهبهان در خدمت اساتید آن سامان که از آن جمله است: مرحوم حجه الاسلام میرزا محمد حسن(۱) و مرحوم حجه الاسلام آقا شیخ عبدالرسول(۲) و مرحوم حجه الاسلام حاج سید محمد ناظم الشریعه بهبهانی(۳) مشغول بوده و در اواخر سال ۱۳۲۲ قمری جهت ادامه تحصیلات عازم عتبات عالیات گردیدند و به طوری که نقل میکنند مرحوم آیت الله بهبهانی هنگام ورود به نجف اشرف متجزی(۴) بودند.

تحصیلات در نجف اشرف:

مرحوم آیت الله بهبهانی همچنان که قبلاً گفته شد در اواخر سال ۱۳۲۲ جهت تکمیل تحصیلات خود

۱ - شیخ میرزا محمد حسن بن مولی حسین بهبهانی عالم ورع. فقه و اصول را نزد پدرش و میر محمد صالح بنمیر علی نقی بهبهانی خوانده و پس از فوت پدر قائم مقام مشاغل پدر از اقامه جماعت و تدریس گردیده بعد از سال ۱۳۲۰ وفاتیافته است (ص ۳۹۴/۱ نقباء البشر).

۲ - شیخ عبدالرسول بهبهانی از علماء و مدرسین سطوح در بهبهان بوده و شرح حالش در کتب موجود در نزد نویسنده ذکر نشده است.

۳ - حاج سید محمد ناظم الشریعه بهبهانی عالم فاضل زاهد معمر نسب او به جناب ابراهیم المرتضی بن الامام الهمام موسی الکاظمعليه‌السلام میپیوندند. مشارالیه ازمعاریف شاگردان آقا شیخ هادی طهرانی و آخوند ملامحمد کاظم خراسانی صاحب کفایه الاصول و مرحوم آقا سید محمد کاظم طباطبائی یزدی مؤلف عروه الوثقی بوده پس از تکمیل تحصیلات در نجف به بهبهان مسقط الرأس خود مراجعت نموده و به تدریس واقامه جماعت و رسیدگی به امور مذهبی مردم پرداخته و مورد توجه وعنایت عموم مردم واقع شده سرانجام در شب ۱۲ محرم الحرام سال ۱۳۷۰ به سن قریب به یکصد سالگی وفات یافته در بهبهان مدفون سپس به نجف اشرف منتقل گردید (صفحه ۲۴۲/۲ گنجینه دانشمندان)

۴ - تجزی در اجتهاد از مسائل اصول است که مورد نظر وعنایت علماء بوده و در آن باب کتب و رسائلی نوشته اند. متجزی کسی است که در تمام مسائل فقهی به درجه اجتهاد نرسیده است لکن در برخی از مسائل اجتهاد نموده و یا قدرت آن را دارد. عموم فقهاء را عقیده بر آن است که شخص متجزی میتواند در مسائل اجتهادی به رأی خودش عمل کند ورأی متجزی حجت است.عازم نجف میشوند و به درس آخوند خراسانی(۱) و مرحوم آقا سید محمدکاظم طباطبائی یزدی(۲) حاضر شده ولیکن قسمت عمده تحصیلات ایشان در محضر عالم جلیل مرحوم آقا سید محسن(۳) کوه کمری تبریزی از اجله شاگردان آقا شیخ هادی طهرانی بوده است.

دوره تحصیل مرحوم آیت الله بهبهانی در نجف اشرف جمعاً شش سال بوده و پس از نیل به مقام شامخ اجتهاد و کسب اجازه روایت و اجتهاد از اساتید خود و مراجع طراز اول عصر به بهبهان مولد و موطن خود مراجعت فرموده و به تدریس و اقامه جماعت و سایر وظائف روحانیت پرداخته در این زمان بیشتر از علماء و فقهاء شهر بهبهان به محضر ایشان حاضر گردیده و از مشکوه علم و دانش ایشان کسب نور علم و معرفت مینموده اند و در این سفر در شهر بهبهان متأهل میشوند.

سفر مجدد به عتبات:

در سال ۱۳۲۹ (یعنی پس از یک سال توقف در بهبهان) مجدداً به عتبات مراجعت فرموده لکن به واسطه مساعد نبودن آب و هوا و کسالت ایشان مجبوراً پس از یک سال توقف در سال ۱۳۳۰ به ایران مراجعت مینمایند.

در مدت یک سال توقف در نجف حوزه درس و مباحثه شروع نموده و جمعی از فضلاء طلاب و مشتغلین به درس ایشان حاضر میشده اند.

ورود مجدد به بهبهان:

در سال ۱۳۳۰ مرحوم آیت الله بهبهانی از نجف به ایران مراجعت نموده و مجدداً در شهر بهبهان سکونت اختیار مینمایند و مدت هفت سال در آنجا به درس و بحث و مباحثه و تدریس علوم مختلفه مشغول می ­ شوند.

۱ - مولی محمد کاظم بن مولی محمد حسین طوسی خراسانی از اجله علماء و فقهاء و مجتهدین و مراجع تقلید ومدرسین حوزه علمیه نجف و از بنیان گزاران مشروطه ایران است. در ۱۲۵۵ متولد و روز سه شنبه ۲۰ ذیحجه الحرام سال ۱۳۲۹ در نجف اشرف وفات یافت. مشارالیه صاحب کتاب بسیار معروف کفایه الاصول است که از امهات کتب درسی و از حین تألیف تا کنون مرجع عموم فقهاء و مجتهدین میباشد.

۲ - علامه محقق مرحوم آقا سید محمدکاظم بن عبدالعظیم حسنی طباطبائی یزدی از اجله فقهاء و مجتهدین درحدود سال ۱۲۴۷ در کستو، از قرای یزد متولد گردیده در یزد و اصفهان و نجف تحصیل نموده و از مدرسین بزرگ و رؤساء و مراجع تقلیدگردید. سرانجام در شب سه شنبه ۲۸ رجب سال ۱۳۳۷ در نجف اشرف وفات یافته در یکی از حجرات صحن شریف مدفون گردید. معروف ترین تألیفات ایشان کتاب عروه الوثقی است که از کتب معروف فقهی است و عموم مجتهدین بر آن حاشیه نوشته اند و جمعی دیگر ازفقهاء درباره این کتاب، کتب متعدد نوشته اند که از آن جمله است: مستمسک العروه مرحوم آیت الله حاج سید محسن حکیم طباطبائی.

۳ - آقا سید محسن حسینی کوه کمری ازمجتهدین بزرگ و افاضل مدرسین نجف و اجله شاگردان آقا شیخ هادی طهرانی بوده و پس از فوت استاد حوزه درس در نجف منعقد نموده وبیشتر شاگردان علامه طهرانی به درس او حاضر شدند قبل از سال ۱۳۳۸ وفات یافته است.

سفر سوم به نجف اشرف:

در سال ۱۳۳۸ بر حسب تقاضای عده زیادی از شاگردان مرحوم آیت الله آقا سید محسن کوه کمری استاد ایشان برای سومین بار عازم نجف اشرف و توطن در آن ارض مقدس میشوند، پس از تهیه منزل در نجف به وسیله مرحوم حاج باقر بهبهانی از تجار محترم خوزستان مقیم بوشهر و تعهد مشارالیه مخارج حوزه درس ایشان را، به عزم حرکت دادن خانواده خود از ایران به نجف اشرف به ایران و بهبهان مراجعت میفرمایند.

