اخلاق و صفات:

مرحوم آیت الله بهبهانی در جمیع فضایل اخلاقی و خصائص انسانی یگانه و بی همتا بودندو این مطلب قولی است که جملگی بر آنند. در صفا و معنویت و بی آلایشی و سادگی و خالی بودن از هر گونه هوای نفس و حفظ جناح و دوری از تعینات صوری در نزد عموم طبقات بالاخص علماء و روحانیون مشار با لبنان بودند و کمتر عالمی را من حیث المجموع دارای چنین صفات بارز سراغ داریم. گرچه عموم مجتهدین و مراجع تقلید کثرالله امثالهم و متع الله المسلمین بطول بقائهم در اخلاق و صفات و ملکات از عموم مردم ممتازند و به ندرت می توان در آنان نقطه ضعفی یا ترک اولائی یافت، اما مرحوم آیت الله بهبهانیقدس‌سره روحه العزیز بلاشک در فضایل نفسانی از جمیع کسانی که در زمان ما بوده اند و درک فیض از محضرشان کرده ایم بهتر و والاتر بودند.

فضایل نفسانی:

همان طور که بیان گردید مرحوم آیت الله بهبهانی در مکارم اخلاق بی نظیر بودند.

در اینجا چند صفت از فضایل ایشان را که بیشتر جلب توجه می کرد برای نمونه یادآور می ­ شوم.

۱ - تواضع و فروتنی:

از سخنان منسوب به پیغمبر اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم که فرمودند: تواضعوا و جالسوا المساکین تکونوا من کبراء الله و تخرجوا من الکبر(۱) ؛

یعنی: فروتنی کنید و با فقیران همنشینی نمایید تا در نزد خداوند بزرگ شوید و از تکبر برکنار مانید.

و هم از فرمایشات امیرالمؤمنین علیعليه‌السلام است که فرمودند: تواضع لله یرفعک و تواضع المرء یرفعه(۲)؛ یعنی: به خاطر خداوند فروتنی کن تا خداوند مقام تو را بالا ببرد و فروتنی مرد موجب بلندی مقام او می گردد.

مرحوم آیت الله بهبهانی عالمی متواضع بود نسبت به کوچک ترین افراد از هر طبقه بالاخص اهل علم نهایت احترام را رعایت می فرمود و در موقعی که کسی بر او وارد می ­ شود و یا می خواست از خدمتش مرخص شود با وجود ضعف کلی که به خصوص در این سال آخر برایشان مستولی شده بود در برابر او بلند می شد و نسبت به او تواضع می نمودند گرچه احدی چنین انتظاری از ایشان نداشت.

این صفت ایشان موجب آن گردیده بود که همه ارادتمندان و دوستان ایشان و حتی کسانی که به مناسبتی با

_____________________________________

۱ - نهج­ الفصاحه، چاپ تهران، نشر دنیای دانش، ص۳۹۲،حدیث ۱۱۸۶.

۲ - تصنیف غررالحکم و دررالکلم، نشر دفتر تبلیغات قم،ص۲۹۴، حدیث۵۱۶۵ و ۵۱۶۶.

ایشان مخالف بودند در برابر وی سر تعظیم فرود می آوردند و در حضورش خاضع و خاشع بودند و این همان بلند گردانیدن خداوند است مقام ایشان را که در احادیث منقوله بدان اشاره شده است.

۲ - صبر:

از رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقل شده است که فرمودند: الصبر والاحتساب افضل من عتق الرقاب و یدخل الله صاحبهن الجنه بغیر حساب(۱).

یعنی شکیبائی و سکون بالاتر است از آزاد کردن بندگان.

و خداوند صاحب این خصلت را بدون حساب داخل بهشت می گرداند.

۳ - حلم و بردباری و سکوت:

قال ابوالحسنعليه‌السلام : من علامات الفقه: الحلم و العلم و الصمت.

انّ الصمت باب من ابواب الحکمه، انّ الصمت یکسب المحبه انه دلیل علی کل خیر.(۲)

در بحارالانوار در باب عقل و جهل در جلد یکم از حضرت امام موسی بن جعفرعليه‌السلام روایت می کند که آن حضرت فرمودند:

از نشانه های علم و دانش و فقه: بردباری و دانش و سکوت است.