در موقع حرکت از بهبهان به نجف خانواده ایشان در شهر رامهرمز بیمار میشود و مجبوراً حرکت ایشان به تأخیر می افتد. چون فصل زمستان بوده و ضمناً اوضاع شهر نجف هم انقلابی و اعتصاب بوده است و یکی از علماء رامهرمز به نام مرحوم حجه الاسلام آقا سید عبدالله طباطبائی از ایشان دعوت میکند که جهت تغییر آب وهوا و پرستاری بیمار به قریه ییلاقی (مال آقا) در دو فرسخی شهر رامهرمز تشریف ببرند، دعوت او را قبول و به مال آقا میروند.

اصرار مردم رامهرمز:

در این موقع مردم شهر رامهرمز(۱) از ایشان دعوت میکنند در شهر آنان توقف کنند. قرار بر استخاره می شود و استخاره با رفتن به عتبات موافقت نکرده تصمیم به اقامت در شهر رامهرمز میگیرند.

۱ - در معجم البلدان (صفحه ۱۷ جلد ۹ چاپ بیروت) می نویسد: رامهرمز، و معنی رام بالفارسیه المرادوالمقصود وهرمز احد الاکاسره فکأن هذه اللفظه مرکبه معناها مقصود هرمز او مرادهرمز. وقال حمزه رامهرمز اسم مختصر من رامهرمز اردشیروهی مدینه مشهوره به نواحی خوزستان والعامه یسمونها رامز... ورامهرمز من بین مدن خوزستان تجمع النخل والجوزوالاترنج ولیس ذلک یجتمع بغیرها من مدن خوزستان.

توقف در رامهرمز:

(۱) پس از این جریان مرحوم آیت الله بهبهانی از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۶۲ یعنی مدت ۲۳ سال در شهر رامهرمز توقف میفرمایند و بدین مناسبت به رامهرمزی شهرت مییابند.

چهارمین سفر آیت الله بهبهانی به عتبات عالیات کربلا:

در سال ۱۳۶۲ قمری مرحوم آیت الله بهبهانی برای چهارمین دفعه به عتبات مسافرت مینمایند در این موقع مرحوم آیت الله العظمی آقای حاج آقا حسین قمی که پس از قضایای خراسان به کربلا مهاجرت نموده بودند و در آنجا متوطن گشته از ایشان تقاضا میکنند که در کربلا ساکن شوند.

«مرحوم آیت الله بهبهانی بر حسب تقاضای ایشان در کربلا ساکن گردیده و به تدریس خارج فقه و اصول اشتغال می ورزند و مدت دو سال ادامه می یابد در این موقع کتاب مصباح الهدایه را تألیف می نمایند.

به نقل از آقای علی دوانی که از نجف برای زیارت سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسینعليه‌السلام به کربلا آمده بودم، در حرم مطهر حضرت اباالفضل العباسعليه‌السلام ، آیت الله بهبهانی دیدم که مقابل ضریح مطهر ایستاده است و با وقار و خضوع خاصّی که مخصوص به خود آن جناب بود مشغول زیارت است، با تماشای آیت الله بهبهانی و خضوعی که در حال زیارت قمر بنی هاشمعليه‌السلام داشت، حالی پیدا کرده بودم که قابل وصف نیست.»(۲) (مصحح)

مهاجرت به نجف:

چون شهرت و عنوان علمی مرحوم آیت الله بهبهانی به گوش علماء و فضلاء طلاب نجف می رسد

__________________________________

۱ - رام در لغت به معنای: آرام و قرار و شاد و خرم وخوش و طربو شادی و شهر و بنا و راستین آمده است و نام روز ۲۱ ماه­ های فرسو نام فرشته­ ای موکل بر آن روز و لقب پادشاهان هند است که به اعتقاد هندوانیکی از اسامی خداوند تعالی است و مخفف بهرام هم هست و همبه معنی معروف. رام اردشیر رام گرد رام هرمز نام شهریاست از بلاد اهواز در حوالی شوشتر (فرهنگ نوبهار) حاجی شیروانی در بستان­ السیاحه(ص۲۹۶) گوید: رام هرمز بلوکی است از بلوکات بهبهان وناحیه­ ای است بهجت­ نشان مابین شوشتر و بهبهان واقع و جوانباربعه­ اش واسع است و جبال و شمال و مشرق آن قریه­ ایست و رود بزرگ بهآن قرب می­ گذرد و برنج بسیار کشته می­ شود و قرب سی پاره قریه معموره در اوست و هوایش گرم آبش نیکو مردمش همگی عربو شیعی مذهب و مهمان­ دوست و غریب­ نواز و در آن شیوهممتاز، اشخاص صاحب کمال از آن محال برخاسته­ اند من­ جمله حسن بن فضل بن سهلانوزیر سلطان­ الدوله دیلمی بوده انتهی. طول جغرافیائی شهر رامهرمز ۴۹ درجه و ۳۶دقیقه و عرض جغرافیائی آن ۳۱ درجه ۱۶ دقیقه و ۳۰ثانیه و انحراف قبله آن ۴۳ درجه و ۵۲ دقیقه و ۵۰ ثانیه جنوبغربی است. (معرفهالقبله)

۲ - شرح حال آثار و افکارآیت الله بهبهانی، ص ۱۰۷.

جمعی از دانشمندان آنجا از ایشان تقاضا میکنند که به نجف مهاجرت نموده و در آنجا به افاضه و افاده مشغول گردند، مسئول ایشان مورد اجابت قرار گرفته و به نجف مشرف میشوند و تا سال ۱۳۶۵ در نجف مشغول تدریس می ­ شوند، مدت توقف و تدریس ایشان در نجف شش ماه به طول می انجامد.

مراجعت به ایران:

در طول این مدت مکرر مردم رامهرمز به وسیله تلگراف و نامه از ایشان تقاضای مراجعت به رامهرمز را نموده و جداً از ایشان خواستار میشوند که به ایران برگشته در شهر آنان به افاده و افاضه مشغول گردند و چون مرحوم آیت الله بهبهانی موافقت نمیکردند مردم خوزستان به حضرات آیات الله العظام مرحوم آیت الله آقا سید ابوالحسن اصفهانی و مرحوم آیت الله حاج آقا حسین قمی و دیگر مراجع متوسل گردیده و آنان را واسطه تقاضای خود میکنند تا مرحوم آیت الله بهبهانی را به مراجعت به خوزستان راضی نمایند و بالاخره در سال ۱۳۶۵ به ایران مراجعت فرموده و در شهر رامهرمز به تأسیس مدرسه دینیه اقدام نموده و جمعی از فضلاء و مشتغلین را در مدرسه جمع آوری نموده و بدین ترتیب حوزه علمیه در آن شهر تشکیل می دهند و تا سال ۱۳۷۰ در آن شهر توقف میفرمایند. بنابراین مجموع سنواتی که مرحوم آیت الله بهبهانی در رامهرمز سکونت داشته اند حدود سی سال میگردد.

در خلال این سنوات چندین سفر به مشهد مقدس سفر نموده و مورد استقبال و احترام علماء و دانشمندان قرار می ­ گیرند.

مرحوم آیت الله بهبهانی در این مدت سی سال به مناسبت دور بودن از مراکز علمی و شهرهای بزرگ آن چنانکه باید و شاید شهرت نیافتند و همچنان مجهول ­ القدر و خامل ­ الذکر باقیماندند.

مسافرت به طهران:

در اواخر ماه رمضان المبارک سال ۱۳۷۰ در اثر عارضه کسالت به طهران مسافرت نموده و مدت دو ماه در پایتخت تحت معالجه و درمان قرار میگیرند و هر روز عده ای از علماء و دانشمندان که صیت فضل و دانش ایشان را شنیده بودند در بیمارستان از آن مرحوم عیادت میکنند و بدین ترتیب عده ای بیشتر از اهل علم و محترمین به مقامات علمی ایشان واقف میگردند.

پس از بهبودی مزاج طبق تجویز پزشکان در شهر اهواز توطن اختیار میکنند.

سکونت در اهواز:

همچنان که ذکر شد از اواخر سال ۱۳۷۰ مرحوم آیت الله بهبهانی طبق تجویز پزشکان و استدعای علماء و فقهاء در شهر اهواز مرکز استان خوزستان توقف و سکونت می نمایند، گرچه از زمانی که در رامهرمز ساکن بودند جمع کثیری از مردم آن نواحی از ایشان تقلید میکردند لکن از این موقع مرجعیت ایشان کاملتر شده و اکثر شهرهای خوزستان از بهبهان و رامهرمز و اهواز و آقاجاری و مسجد سلیمان و آبادان و خرمشهر و بندر معشور و خلف آباد و رامشیر و دزفول و غیره عموماً مقلد ایشان می شوند، و به خصوص پس از فوت مرحوم آیت الله العظمی حاج سید محسن حکیم طباطبائی و مرحوم آیت الله العظمی حاج سید محمود حسینی شاهرودی تمام مردم جنوب از ایشان تقلید میکردند و همچنین بسیاری از مردم اصفهان و شهرهای دیگر نیز از ایشان تقلید مینمودند.

مسافرت به خرم آباد و بروجرد:

«آیت الله بهبهانی قبل از آغاز انقلاب اسلامی در سال ۱۳۴۱ و چند سال بعد از آن تابستانها به خرم آباد می رفت و مورد توجه علمای آن شهر مخصوصاً آیت الله حاج آقا روح الله کمالوند بود. در این سفرها هنگام ورود به شهر مورد استقبال آقایان علما کلاً و مردم قرار میگرفت. نماز جماعت را در خانه های میزبانان برگزار میکرد و مدتی هم نماز را در مدرسه علمیه با حضور طلاب و مردم مختلف اقامه مینمود. آیت الله حاج آقا روح الله کمالوند، و آیت الله قاضی خرم آبادی و آیت الله حاج سید عیسی جزائری، و سایر علما و فضلای شهر در بزرگداشت آیت الله بهبهانی، و استفاده از محضر پرفیض آن مرحوم سعی بلیغ مبذول می داشتند.»(۱) (مصحح)

مسافرت به اصفهان:

در تابستان ۱۳۴۵ خورشیدی مرحوم آیت الله بهبهانی جهت تغییر آب و هوا به اصفهان تشریف فرما شدند.

از اوایل ورود ایشان به اصفهان در مدرسه صدر در بازار به تدریس خارج فقه و اصول اشتغال جسته و ظهرها در مسجد شیخ لطف الله اقامه جماعت مینمودند و از همان روزهای اول فضلاء و دانشمندان اصفهان که قبلاً نام ایشان و مقامات علمیشان را شنیده بودند پروانه وار دور شمع وجودشان گرد آمده و از محضر درس ایشان مستفیض شدند و مقدسین و متدینین به جماعتشان حاضر گردیده و هرچه بر مدت اقامت حضرت آیت الله بهبهانی در این شهر افزود مردم از کلیه طبقات بیشتر ارادتمند ایشان شدند به طوری که وقتی عازم مراجعت به اهواز شدند به ایشان پیشنهاد شد که برای همیشه در اصفهان اقامت فرمایند.

_______________________________________

۱ - کتاب شرح حال آثار وافکار آیت الله بهبهانی، علی دوانی.

ولی چون اقداماتی که در خوزستان شروع گردیده بود احتیاج به حضور ایشان در این شهر را داشت و ممکن بود که اگر حضرت معظم له برای همیشه ترک اقامت در آنجا را میفرمودند کارها تعطیل گردد علیهذا قرار بر این شد که مدت شش ماه از سال از اول خرداد تا اوایل آبان در اصفهان تشریف داشته باشند و بقیه سال را در اهواز سکونت نمایند و به همین ترتیب مدت ده سال عمل شد.

حوزه علمیه بهبهان:

مرحوم آیت الله بهبهانی در سالهایی که در بهبهان تشریف داشتند حوزه علمیه ای تأسیس نموده و عده ای از فضلاء در آن شهرستان در خدمتشان تلمذ می ­ نمودند.

فاضل متتبع ارجمند آقای حاج شیخ محمد شریف رازی در کتاب گنجینه دانشمندان (صفحه ۲۵۰/۳) برای شهر بهبهان چهار مدرسه دینی نام می ­ برد بدینقرار:

۱ - مدرسه شاه فضل ۲ مدرسه شاهزاده ابراهیم ۳ مدرسه مرتضوی ۴ مدرسه شاه میرعالی حسین. مشارالیه همچنین اسامی ۴۷ مسجد از مساجد بهبهان را نام می ­ برد.(۱)

آقای حاج سید فرج ­ الله مصطفوی داماد حضرت آیت الله بهبهانی از شاگردان مبرز این دوره می ­ باشند.

حوزه علمیه رامهرمز:

پس از آنکه حضرت آیت الله بهبهانی در رامهرمز سکونت نمودند در آنجا مدرسه دینی و حوزه علمیه تشکیل داده و جمعی کثیر از فضلاء و دانشمندان خوزستان در خدمتشان تلمذ نمودند.

فاضل گرامی معاصر در گنجینه دانشمندان (صفحه ۱۷۶/۵) به نام سی مسجد از مساجد این شهر(۲) اشاره نموده و هم در این کتاب در شرح حال حضرت آیت الله می نویسد:

معظم له در مدتی که در این شهر بنا به اصرار و تقاضای مردم اقامت داشتند خدمات بزرگی انجام داده و حوزه علمیه در آنجا داشته و جمعی از فضلاء و دانشمندان خوزستان از محضرش استفاده می ­ نمودند.

حوزه علمیه اهواز:

حضرت آیت الله بهبهانی همچنان که قبلاً متذکر شدیم از سال ۱۳۷۰ تا حین وفات یعنی سال ۱۳۹۵

____________________________________

۱ - لازم به ذکر است که این آمار مربوط به حدود چهل سالپیش می­ باشد و مسلماً این آمار اکنون بیشتر شده است.

۲- همان.