همانا سکوت دری است از درهای حکمت و موجب محبت شود و راهنمای تمام نیکی هاست.

و از حضرت امیرالمؤمنین علیعليه‌السلام روایت شده است که فرمودند: علیک بلزوم الصمت فانه یلزمک السلامه و یؤمنک الندامه(۳)

یعنی: بر تو باد به ملازمت خاموشی بدرستی که خاموشی با سلامتی تو همراه است و تو را از پشیمانی درامان دارد.

مرحوم آیت الله بهبهانی در این صفات انسانی: حلم و سکوت ممتاز بودند. کمتر در مجالس صحبت می فرمودند و آنچه می گفتند همگی علم و حکمت و پند و اندرز بود. کمتر ابتداء به سخن می نمودند و بیشتر گفته های ایشان در جواب سؤالات افراد بود. سنجیده و شمرده سخن می گفتند و کلام را درخور فهم سؤال کننده و مخاطب اداء می نمودند. در تألیفات خود نیز این نکته را بیشتر رعایت می نمودند. مثلاً کتاب های بیست پرسش و سی پرسش را چون جهت افراد متوسط اجتماع و عوام تألیف فرمودند جواب ها را با عبارات ساده و عوام هم مرقوم

_________________________________________

۱ - نهج الفصاحه، ص ۵۴۸ ح ۱۸۶۱.

۲ - الکافی ج ۲، ص ۱۱۳، باب الصمت و حفظ السان

۳ - تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ص ۲۲۱۶ ح ۴۲۵۶.

داشته اند و در کتابهای دیگر بالاخص کتاب مصباح الهدایه پایه سخن را بالا برده و درخور فهم افراد دانشمند و تحصیل کرده نوشته اند.

۳ - صبر و وارستگی:

مرحوم آیت الله بهبهانی در این دو صفت نیز ممتاز بودند.

در دوران زندگی خود زحمات و مشقات زیادی به ایشان روی کرده بود و در برابر آنها صبر نمودند. در برابر بزرگترین مصیبتها که مرگ فرزند باشد هیچگاه شکیبائی را از دست ندادند و عملی و سخنی که خلاف رضای خداوند باشد از ایشان دیده و شنیده نشد بلکه با کمال متانت دیگران را نیز در این مصائب تسلی میدادند. در پیش آمدهای سخت بیشتر به خداوند متعال توجه می نمودند و شکر نعمت های او را به جای می آوردند به طوری که در روز اول فروردین سال ۱۳۵۳ که فرزند دانشمندشان مرحوم آقا سید جعفر وفات یافت همه نگران بودند که این خبر وحشت اثر را چگونه می توان به ایشان گفت اما چه باید کرد در هر حال باید ایشان را آگاه ساخت پس از آنکه عده ای از علماء و پزشک مخصوص در خدمتشان حاضر شده و به هر کیفیتی بود به ایشان اطلاع دادند ایشان همچنان که جد بزرگوارشان رسول اکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در مرگ فرزندش جناب ابراهیم فرمود: دلم می سوزد و اشکم جاری می شود لکن حرفی که مخالف رضای خداوند باشد نمی گویم عمل فرمودند. در سوگ فرزند گریه کردند لکن صبر و متانت را از دست نداده و فرمودند، مسجد برویم و نماز بخوانیم. عمل ایشان نمونه ای از ایمان راسخ و یقین کامل و نفس مطمئن بود و ضمناً عمل به دستورات اسلام و قرآن و روش اولیاء دین

آنچه از صفات بارز و اخلاق ایشان گفته شود حق مطلب اداء نشده و نکته های ناگفته زیاد است به همین قدر اکتفا می شود:

«در شماره دوم مجله درس هایی از مکتب اسلام مورخ محرم ۱۳۹۶ (صفحه ۱۴۲) مقاله مختصری در شرح حال مرحوم آیت الله بهبهانی به عنوان مرد علم و فضیلت نوشته در آنجا گوید:

مرحوم آیت الله بهبهانی علاوه بر مراتب علمی و فقاهت از نظر زهد و تقوی، پیراستگی و بی آلایشی، تواضع و فروتنی در درجه بس ممتاز قرار داشت و بیش از آنکه سخن بگوید به فکر و اندیشه می پرداخت و جز در مواقع لزوم کمتر سخن می گفت و در تشریح نظرات خویش و دیگران آداب محاوره را رعایت کرده و در تعظیم بزرگان می کوشید.»(۱)

_____________________________________

۱ - این قسمت که در کروشه قرار گرفته است در مستدرک کتاب نقل شده بود که به اینجا انتقال داده شد.