مدت ۲۵ سال در اهواز ساکن بودند که این مدت به طوری که بعداً متذکر خواهیم شد خدمات زیادی به این شهرستان نمودند از قبیل ساختن مسجد و مدرسه و غیره. در خلال این مدت مدرسه علمیه و حوزه تدریس خارج فقه و اصول تشکیل داده و عده ای از دانشمندان خوزستان را تربیت و تعلیم فرمودند که فعلاً هر کدام در یکی از نقاط خوزستان و غیره به قدر وسع و قدرت خود در ترویج مبانی دین و شعائر مذهب از اقامه جماعت و موعظه و تدریس اشتغال دارند.

شهرستان اهواز از شهرهای قدیمی ایران و در طول تاریخ جماعت کثیری از دانشمندان را در مهد خود پرورده که در کتب رجال و تاریخ به نام آنها اشاره شده است.

در وجه تسمیه این شهر گفته اند که اعراب پس از فتح خوزستان نام هرمز اردشیر را که شهری در این ناحیه بود «سوق الاهواز» نهادند و اهواز جمع هوز معرب خوز است و یکی از فضلاء معاصر در مجله هنر و مردم طی مقاله ای اظهار نظر میکند که کلمه (آز) پسوند مکان است و اسامی شیراز و اهواز و نماز کلماتی مرکب از شیر و آهو و نم میباشد.

مزار معروف شهر اهواز بقعه جناب علی بن مهزیار اهوازی از مشرفین به حضور باهرالنور حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه میباشد.

واعظ دانشمند معاصر آقای حاج شیخ اسماعیل کلباسی فرزند مرحوم حجه الاسلام حاج میرزا رضا کلباسی اصفهانی متولد در ۱۰ ذی الحجه ۱۳۲۲ رساله کوچکی به نام (زیارتگاه اهواز) در شرح حال این بزرگوار تألیف نموده و به چاپ رسیده است.

ذیلاً جهت آنکه خوانندگان محترم بیشتر به اهمیت شهر اهواز پی برند به نام چند نفر از دانشمندان و علماء و محدثین قدیم این شهرستان اشاره می ­ شود.

۱ - ابو اسحق ابراهیم بن مهزیار مؤلف کتاب البشارات.

۲ - ابوالعیناء اهوازی

۳ - احمد بن حسین بن سعید اهوازی از اصحاب حضرت رضاعليه‌السلام

۴ - ابوالعباس حسن بن هانی اهوازی

۵ - حسین بن سعید کوفی اهوازی از اصحاب حضرت رضا و حضرت جواد و حضرت هادیعليهم‌السلام

۶ - سهل بن هرون دشت میشانی اهوازی

۷ - عبدالله نجاشی حاکم اهواز که از طرف حضرت صادقعليه‌السلام دو نامه به عنوان او در کتب معروف است.

۸ - ابوالحسن علی بن مهزیار اهوازی

۹ - علی بن عباس مجوسی اهوازی مؤلف کتاب کامل الصناعه

۱۰ - محمد بن جبرئیل اهوازی

شهر اهواز پس از فتنه مغول خراب شده و از آنجا بیشتر از دهکده ای باقی نمانده بود که در این اواخر آن را خزعلیه میگفتند و چون ناصرالدین شاه قاجار درصدد تجدید عمارت آنجا برآمد به نام ناصریه شهرت یافته و در زمان رضاشاه مجدداً به نام اهواز شهرت یافت.

حوزه علمیه اصفهان:

شهر باستانی اصفهان در تمام دوران پرافتخار تاریخی خود از مراکز مهم علم و دانش بوده و در هر عصر و زمانی صدها فقیه و محدث و حکیم و ادیب و فیلسوف و مورخ و واعظ و شاعر در آن می زیسته اند و ده ها مدرسه جهت تدریس و تحصیل داشته و بحمدالله تا کنون یکی از مراکز معتبر دینی و حوزه علمیه آن بعد از قم بزرگ ­ ترین و پرمایه ­ ترین حوزه ­ های علمی شیعه در ایران می ­ باشد.

در حال حاضر در اصفهان ۲۶ مدرسه دینی وجود دارد(۱) که به غیر از دو سه عدد از آنها بقیه طلبه ­ نشین و صبح و عصر حوزه های درس و بحث در آنجا منعقد میباشد و صدها طالب علم در خدمت بزرگان و مدرسین به استفاضه و استفاده مشغول می باشند.

مدرسه صدر بازار که از آثار خیریه حاج محمدحسین خان صدر اصفهانی است از زمان ساختمان تا کنون از مراکز مهم تدریس علوم دینی میباشد و در این اواخر مدرسین و فقهاء بزرگی در آن تدریس می ­ نمودند.

اسامی برخی از مدرسین مدرسه صدر در این اواخر (سال ۱۳۵۳ به بعد) که همگی وفات یافته اند به قرار زیر است:

۱ - آقا سید ابوالقاسم بن سید محمدباقر حسینی دهکردی

۲ - آقا سید محمدباقر ابطحی سدهی فرزند سید محمد علی

۱ - البته این آمار مربوط به سال ۱۳۵۴می باشد و بحمدالله اکنون بیشتر شده است.

۳ - آخوند ملامحمد حسین بن مولی محمد جعفر فشارکی

۴ - حاج سید صدرالدین بن حسن هاطلی کوهپایه ای حکیم و مفسر

۵ - حاج میرزا رضا کلباسی فرزند میراز عبدالرحیم

۶ - آقا شیخ علی مدرس یزدی فرزند میرزا محمد

۷ - حاج میر سید علی مجتهد نجف ­ آبادی فرزند سید محمد

۸ - حاج میرزا علی آقا واعظ شیرازی ابن حاج میرزا علی اکبر

۹ - آقا سید علی اصغر مدرس نجفی برزانی

۱۰ - آقا شیخ محمد حکیم خراسانی

۱۱ - حاج شیخ محمد مفید حکیم و فیلسوف

۱۲ - آقا شیخ هبهالله هرندی

مرحوم حاج سید صدرالدین صدر در مدت اقامت خود در اصفهان در مدرسه صدر حوزه درس داشتند. و در حال حاضر(۱) حجج اسلام و آیات الله العظام آقایان:

۱ - آقای حاج میرزا ابوالحسن آل رسول موسوی شمس آبادی

۲ - آقای حاج شیخ احمد فیاض سدهی

۳ - آقای حاج شیخ حسن صافی

۴ - آقای حاج آقا حسین خادمی

۵ - آقای سید محمدرضا خراسانی

۶ - حاج سید عبدالحسین طیب میرمحمد صادقی

۷ - آقای حاج سید محمدعلی موحد ابطحی

۸ - حاج شیخ محمدجواد اصولی.(۲)

۹ - حاج آقا علاءالدین مدرس فرزند مرحوم حجه الاسلام حاج میرزا سید حسن مدرس میرمحمد صادقی.

۱ - مراد سال ۱۳۵۴ می باشد.

۲ - لازم به ذکر است که مؤلفنام چند تن اخیر را در استدراک کتاب ذکر نموده بودند که در اینجااضافه شد.

۱۰ - حاج شیخ علی مشکوتی مؤسس مدرسه علمیه مشکوتیه در سده (همایون ­ شهر)

۱۱ - حاج میرزا علی آقا میر محمد صادقی فرزند حجه الاسلام حاج سید محمدباقر

۱۲ - حاج سید محمدعلی میرمحمد صادقی از علماء و مؤلفین و ائمه جماعت

۱۳ - حاج آقا مجتبی میرمحمد صادقی فرزند حجه الاسلام حاج سید محمدباقر

۱۴ - آیت الله آقا شیخ مجتبی حاتمی لنکرانی

۱۵ - حاج آقا مرتضی مهدوی فرزند سید جلیل ­ القدر مرحوم بحرالعطاء موسوی هرستانی

۱۶ - حاج شیخ نورالدین قودجانی فرزند مرحوم حجهالاسلام حاج شیخ محمد حسین اشنی

در این مدرسه تدریس می نمایند.

برخی دیگر از علماء و مجتهدین و فضلاء اصفهان نیز قدیماً و جدیداً در این مدرسه تدریس می نموده و مینمایند.

و در بقیه مدارس اصفهان نیز علما ء و دانشمندان به افاده و افاضه مشغول میباشند.

شرح حال و گزارش احوال علماء و مدرسین اصفهان را نویسنده در کتاب دانشمندان و بزرگان اصفهان نوشته و به چاپ رسیده است. همچنین تاریخچه مدارس دینی اصفهان را از قدیم ترین ایام تا کنون در کتابی به نام: (اصفهان یا دارالعلم شرق) مبسوطاً نوشته ام و در آن کتاب مدرسین و علماء ساکن هر مدرسه را نیز به طور تفصیل نام برده ام که به چاپ نرسیده است.

فائده: ذیلاً جهت مزید اطلاع اسامی مدارس دینی اصفهان که در حال حاضر موجود و عموماً طلبه نشین می ­ باشند نقل می ­ گردد:

۱ - مدرسه اسماعیلیه در کوچه قصر منشی

۲ - مدرسه الماسیه در چهار سو مقصود

۳ - مدرسه امامیه که آن را مدرسه باباقاسم نیز گویند جنب مقبره باباقاسم

۴ - مدرسه ترک ها در محله درکوشک

۵ - مدرسه جده بزرگ در بازار

۶ - مدرسه جده کوچک در بازار قهوه کاشی ها

۷ - مدرسه جلالیه در خیابان احمدآباد

۸ - مدرسه چهارباغ که آن را مدرسه سلطانی نیز گویند در خیابان چهارباغ عباسی

۹ - مدرسه حاج حسن در جنب مسجد علی

۱۰ - مدرسه حاج شیخ محمدعلی نزدیک امامزاده احمد

۱۱ - مدرسه درکوشک که آن را مدرسه پاشیر نیز گویند

۱۲ - مدرسه ذوالفقار در بازار

۱۳ - مدرسه شفیعیه در محله دردشت

۱۴ - مدرسه شمس آباد در کنار خیابان شیخ بهائی

۱۵ - مدرسه صدر بازار

۱۶ - مدرسه صدر پاقلعه معروف به مدرسه سیدالعراقین

۱۷ - مدرسه صدر خواجو در چهارباغ خواجو

۱۸ - مدرسه عربان در جنب بازارچه حسن آباد

۱۹ - مدرسه کاسه گران در بازار ریسمان

۲۰ - مدرسه ملاعبدالله در بازار

۲۱ - مدرسه میرزا حسین در بازار بیدآباد

۲۲ - مدرسه میرزا مهدی در محله بیدآباد

۲۳ - مدرسه ناصریه جنب مسجد شاه(۱)

۲۴ - مدرسه نوریه در بازار عربان جنب مسجد جامع

۲۵ - مدرسه نیم آورد در بازار

۲۶ - مدرسه هرون ولایت در جنب امامزاده هرون ولایت

مدارس خارج شهر:

۱ - مدرسه امامیه در شهرکرد

۲ - مدرسه امامیه در همایون شهر (سده)

۳ - مدرسه ریاضی (حاج شیخ ابراهیم ریاضی) در نجف آباد

۴ - مدرسه علمیه مشکوتیه در همایون ­ شهر (سده)

۱ - این مسجد در حال حاضر به مسجد امام تغییر نامپیدا کرده است.

آیت الله بهبهانی و حوزه علمیه اصفهان:

مرحوم آیت الله بهبهانی از بدو ورود به اصفهان در مدرسه صدر حوزه تدریس و افاضه منعقد فرموده و صبح ها از ساعت هفت تا ساعت نه دو جلسه درس داشتند و خارج فقه و اصول مباحثه و مذاکره می فرمودند و عده زیادی از فضلاء، طلاب و مشتغلین به محضر ایشان حاضر گردیده و از ایشان بهره مند می شدند.

روزهای چهارشنبه جلسه درس اصول دین و اعتقادات و اخلاق می فرمودند و علاوه بر دانشمندان و دانشجویان دینی عده ای از محترمین و فضلاء حتی بازاریان نیز در این جلسه شرکت مینمودند و از محضر ایشان مستفیض می ­ شدند.

شخصیت علمی:

مرحوم آیت الله بهبهانی بدون تردید یکی از مراجع بزرگ دینی و دانشمندان طراز اول شیعه و از مفاخر اسلام بودند و با وجودی که مدت سی سال از عمر شریفشان در نقطه دورافتاده رامهرمز گذشت که در آنجا از علم و تحصیل خبری نبود اگرچه خود ایشان در این نقطه حوزه علمیه ­ ای تشکیل داده و به درس و مباحثه اشتغال داشتند ولی در حقیقت باید گفت که در این مدت ایشان تارک بوده اند، با وجود این در اثر حد ذهن و فکر و نقاد و نبوغ و استعداد ذاتی تبحر و استادی خود را در تمام مباحث حفظ کرده بودند و هر مسئله ای در هر موضوع در خدمت ایشان عنوان می شد بدون درنگ جوابی کافی و شافی بدان داده به طوری که سؤال کننده که قبلاً خود را برای بحث و گفتگو آماده کرده بود از شنیدن جواب سؤال خود و بیان کلیه شقوق و جوانب کار در بهت و حیرت فرو میرفت.

دو نفر از فضلاء اصفهان که سال ها در حوزه ­ های علمی اصفهان و قم تحصیل نموده و خدمت جمعی کثیر از فضلاء و مجتهدین رسیده بودند نقل نمودند که در طول شصت سال عمر مسائل و موضوعاتی لاینحل برای ما درباره اصول اعتقادات و فروع مانده بود که نه خود از عهده آنها برمی آمدیم و نه کسانی که با آنها مذاکره می نمودیم می توانستند ما را قانع کنند، روزی به محضر مرحوم آیت الله بهبهانی حاضر شده و در ضمن بیان مسائل و پرسش از مطالب متنوعه موضوعات مورد گفتگو عنوان گردید ایشان با بیانی بسیار ساده و مستدل جواب پرسش ها را داده به طوری که هیچ نقطه ابهامی در آنها باقی نماند، در این وقت ما به احاطه علمی و قدرت حفظ و بیان مرحوم آیت الله واقف شدیم و هرچه بیشتر به خدمتشان رسیدیم بهتر و کاملتر از دریای علوم ایشان کامیاب شدیم. این دو نفر و جمعی دیگر از علماء اصفهان و غیره معتقدند که مرحوم آیت الله بهبهانی از حیث جامعیت در علوم بر اغلب معاصرین مقدم بوده و بلکه در متقدمین نیز کم نظیر می باشند

آقای دوانی در مقدمه فروغ هدایت درباره ایشان می نویسد: هنگام بحث و گفتگو در مباحث فقه و اصول او را فقیهی توانا و موقع سؤال از موضوعات کلامی و فلسفی متکلم و حکیمی دانا و در رشته های صرف و نحو و معانی و بیان دارای یدی طولا و در تحلیل مسائل معضله و تجزیه مطالب مشکله محققی مدقق و به طور خلاصه کمتر شخصیت علمی را بدین جامعیت دیده و می بینیم.