آثار جاویدان مرحوم آیت الله بهبهانی:

اشاره

آثاری که از مرحوم آیت الله بهبهانی پس از فوتشان باقی مانده است را در چهار قسمت ذکر می ­ کنیم:

۱ - تألیفات

۲ - شاگردان

۳ - آثار خیریه

۴ - اولاد و اعقاب

۱ - تألیفات

اشاره

عن علیعليه‌السلام : عقول الفضلاء اطراف اقلامهم.(۱)

خرد دانشمندان در پیرامون نوشته های آنان است.

یعنی از نوشته ها و تألیفات افراد می توان به میزان عقل و اندیشه آنان پی برد.

مرحوم آیت الله بهبهانی به گواهی عموم دانشمندان در جمیع علوم عقلی و نقلی و فقه و اصول و تفسیر و کلام و حکمت و ادب صاحب نظر بودند در هر یک از آنها تألیفاتی از خود به جای گذاردند.

در دوره تحصیل تقریرات اساتید خود را می نوشتند و آنها را محفوظ نگاه می داشتند که عموم آنها به طبع نرسیده است. همچنین جزوات و یادداشت های دیگری مخطوط دارند.

ذیلاً به نام کتب چاپ شده ایشان اشاره می شود.

۱ - اساس النحو در علم نحو که با سبک مخصوصی مباحث مختلفه علم نحو را مورد مداقه و بحث و گفتگو قرار داده اند و برخی از اشتباهات دانشمندان این علم را روشن ساخته و در آن نظریات تازه ای اظهار نموده اند. کتاب به زبان عربی تألیف شده و به چاپ رسیده است.

۲ - الاشتقاق در اطراف حدیث ابی الاسود دئلی مروی از حضرت علیعليه‌السلام

نام دیگر این کتاب: کشف الاستار عن وجه الاسرار المودعه فی الروایه الشریف منسوب به حضرت علیعليه‌السلام منقول از ابی الاسود دئلی است.

کتاب به زبان عربی تألیف شده و در سال ۱۳۸۱ قمری در ۱۷۱ صفحه به طبع رسیده است.(۲)

______________________________________

۱ - بر حسب تتبع ما این روایت در مصادریافت نشد.

۲ - این دوکتاب اخیراً با تحقیق آیت الله شیخ محمد حسیناحمدی شاهرودی به چاپ رسیده است.

۳ - بیست پرسش و پاسخ آن در پیرامون مباحث اعتقادی به زبان فارسی و مطبوع و در حقیقت بیست و یک پرسش است که افراد مختلف و به خصوص دانشمند محترم آقای دوانی از ایشان پرسش نموده و هم ایشان جواب های مرحوم آیت الله بهبهانی را تجزیه نموده و بدین صورت درآورده اند.

این پرسش ها و پاسخ های آنها یک بار در سال ۱۳۳۴ شمسی به طبع رسیده است و در سال ۱۳۴۹ مجدداً با مقدمه و تحشیه و تحریر و تنظیم فاضل معاصر آقای دوانی در ۸۴ صفحه به سرمایه آقای حاج آقا رضا عمادزاده اصفهانی در قم به طبع رسیده و رایگان در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.

۴ - التوحید الفائق فی معرفه الخالق.

۵ - جامع المسائل رساله علمیه. این کتاب جامع ترین رسائل عملیه است که از طرف مراجع تقلید به فارسی نوشته شده است و در حدود هفتصد مسئله و فرع اضافه بر کتاب توضیح المسائل مرحوم آیت الله العظمی آقای بروجردی دارد و چاپ ششم آن در ۵۶۰ صفحه در سال ۱۳۳۸ در قم انجام گردیده است.