آقای شریف رازی در گنجینه دانشمندان درباره ایشان می ­ نویسد:

معظم له بی گمان یکی از مراجع بزرگ دینی عصر خود و از دانشمندان طراز اول شیعه به شمار می ­ روند ولی متأسفانه در اثر دوری از سواد اعظم و حوزه های علمیه چنان که باید معرفی نشده و همچنان مجهول القدر مانده اند به طوری که هنوز هم اکثر مسلمانان از وجود چنین عالم مبرز و متبحری که در جمیع علوم اسلامی دست دارد بی خبر می باشند.

نویسنده گوید: اگر مهاجرت مرحوم آیت الله بهبهانی به اصفهان و آشنا شدن علماء و دانشمندان این شهر از نزدیک با ایشان نبود تا این حد نیز مردم به مقام علم و دانش ایشان واقف نشده بودند بلکه در اثر مسافرت ده ساله ایشان به اصفهان و تدریس در حوزه علمیه اصفهان و مجمع فضلاء و دانشمندان تا اندازه ای مردم پی به شخصیت بارز آن عالم جلیل برده و هر سال بر تعداد ارادتمندان و مقلدین ایشان می ­ افزود.

نماز جماعت:

در دو سال اول ورود مرحوم آیت الله بهبهانی به اصفهان ظهرها در مسجد شیخ لطف الله و شب ها و صبح ها در منزل اقامه جماعت می نمودند و عده ای از مقدسین و محترمین به نماز جماعتشان حاضر می شدند.

از سال ۱۳۴۸ خورشیدی حضرت علم الاعلام حجه الاسلام آقای حاج سید محمدرضا شفتی(۱) از ایشان تقاضا کردند که شب ها در مسجد سید که از بناهای علامه جلیل حجه الاسلام مطلق شیعه حاج سید محمدباقر بن محمدنقی موسوی شفتی جد بزرگوار ایشان است اقامه جماعت نمایند و حضرت معظم له بنا

____________________________________

۱ - حاج سید محمدرضا شفتی فرزند جهالاسلام حاج سیدمحمدباقر بن حاج سید اسدالله بن حاج سید محمدباقر حجهالاسلام مطلق ازعلماء اخیار و فضلاء نامدار اصفهان می­ باشند، در اصفهان و نجف اشرف درنزد بزرگان علم و مجتهدین تلمذ فرموده و اکنون سال­ هاست که محراب و منبرمسجد سید به وجود ایشان دایر و مزین است. شرح حال پدر واجدادش را در کتاب بزرگان و دانشمندان اصفهان نوشته­ ام. (البته این عالمجلیل القدر سال هاست که از دنیا رحلت نمودند و در حال حاضر بحمداللهفرزند ایشان در همان مکان اقامه جماعت می فرمایند.) (مصحح)

به خواهش ایشان و اصرار جمعی کثیر از مؤمنین این دعوت را پذیرفته و تا سال ۱۳۵۳ در ایام توقف خود در اصفهان شب­ ها در این مسجد نماز جماعت می­ گزاردند و به طور تحقیق می­ توان گفت که نماز جماعت ایشان در تمام مملکت ایران از حیث کمیت و کیفیت بی­ نظیر بود.

و از سال ۱۳۴۹ بر حسب خواهش مرحوم آیت الله حاج شیخ مهدی نجفی(۱) ظهرها نیز در مسجد شاه اقامه جماعت نمودند و جمعی کثیر از عدول و موثقین و فضلاء به جماعت ایشان حاضر میشدند.

در ایام ماه مبارک رمضان نماز جماعت مسجد شاه از هر حیث بی نظیر بود و هر روز چندین هزار نفر در موقع ظهر به نماز حاضر می شدند به خصوص روزهای تعطیل و بالاخص ایام قدر و به طوری تخمین زده اند تعداد مأمومین نماز روز ۲۱ ماه مبارک رمضان متجاوز از بیست هزار نفر می شد.

نماز عید:

از سال ها قبل مراسم نماز عید فطر در اصفهان با شکوه و عظمت خاصی به وسیله علماء و ائمه جماعت برقرار می شد و به خصوص به وسیله مرحوم حجه السلام آقای آقا شیخ محمدباقر زند کرمانی(۲) که از محله طوقچی با جمعی کثیر از مؤمنین با صفوف منظم پیاده حرکت نموده و در مسجد مصلای تخت فولاد اقامه می ­ نموده و پس از فوت ایشان این مراسم به وسیله حجهالاسلام آقای حاج شیخ عباس علی ادیب حبیب آبادی انجام میگردد.

در سال های اخیر که مرحوم آیت الله العظمی آقای بهبهانی در مسجد شاه اقامه جماعت می فرمودند روز عید فطر اول وقت مردم در منزل ایشان حضور یافته و در خدمت ایشان پیاده به سمت مسجد شاه حرکت می نموند. کثرت جمعیت و صدای تکبیرات آنان منظره ای روحانی بسیار جالب توجه داشته هر بیننده ای را به خود جلب می ­ نمود.

در سال ۱۳۹۵ (ه ق) که وضع مزاجی حضرت آیت الله اقتضای شرکت در جماعت را نداشت همین مراسم در خدمت آیت الله زاده محترم عمادالاسلام آقای مجتهدزاده انجام گرفت.

________________________________

۱ - مرحوم حاج شیخ مهدی نجفی فرزند مرحوم حاجشیخ محمدعلی بن حاج شیخ محمدباقر بن شیخ محمدتقی بنمحمد رحیم نجفی اصفهانی عالم زاهد فقیه ادیب شاعرکثیرالتألیف در ۱۲۹۸ متولد و در روز ۶ ماه صفر ۱۳۹۳ در اصفهان وفاتیافته و در مشهد مقدس مدفون گردید. شرح حال ایشان را نویسنده در کتابشعرای معاصر اصفهان نوشته­ ام و به چاپ رسیده است.

۲- مرحوم آقا شیخ محمدباقر زند کرمانی در ۱۳۱۲ در کرمانمتولد گردیده و پس از سال­ ها تحصیلات جدید به قم مهاجرت نموده ودر خدمت اساتید آنجا بالاخص مرحوم آیت الله العظمی آقاسید محمدحجت تلمذ فرموده تا به مقام عالی اجتهاد رسیده بهاصفهان منتقل گردید و به مصاهرت مرحوم آقا شیخ محمدجعفر بن العلامهالایه آقا شیخ محمد حسین فشارکی نائل گردیده درجمادی­ الثانی ۱۳۸۹ در آلمان (که برای معالجه رفته بود) وفاتیافته در تخت فولاد اصفهان در تکیه­ ای مخصوص مذفون گردید. وی را تألیفاتی است: ۱ رساله و فقهاستدالالی ۲ در طهارت الفیوضات اللامعه ۳ تاریخ مختصر نفت وغیره.