۶ - القواعد الکلیه فیما بیتنی علیه کثیر من معضلات مسائل الفقه و الاصول. در دو مجلد عربی جلد اول در ۱۳۳۳ در ۲۸۷ صفحه و جلد دوم در سال ۱۳۸۰ در ۲۳۲ صفحه به چاپ رسیده است.

۷ - حواشی بر رساله توضیح المسائل مطبوع.

۸ - حواشی و تعلیقات بر عروه الوثقی مرحوم آیت الله آقا سید محمدکاظم طباطبائی یزدی که مستقلاً در ۱۲۰ صفحه در سال ۱۳۹۰ در قم به طبع رسیده است.

۹ - حواشی بر وسیله النجاه مرحوم آیت الله آقا سید ابوالحسن اصفهانی که در سال ۱۳۹۳ در حاشیه کتاب مزبور در تهران به طبع رسیده است.

۱۰ - رساله عملیه مطبوع در تهران.

۱۱ - سی پرسش و پاسخ آن در پیرامون موضوعات اعتقادی فارسی مطبوع.

در این کتاب ۲۱ پرسش که قبلاً به نام بیست پرسش ذکر شد با نه سؤال دیگر ضمیمه شده است.

۱۲ - فواید هشتگانه در سال ۱۳۳۴ شمسی در ۶۰ صفحه در تهران با تصحیح و پاورقی فاضل ارجمند آقای حسن مصطفوی به طبع رسیده است.

۱۳ - چهل پرسش و پاسخ که همان سی پرسش و پاسخ است در بازنگری آخر و پاورقی های تازه به صورتی کامل، به نام مباحثی در معارف اسلامی توسط شیخ علی دوانی چاپ و منتشر گردیده است.(۱)

___________________________________

۱ - به نقل از شرح حال افکار و آثار آیت الله بهبهانی،علی دوانی

۱۴ - مصباح الهدایه فی اثبات الولایه در شرح چهل حدیث در تفسیر چهل آیه از آیات قرآن کریم در فضائیل و مناقب اهل بیت عصمت و طهارت : بالاخص ولایت حضرت امیرالمؤمنینعليه‌السلام

کتابی بسیار نفیس و ارزنده و در موضوع خود از بهترین کتب مؤلفه می باشد. این کتاب به زبان عربی در سال ۱۳۶۴ در کربلا تألیف شده است و یک مرتبه در سال ۱۳۶۶ در تهران و دیگر بار در ۱۳۸۷ در اصفهان به چاپ رسیده است.(۱)

این کتاب از اول مورد نظر و دقت علماء و متکلمین قرار گرفته و تا کنون سه بار ترجمه شده و به چاپ رسیده است.

ترجمه اول بوسیله مرحوم حجه الاسلام حاج سید محمدرضا شفیعی دزفولی از شاگردان مرحوم آیت الله بهبهانی انجام گرفته و به نام مفتاح العنایه در ترجمه مصباح الهدایه به طبع رسیده است.

ترجمه دوم: کتاب مفتاح العنایه مورد توجه و مطالعه دانشمندان فارسی زبانان قرار گرفت و در مدت زمانی کمی نسخ آن نایاب شد چون آن را مجدداً خواستند به طبع برسانند دانشمند گرامی آقای حاج شیخ علی دوانی در این ترجمه تجدید نظر نموده و برخی از عبارات آن را اصلاح کرده و توضیحاتی در پاورقی بدان افزودند و آن را به نام شاهراه هدایت در سال ۱۳۷۶ به چاپ رسانیدند.

ترجمه سوم: چون آقای دوانی کتاب شاهراه هدایت را آماده چاپ نمودند متوجه اهمیت کتاب و موضوع آن شده و بر آن شدند که مجدداً ترجمه ای از آن نمایند و در پاورقی، احادیث متن را که عموماً از مآخذ شیعه و کتاب غایه المرام محدث عالیقدر سید هاشم بحرانی بود با کتب اهل سنت مطابقت دهند و این عمل را انجام داده و بدان جهت بر اهمیت ترجمه خود که به نام فروغ هدایت نامیده شده است افزودند. کتاب در سال ۱۳۴۶ خورشیدی در قم به طبع رسیده است.

آقای دوانی در مقدمه فروغ هدایت (ص۲۰) می ­ نویسد:

این کتاب در میان کتب شیعه و سنی مشابه زیاد دارد. معروف ترین آنها کتاب اربعین حافظ ابونعیم اصفهانی از علمای اهل سنت(۲).

و اربعین شیخ بهائی از دانشمندان شیعه است.

ولی آنچه مسلم است و می توانیم با مقایسه آنها به صراحت بگویم این است که: این کتاب بر تمامی

____________________________________

۱ - اخیراً باتحقیق آیت الله رضا استادی بچاپ رسیده است.

۲ - حافظ ابونعیم اصفهانی به گواهی بزرگانعلمای شیعه از علمای ما و از اجداد علامه مجلسی رضوانالله علیه می­ باشد، (مهدوی)

اربعین ها و حتی سایر کتب کلامی مشابه خود فرق بارز دارد زیرا مؤلف عالیقدر آن حضرت آیت الله بهبهانی از اعاظم فقهاء و مجتهدین شیعه است و گذشته از فقه و اصول که رشته تخصصی معظم له است در علوم ادبیات عرب نیز احاطه سرشار دارند و در مباحث صرف نحو و معانی و بیان هم صاحب نظر می باشد.

به همین جهت در این کتاب چه هنگام تحقق در پیرامون آیات و چه در موقع بحث و بررسی روایات شیعه و سنی تا آنجا که میسر است آیات را از جنبه ادبی به همان گونه که صادر شده است مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهند.

و چنان که ملاحظه می کنید حق مطلب را به خوبی اداء کرده اند و سپس به نقل شواهدی از اهل تسنن می پردازند.

۱۵ - مقالات حول مباحث الالفاظ در علم اصول فقه جلد اول آن در سال ۱۳۳۵ شمسی در ۱۸۹ صفحه به زبان عربی در تهران به چاپ رسیده است.(۱)

۱۶ - هدایهالحاج در مناسک حج فارسی چاپ پنجم آن در سال۱۳۹۵ در اصفهان به طبع رسیده است.

چاپ کتب دیگران:

مرحوم آیت الله بهبهانیقدس‌سره روحه العزیز نسبت به علمای گذشته به خصوص اساتید خود کمال احترام را رعایت می نمودند. در هیچ مجلسی از خود و آثار خودشان حرفی به میان نمی آوردند و اگر دیگران نیز مطلبی در این باره اظهار می کردند با سکوت دائمی خود با آنها مواجه می شدند و در موقع سخن موضوع را به ذکر علماء گذشته و داستان های آنان و تألیفاتشان می ­ کشانیدند.

و این صفت یکی از صفات بارز آن مرحوم بود.

به دستور مرحوم آیت الله بهبهانی چندین کتاب از آثار علمای گذشته به طبع رسیده است که از آن جمله است:

۱ - ترجمه توحید مفضل از آثار علامه بزرگوار مرحوم مجلسی رضوان الله تعالی علیه.

۲ - التوحید از مؤلفات عالم نحریر آقا شیخ هادی تهرانی استاد استاد ایشان در ۱۰۵ صفحه به سال ۱۳۹۱ به چاپ رسیده است.

__________________________________

۱ - اخیرا باتحقیق حجه الاسلام والمسلمین شیخ امیر خداوردی بهچاپ رسیده است.

۳ - ذخائر النبوه در خیارات از مؤلفات آقا شیخ هادی تهرانی سابق الذکر به عربی در ۲۶۱ صفحه به سال ۱۳۹۰ به چاپ رسیده است.

۴ - الرضوان در صلح. از آثار آقا شیخ هادی(۱) به عربی ۱۷۴ در صفحه در سال ۱۳۹۰ به ضممیمه ذخائرالنبوه در یک مجلد به چاپ رسیده است.

۵ - الصوم: رساله در صوم به عربی در ۶۲ صفحه به سال ۱۳۹۱ به طبع رسیده است.