توجه آیت الله بهبهانی به تبلیغات دینی:

مرحوم آیت الله بهبهانی به موضوع وعظ و تبلیغ زیاده از حد اهمیت می دادند و آن را بهترین سد جهت جلوگیری از پیشرفت و عقاید فاسد و ضد ولایت که از سالها قبل در اصفهان به خصوص شروع شده بود میدانستند، بدین جهت در تمام دوره شش ماهه که در این شهر ساکن بودند پس از اقامه جماعت نماز مغرب و عشاء در مسجد سید گویندگان مذهبی منبر رفته و مردم را ارشاد و هدایت مینمودند و گاهی وعاظ و خطباء را از شهرهای دیگر دعوت مینمودند.

چندین سال خطیب توانا جناب آقای حاج شیخ محمدتقی فلسفی و برخی از سال ها حاج شیخ احمد کافی خراسانی و فخر المحققین اصطهباناتی و دیگران به اصفهان تشریف آورده و مردم را مستفیض نمودند.

«مرحوم آیت الله بهبهانی در امر دفاع از عقاید حقه ی تشیّع خاصه در امر احیاء شعائرالله از جمله عزاداری سیّد و سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسینعليه‌السلام و برگزاری مجالس عزاداری اهل بیت : و شرکت در مجالس همّت والایی داشتند. لذا همیشه به شاگردان خود توصیه می فرمود زیاد در مجالس روضه حضرت اباعبد الله الحسینعليه‌السلام شرکت نمایند و در حد توان ترک نکنند.(۱)

لذا در زمان حیاتشان وقتی که متوجه شدند عده ای راجع به گریه و اشک بر حضرت اباعبدالله الحسینعليه‌السلام شبهه وارد کردند، به خطبا و وعاظ مشهور وقت امر نمودند تا به شهرها رفته و دو ماه راجع به عظمت اشک و گریه بر اباعبدالله الحسینعليه‌السلام ایراد سخن نمایند.(۲) و وقتی که عده ای آمدند از ایشان خواستند که حدّ و مرزی در عزاداری حضرت اباعبدالله الحسینعليه‌السلام قائل شوند ایشان در جواب فرمودند: بنده جرأت نمی کنم در دستگاه حضرت اباعبدالله الحسینعليه‌السلام اظهار نظر نمایم.»(۳) (مصحح)

از سال ۱۳۹۰ بنا به خواهش حقیر و اصرار جمعی کثیر از مؤمنین صبح ­ های ماه مبارک رمضان مرحوم آیت الله بهبهانی به مسجد رضوان که به مسجد کرمانی(۴) نیز شهرت دارد تشریف برده و مؤمنین را به فیض نماز جماعت خود مستفیض می نمودند.

__________________________________

۱ - به نقل از مرحومآقای فقهی از شاگردان خاص آیت الله بهبهانی.

۲ - کتاب نقد عمر نوشته شیخ علی دوانی.

۳ - به نقل حجه الاسلاموالمسلمین شیخ مصطفی بهرهمن از فضلای حوزه علمیهاصفهان.

۴ - مسجد رضوان از آثار علامه فقیه مجتهد عالم زاهد مرحوم آخوند ملامحمدحسین بن ملا اسدالله کرمانی اصفهانی معروف به آخوند کرمانی می باشد مشارالیه در حدود سال ۱۲۵۵ در کرمان متولدگردیده و درکرمان و اصفهان در نزد بزرگان علم و دانش همچون حاج شیخ محمدباقر مسجدشاهی و آقا میرزا محمدباقر چهارسوقی تحصیل نموده تا به درجه اجتهاد رسید. سال­ ها در مسند قضاوت و حکومت شرعی اصفهان مستقر و در مدرسه جده تدریس می نمود و سرانجام در شب جمعه ۲۱جمادی الاولی سال ۱۳۳۰ وفات یافته در مقبره ای مخصوص جنب مسجد خود مدفون گردید.

جلسه استفتاء:

مرحوم آیت الله بهبهانی مواقعی که اصفهان تشریف داشتند مرتباً تمام روزها از ساعت ۱۰ صبح به مدت یک ساعت در اتاق بیرونی منزل خود جهت جواب سؤالات و استفتاآت حاضر شده و جمعی از علماء و فضلاء نیز در این جلسه شرکت می ­ نمودند.

سؤالاتی که رسیده بود یا فرزند ارجمندشان آقای مجتهدزاده و یا عالم محترم آقای حاج میرسید محمد ابطحی فرزند مرحوم حجه الاسلام حاج سید محمدعلی سدهی و یا دیگران میخواندند و مرحوم آیت الله بدان ها جواب ­ میدادند و گاهی به مناسبت حاضرین در مجلس که عموماً از علماء اصفهان و یا علماء خوزستان که به عنوان مهمان در منزل حضرت آیت الله بودند مطالبی اظهار مینمودند و با اظهار نظر حضرت آیت الله بحث و گفتگو خاتمه مییافت.

تبلیغات:

به طوری که گفته شد مرحوم آیت الله بهبهانی به موضع هدایت و ارشاد مردم بسیار علاقه مند بودند بدین منظور در ایام ماه مبارک رمضان و دو ماهه محرم و صفر عده ای از فضلاء و طلاب و دانشمندان را به اطراف شهرهاو قراء و قصبات و بین عشایر خوزستان و غیره می فرستادند که در سال های اخیر تعداد آنها بالغ بر یک صد و پنجاه نفر بود.

این افراد با حقوقی که از طرف حضرت آیت الله بهبهانی به آنها پرداخت می ­ شد به سمت مأموریت خود رفته و با کمال دلگرمی و پشتکار به فعالیت مشغول می ­ شدند و در تمام موارد موفقیت با آنها بود.

فرقه ضاله در برخی از دهات خوزستان که در مدت سال کمتر روحانیون و وعاظ و مبلغین بدانجا ها می رفتند رسوخ نموده و عده ای از افراد ساده لوح را فریب داده و منحرف ساخته بودند به مجردی که خبر به ایشان رسید بدون درنگ مبلغینی دانا و خردمند بدان قراء روانه کرده و یا حکمت و موعظه حسنه منحرفین را به راه راست برگردانده و دستگاه تبلیغاتی پوشالی فرقه گمراه را از هم متلاشی کرده که بحمدالله دیگر در آن حدود فعالیتی ندارند.

سرپرستی طلاب دینی:

مرحوم آیت الله بهبهانی زندگانی خصوصی طلاب را کاملاً مورد توجه داشته و هیچ گاه از آنان بی خبر نبودند. از سال ها قبل از آنکه به اصفهان تشریف بیاورند ماهیانه به طلاب خوزستان (بهبهان اهواز رامهرمز) مرتباً شهریه می پرداختند و دارالعلم را در اهواز با کلیه وسایل جهت آنان بنا کردند و از سالی که به اصفهان تشریف فرما شدند طلاب و دانشجویان این شهر نیز از دریافت شهریه ایشان بهره مند شدند. خوشبختانه تعداد محصلین دینی این شهر نسبتاً زیاد است همچنین طلاب همایون ­ شهر، نجف آباد و شهرکرد نیز ار دریافت شهریه بی نصیب نبودند.

طلاب بهبهانی (طلاب خوزستان) ساکن قم نیز مورد توجه و عنایت ایشان بوده و به ایشان نیز شهریه پرداخت می ­ شد.

از سال ۱۳۹۱ که جمعی از طلاب به حکم اجبار از نجف اشرف به ایران مهاجرت نمودند و در قم ساکن شدند نیز از کمک مرحوم آیت الله بهبهانی بهرهمند می ­ شدند.

مسافرت ها:

مرحوم آیت الله بهبهانی در طول عمر پرافتخار خود دو سفر به مکه معظمه مشرف شده و چندین سفر به عتبات عالیات سفر نموده و سفرهای متعددی به مشهد مقدس مشرف شدند.

آخرین سفر مرحوم آیت الله بهبهانی به مشهد مقدس در سال ۱۳۵۲ خورشیدی بود که در آن شهر مقدس مورد کمال تجلیل و احترام از طرف کلیه علماء و دانشمندان بالاخص مرحوم آیت الله العظمی آقای میلانی(۱) قرار گرفتند.

در این سفر از طرف معظم ­ له به طلاب مشهد نیز مبلغی به عنوان شهریه پرداخت گردید.

در مراجعت در تهران و قم نیز علماء و مجتهدین از ایشان تجلیل نمودند و به خصوص در قم در منزل امام خمینی(۲) وارد شده و تمام علماء و مراجع از ایشان دیدن کردند.

____________________________________

۱ - آیت الله العظمی حاج سید محمدهادی بنسید جعفر میلانی از اعاظم علماء و مجتهدین و مراجعتقلید ساکن مشهد در ۱۳۱۳ق متولد و در شب جمعه ۲۹ رجب ۱۳۹۵ در مشهد مقدس وفایتیافت. وی را تألیفاتی است در فقه و اصول همچنینتقریرات استادان خود: فاضل ایروانی و اردبیلی وحاشیه توضیح­ المسائل (۳۴۱ معجم رجال الفکر والادب وفیاتالاعوام) و رساله مناسک حج.

۲- به نقل از خطیبدانشمند حجه الاسلام والمسلمین شیخ عبد السید محمودیبهبهانی. (مصحح)

استقبال علماء و مردم اصفهان از حضرت آیت الله بهبهانی:

در سال هائی که قرار بود ایام تابستان مرحوم آیت الله بهبهانی به اصفهان تشریف فرما شوند از اواسط اردیبهشت ماه فضلاء و طلاب همچنین مقدسین و مردم دیندار در موقع برخورد به آشنایان مشتاقانه ساعت و روز ورود ایشان را از همدیگر می پرسیدند.

معمولاً در اواخر اردیبهشت ایشان به اصفهان وارد می ­ شدند از ساعت ها قبل از رسیدن طیاره(۱) حامل ایشان، هزاران نفر از مردم اصفهان زن و مرد در فرودگاه حاضر شده و همگان چشم به آسمان دوخته و گوش فرا می ­ دادند تا صدای طیاره را بشنوند و یا آنکه آن را ببینند. وجود علماء و مدرسین و طلاب بیشتر از همه در جمعیت جلب توجه میکرد به مجرد آنکه طیاره می ­ نشست و ایشان و همراهان دم در ظاهر می ­ شدند فریاد صلوات مردم که ساعت ­ ها بود در آنجا منتظر بودند بلند شده و اشک شوق در دیده ­ ها ظاهر می ­ گردید. حضرتش با کمال احترام درحالی که علماء و محترمین اطراف ایشان را گرفته بودند در ماشین مخصوص نشسته و سیل جمعیت پیاده و سواره و دوچرخه ­ سوار به سمت شهر و منزل ایشان در حرکت می آمدند صدها ماشین سواری در پشت سر ماشین ایشان و دوچرخه سواران در جلو و پیادگان در اطراف ماشین حرکت می کردند. منظره دیدنی بود و این کیفیتی است دیدنی نه شنیدنی و تعریف کردنی.کثرت جمعیت به حدی بود که گاهی فاصله فرودگاه تا منزل را در مدت دو ساعت طی می نمودند.و بدین حالت در منزل ایشان که در خیابان مشیر انصاری از خیابان های فرعی خیابان هاتف بود وارد می شدند.

در اینجا نیز جمعیت زیادی منتظر وصول ماشین حضرت آیت الله بودند.

مرحوم آیت الله بهبهانی پس از رسیدن به منزل و اندکی استراحت به بیرونی تشریف آورده و از مردم که به ملاقات و دست بوسی ایشان آمده بودند دیدن می فرمودند.

مدت سه روز و گاهی تا یک هفته مردم اصفهان از هر طبقه و دسته گروه گروه به منزل ایشان وارد شده و افتخار دست بوسی حاصل نموده و خارج می ­ شدند.

تمام علماء و مدرسین و ائمه جماعت و وعاظ و طلاب اصفهان بدون استثناء در این روزها شرفیاب شده و از محضر مبارک حضرت آیت الله کامیاب می شدند.

________________________________________

۱- هواپیما

بدرقه کردن مردم از حضرت آیت الله:

روز قبل از حرکت مرحوم آیت الله بهبهانی به اهواز ظهر در مسجد شاه و شب در مسجد سید حجه الاسلام پس از ادای فریضه مراسم تودیع به وسیله یکی از گویندگان و وعاظ اصفهان آقای کلباسی یا آقای معزی و یا غیر آنها به عمل می آمد.

فردای آن روز یعنی روز حرکت به همان کیفیت روز ورود جمعیت در منزل ایشان گرد آمده و ایشان را تا فرودگاه بدرقه می کردند و به خلاف روز ورود گریه فراق و اشک حسرت در دیدگان عموم ظاهر بود.

در فرودگاه تمام علماء و مدرسین و طلاب حاضر بودند و معمولاً حضرت آیت الله آقای حاج میرزا ابوالحسن آل رسول شمس آبادی دعای سفر را خوانده و به امید مراجعت ایشان حضرتش را بدرود می گفتند.

نویسنده این سطور که خود در تمام سال ها در حین ورود و هنگام مراجعت حضرت آیت الله بهبهانی افتخار حضور در این مراسم را داشته ام نمی توانم با عبارت، بیان کننده احساست مردم باشم.

یعنی الفاظ قادر نیستند که مبین شوق و حسرت مردم در این دو وقت باشند.

اشعار در مدیحه حضرت آیت الله بهبهانی:

عده ای از شعرای اصفهان و غیره در ستایش مرحوم آیت الله بهبهانی اشعاری نغز سروده اند که نویسنده را در حال حاضر دسترس به همه آنها نیست ذیلاً چند سطر از قصیده آقای محمدحسن خزدوز معروف به مداح زاده از فرهنگیان اصفهان و از مداحین و خدمتگذاران آستان مقدس حضرت ابی ­ عبدالله الحسینعليه‌السلام را به عنوان نمونه نقل میکنیم.

آقای فضل الله اعتمادی متخلص به برنا از شعرای معاصر اصفهان در سال ۱۳۴۶ در موقع مراجعت مرحوم آیت الله بهبهانی به اهواز اشعار زیرا را که در مدیحه و ستایش ایشان سروده بودند در فرودگاه در حضور چندین هزار نفر بدرقه کنندگان از معظم له قرائت کردند (نقل از مقدمه فروغ هدایت، ص۱۷).