۶ - ودایع النبوه در ولایت و مقتل به عربی در ۱۲۷ صفحه در سال ۱۳۹۱ قمری به ضمیمه کتاب التوحید و رساله در صوم در یک مجلد به نفقه آقای حاج مهدیخان شیرانی اصفهانی به چاپ رسیده است.

۷ - ودایع النبوه جلد دوم در طهارت به زبان عربی در سال ۱۳۹۱ به طبع رسیده است.

شاگردان:

اشاره

از سال ۱۳۲۸ قمری که حضرت آیت الله بهبهانی برای اولین بار از نجف به ایران برمی گردند و در شهر بهبهان مسقط الرأس خویش سکونت اختیار می فرمایند تا سال ۱۳۹۵ که در شهر اهواز داعی حق را لبیک اجابت فرمودند یعنی مدت ۶۷ سال در شهرهای مختلف: بهبهان رامهرمز کربلا نجف اهواز و بالاخص اصفهان صدها عالم و فاضل از محضرشان مستفیض شدند که احصاء اسامی آنها غیر مقدور است.

در این رساله به نام برخی از اینان به طور اجمال اشاره می ­ شود.

شاگردان بهبهان

(۲) حضرات آیات و حجج اسلام

۱ - آقای حاج شیخ ابوالقاسم اثنی عشری.

____________________________________

۱ - علامه نحریر مرحوم آقا شیخ هادی بن محمدامین نجفی تهرانی از اعاظم فقهاء و مجتهدین ومدرسین در۲۰ رمضان المبارک ۱۲۵۳ متولد و در تهران و اصفهان و کربلا و نجف درنزد بزرگان فقهاء و مجتهدین تلمذ نموده سپس در نجف ساکن و حوزه درس و مباحثه منعقد فرموده و چون در موقع نقل اقوال علماء گذشته گاهی به صراحت وگاهی کنایه انتقاداتی از علماء می فرموده مورد بی مهری جمع کثیری از مجتهدین وقت واقع شده و نسبت های ناروا به ایشان داده اند لکن تجلیل برخی دیگر از مجتهدین دلیل آن است که موضوع بر عده قبل مشتبه شده و خلاف واقع به برخی ازآنان گفته اند. در هر حال وی را تألیفات و رسائل عدیده است درفقه و اصول و نحو و کلام و غیره مرحوم آشیخ هادی در ۲۰ شوال۱۳۲۱ در نجف وفات یافته در یکی از اتاق های صحن شریف مدفون گردید.

۲ - لازم به ذکر است که عده ای از شاگردان معظم له از اعاظم فقها و علما بوده اند و مرحوم مؤلفنام برخی از آنها را با شرح حال ذکر نموده بود. ما به جهت اختصار فقط به ذکر نام آنها اکتفا نمودیم.

۲ - آقای سید ابوالقاسم نقوی

۳ - آقای سید اسماعیل سوقی

۴ - آقا سید محمدتقی

۵ - آقای صدر

۶ - آقای آقا سید عبدالرسول آیتی

۷ - آقای شیخ عبدالله

۸ - آقای حاج سید فرج الله مصطفوی صهر جلیل مرحوم آیت الله بهبهانی.

شاگردان نجف اشرف:

حضرات آیات:

۱ - حاج میرزا کاظم قاروبی تبریزی(۱)

۲ - حاج سید علی علامه فانی اصفهانی

۳ - حاج شیخ جواد تارا

۴ - حاج شیخ علی لاری

شاگردان کربلا:

در مدت دو سالی که مرحوم آیت الله بهبهانی در کربلا تشریف داشتند و بر حسب تقاضای مرحوم آیت الله قمی به درس و مباحثه خارج فقه و اصول اشتغال ورزیدند جمعی از بزرگان به خدمت ایشان رسیده و از محضرشان استفاده نمودند.

اعلم و اشهر ایشان: مرحوم آیت الله حاج شیخ محمدرضا بن شیخ محمدتقی جرقویه ای اصفهانی حائری می باشد.

شاگردان اصفهان:

اصفهان یکی از مراکز علمی ایران و از چندین جهت بر سایر حوزه های علمی ایران رجحان و برتری دارد.

۱ - اساتید و مدرسین که بعد از حوزه علمیه قم در هیچ یک از شهرهای ایران مدرسین و مجتهدینی

______________________________

۱- به نقل از شرح حال آیت الله بهبهانی، سیدعلی شفیعی.

مانند اصفهان که تمام اوقات شبانه روزی خود را وقف علم و تحصیل و رسیدگی به کار دانشجویان دینی بنمایند وجود ندارد.

در مدرسه صدر بازار و مدرسه جده و سایر مدارس از قبل از طلوع آفتاب تا آخر شب مرتباً مدرسین چه در مدرس و چه در حجرات و یا در مسجد مدرسه به مباحثه اشتغال دارند و دسته دسته طلاب به خدمت اساتید رسیده و کامیاب می شوند.

تعداد جلسات درس در مدرسه صدر از مقدمات و سطح و خارج متجاوز از چهل حوزه می شود.

۲ – حوزه های علمیه اغلب شهرها در ایام تابستان به علت شدت گرما تعطیل می شود و طلاب دینی به شهرهای خود مراجعت می کنند لکن اصفهان به مناسبت اعتدال هوا و زیاد گرم نشدن هوا در تابستان درس ها نه تنها تعطیل نمی شود بلکه بیشتر رونق یافته و حوزه های جدیدی نیز تشکیل می گردد. که از آن جمله بود حوزه درس مرحوم آیت الله بهبهانی ;در این حوزه درس متجاوز از دویست و پنجاه نفر از فضلاء و علماء و مجتهدین و اشخاص قریب الاجتهاد و متجزی شرکت می کردند.

ذیلاً به نام برخی از آقایان که در اصفهان به درس مرحوم آیت الله بهبهانی شرکت می نمودند اشاره می شود.

اینان هر کدام به نوبه خود از فضلاء و علماء و مدرسین و ائمه جماعت و وعاظ معروف این شهر می باشند.

حضرات آیات و حجج اسلام ۱ - آقای حاج سید ابوتراب مرتضوی درچه ای فرزند مرحوم آیت الله آقا سید مهدی درچه ای.

۲ - حاج سید ابوالفضل جزائری.

۳ - حاج سید اسماعیل هاشمی طالخونچه ای فرزند مرحوم آقا سید حسن موسوی.

مشارالیه اغلب در جلسات استفتاء حضرت آیت الله بهبهانی شرکت می نمودند.

۴ - حاج شیخ اسماعیل کلباسی فرزند مرحوم حجه الاسلام حاج شیخ محمدرضا کلباسی.

۵ - حاج آقا باقر صدیقین فرزند مرحوم حجه الاسلام حاج ملا حسینعلی.

۶ - حاج شیخ محمدباقر ناصری دولت آبادی.

۷ - حاج شیخ محمدتقی فشارکی فرزند مرحوم آیت الله آخوند ملا محمدحسین فشارکی.

۸ - حاج شیخ محمدتقی نجفی فرزند مرحوم حجه السلام حاج میرزا عبدالحسین مسجدشاهی.

۹ - آقای دکتر حاج سید جمال الدین سیادت موسوی.

۱۰ - آقای حاج شیخ محمدجواد اصولی.

۱۱ - حاج آقا جواد ابطحی.

۱۲ - آقای شیخ حبیب الله شاهنده نکوآبادی لنجانی.

۱۳ - حاج شیخ محمدحسن نجفی فرزند مرحوم حجه الاسلام حاج شیخ اسماعیل مسجدشاهی.

۱۴ - حاج شیخ محمدحسین منصورزاده.

۱۵ - آقا سید حسن مصطفوی.

۱۶ - حاج سید آقا حسن نظام ­ الدینی کچوئی لنجانی.

۱۷ - حاج شیخ محمدحسن مظاهری کرونی فرزند مرحوم آقا شیخ علی.

مرحوم آیت الله بهبهانی قبل از اینکه تابستان ها به اصفهان تشریف بیاورند چندین سال به بروجرد می رفتند آقای مظاهری از مرحوم آیت الله بهبهانی دعوت نمودند که به اصفهان تشریف بیاورند و بر حسب دعوت ایشان مرحوم آیت الله بهبهانی اصفهان تشریف آوردند و بدین جهت عموم طبقات مردم اصفهان بالاخص علماء و فضلاء از آقای مظاهری ممنون گردیدند.

۱۸ - آقای حاج سید محمدرضا مهدوی هرستانی.

۱۹ - آقای حاج آقا رضا مظاهری فرزند مرحوم حجه الاسلام ملا محمدحسین کرونی.

۲۰ - حاج آقا صدرالدین کلباسی فرزند مرحوم حاج میرزا رضا.

۲۱ - حاج آقا ضیاءالدین تجویدی فرزند مرحوم حاج سید علی نقی.

۲۲ - حاج سید عبدالحسین روضاتی فرزند مرحوم حجه الاسلام حاج میرزا حبیب الله چهارسوقی.

۲۳ - آقا شیخ عبدالله ادیب نکوآبادی مقسم شهریه از طرف مرحوم آیت الله بهبهانی.

۲۴ - حاج ملا علی ماربینی.

۲۵ - حاج میرزا علی آقا میرمحمد صادقی فرزند مرحوم حجه الاسلام حاج سید محمدباقر احمدآبادی.

۲۶ - حاج سید علی طباطبائی خوراسگانی.

۲۷ - حاج شیخ محمد علی فشارکی اصفهانی

۲۸ - حاج فخرالدین کلباسی فرزند مرحوم حاج میرزا رضا.

۲۹ - حاج آقا مجتبی میرمحمد صادقی نجل جلیل مرحوم حجه الاسلام حاج سید محمدباقر احمدآبادی و از مدرسین سطوح در مدرسه صدر.

۳۰ - حاج سید محمد مهدوی هرستانی.

۳۱ - حاج میرسید محمد ابطحی فرزند مرحوم حجه الاسلام حاج سید محمدعلی حسینی سدهی مشارالیه با جمعی دیگر از فضلاء در جلسه استفتاء نیز شرکت می ­ نمودند.

۳۲ - حاج آقا محمد روضاتی فرزند حجه الاسلام آقا میرزا محمود.

۳۳ - حاج آقا مرتضی ابطحی فرزند مرحوم حاج سید سلیمان سدهی.

۳۴ - حاج آقا مرتضی مهدوی هرستانی.

۳۵ - آقای آقا شیخ مهدی نواب لاهیجانی فرزند مرحوم حجه الاسلام حاج میرزا ابراهیم نواب.

۳۶ - حاج سید مهدی مصطفوی فرزند مرحوم حجه الاسلام حاج سید محمدتقی موسوی فروشانی.

۳۷ - حاج آقا میرزا صادقی فرزند حجهالاسلام حاج سید محمدباقر احمدآبادی

۳۸ - حاج سید حسن فقیه امامی

۳۹ - آقا محمد علی فقهی

عده زیادی از طلاب حوزه علمیه قم نیز که به اصفهان می آمدند در جلسه درس مرحوم آیت الله بهبهانی شرکت می نمودند و برخی از آنها نیز گاهی سؤالاتی می نمودند که نشانه مقام علمی آنان بود لکن متأسفانه فعلاً اسامی آنان را نمی دانم و عدم ذکر اسامی عده زیادی از فضلاء به مناسبت ندانستن نام آنان است و بدین جهت از همگان معذرت می ­ خواهم.

برخی دیگر از شاگردان:

در رامهرمز و اهواز و خرم آباد نیز عده شاگردان و کسانی که از محضرشان استفاده نموده اند زیاد می باشند فعلاً به نام چند نفر که اسامی آنها بر نویسنده معین است اکتفاء می ­ شود.

حضرات آیات و حجج اسلام

۱ - حاج شیخ محمد تقی مجلسی

۲ - حاج شیخ مهدی قاضی خرم آبادی(۱)

_____________________________________

۱- نام این دوبزرگوار در کتاب شرح حال آیت الله بهبهانی علی دوانی ذکرشده است.

۳ - حاج سید اسماعیل حسینی مرعشی

۴ - حاج سید محمد کاظم آل طیّب