حفظه اللّه الملك المنان به مدرسه سياسي داخل شد. اللهم و فقه بمحمد و علي.

۴۶ - [فارغ التحصيل شدن آقا خان از مدرسه سياسي]

هو بحمد اللّه تعالي در عصر جمعه ۱۷ شهر محرم الحرام سنه ۱۳۳۱ در وزارتخانه جشني براي فراغت تحصيل ده نفر از شاگردهاي مدرسه علوم سياسي منعقد بود كه به آنها «ديپلم» تصديق مي‌دهند، منجمله با حضور من ديپلم آقا خان را دادند.

ثم بحمد اللّه‌

۴۷ - [مذاكره سياسي در مجلس جهت اولتيماتوم روسها]

هو در يوم جمعه ۹ شهر ذيحجة الحرام ۱۳۲۹ مشهور به عرفه كه دولت منحوس روس كه باطن شريعت آن دولت را مطموس و علمش را منكوس و مقاصدش را معكوس فرمايد، مدت چهل و هشت ساعت اولتيماتوم كرده كه استقلال ايران را خاتمه بدهد و به تبعيت نونهالان مدارس حفظهم اللّه تعالي مردم به هيجان آمده بودند و در مجلس مشغول مذاكرات سياسي و قرار اين عمل بودند، آقا خان حفظه اللّه الحفيظ كه در عداد شاگردان مدرسه علوم سياسي دنبال استقلال را گرفته و از صبح منزل نبوده، حواس زن و مرد اين خانه پريشان است.

و درين روز ميرزا احمد خان علاء الدوله را كشته‌اند تحرير شد. وله ما سكن في الليل و النهار و هو السميع.

جهان را صاحبي باشد خدا نام‌كزو شوريدگيها گيرد آرام ساير گرفتاريها اصلاحش با خداست. هو القادر فوق عباده‌

۴۸ - [نقل شعر]

هو المعز

۴۹ - [دو بيتي]

هو

شب ۲۷ شوال ۱۳۲۸

۵۰ - [نقل گفته‌هاي گيوم و ناپلئون]

گليوم امپراطور آلمان گفته:

بايد با خواري مماشات كرد و آميزش نمود و به فروتني خو گرفت.

ناپلئون اول گفته:

هرچه سرنوشت قضاست تغيير و تبديل نتوان داد و شماره ايام زندگاني ما معين است.

۵۱ - [چند بيت شعر]

در روز يكشنبه ۸ شهر جمادي الاولي ۱۳۲۱ كه ديشب در قيطريه بعد از يك ماه توقف مراجعت به شهر شده تحرير شد.

۵۲ - [دو بيتي]

۵۳ - [شعر]

هو

در شب پنجشنبه ۲۰ شهر شعبان ۱۳۱۸ در حالت انقلاب ساكن و مسكون و بار ناطقه (؟) و طاقه پريشاني كار و حواس و يأس تحرير شد. و له ما سكن في الليل و النهار.

۵۴ - [چند دو بيتي و ذكر پريشانحالي]

در شب سه‌شنبه ۱۲ شهر ذيحجة الحرام و ۱۳ سال در نهايت تحير و تكسر خاطر و پريشاني حواس تحرير شد. ۱۳۱۸

۵۵ - [دو بيت شعر]

۵۶ - [غزل]

ظهر پنجشنبه ۱۹ شوال- ۱۱ حوت ۱۳۱۶ تحرير شد.

۵۷ - [چند دو بيتي]

هو

در شب يكشنبه ۲۸ شهر رجب در نهايت تكسّر تحرير شد. الحمدللّه في كل حال‌

۵۸ - [بيت غزلي از شوريده شيرازي]

شوريده شيرازي

فصيح الملك شوريده شيرازي كه از هر دو چشم نابيناست اين اشعار را گفته و كسي نگفته.

۵۹ - [بيت]

۶۰ - [ابيات]

هو الغفور

شب پنجشنبه ۲۴ شهر جمادي الاخري ۱۳۱۶

۶۱ - [بيت]

هو

يكشنبه ۲۱ شهر مبارك [رمضان] ۱۳۲۳ تحرير شد.

۶۲ - [بيت]

هو

در عصر سه‌شنبه ۱۹ رجب ۱۳۳۱

۶۳ - [ذكر روايت عربي]

هو و لا يشرك بعبادة ربه احدا- ظهر دوشنبه ۱۲ شهر ج ۲- ۱۳۲۸

۶۴ - [ذكر آيه]

هو اللهم لك الحمد و الشكر كثيرا كما انعمت علي كثيرا اسئلك خير ما ارجوا و ما لا ارجوا و لا حول و لا قوة الا باللّه، شب سه‌شنبه ۱۹ شهر رجب ۱۳۲۸ تحرير شد.

۶۵ - [شعر عارف قزويني]

عارف قزويني- بحر نامطبوع«۱»

به تاريخ يوم سه‌شنبه ۲۴ شهر جمادي الاخري ۱۳۲۹ كه بعد از دو شب اقامت داشت كه از آنجا به دربار و از آنجا به منزل مراجعت شد و بفضل اللّه بسيار خوش گذشت تحرير شد.

۶۶ - [هزلياتي از شوريده شيرازي]

هو در موقعي كه مرحوم محمد تقي ميرزاي ركن الدوله برادر ناصر الدين شاه را از حكومت فارس معزول كرده بودند شوريده شيرازي اين هزليات را به زبان حال او گفته.

______________________________

(۱). اصل: نامتبوع.

در شب يكشنبه ۲۵ شهر جمادي الاخري ۱۳۳۱ در حال بيم و اميد محض مشغوليات تحرير شد.

۶۷ - [چند بيت شعر]

هو

______________________________

(۱). نقطه‌چين در اصل است.

به تاريخ شب جمعه ۲۶ شهر صفر المظفر سنه ۱۳۳۰- احمده علي نعمائه‌

يادآوري‌

استنساخ صفحات ۱ تا ۴۲ متن توسط آقاي علي محمدي تكابي و از صفحه ۴۳ تا پايان كتاب از روي اصل نسخه خطي مرحوم ديوان بيگي توسط آقاي محمد رسول دريا گشت از اول ارديبهشت تا يازدهم مهرماه ۱۳۷۴ سرانجام گرفت.

متن استنساخي با متن دستخط ديوان بيگي در دو هفته آخر آبان و اول آذر ۱۳۷۴ در منده‌ويل كانيون (لوس آنجلس) مقابله شد. غلطگيريهاي اوليه به همت آقاي درياگشت در سالهاي ۱۳۷۵ و ۱۳۷۶ انجام شد و من آخرين غلطگيري را در مهرماه ۱۳۷۶ سرانجام دادم. مقداري از كارهاي آماده‌سازي و فهرست‌برداري كتاب هم تا اسفندماه ۱۳۷۷ به درازا كشيد. سپس بعلت اشكالات فني، حروف‌چيني مجدد و غلطگيري و فهرست‌برداري دوباره‌اي در پائيز ۱۳۸۰ صورت گرفت. آنگاه پيوست سوم اين مجموعه كه دفترچه‌اي شامل ۶۱ نامه مربوط به رضا علي ديوان بيگي بود به لطف آقاي فرخ درخشاني از ژنو واصل شد، تا اين بخش استنساخ و حروفچيني و غلطگيري شود طبع كتاب طولاني گرديد.

ايرج افشار

(زمستان ۱۳۸۰)

پيوست دوم (هفده فرمان و حكم) برگرفته از «فرهنگ ايران زمين» جلد بيستم (۱۳۵۳)

فرامين ميرزا رضا علي نايب الوزاره و فرامين ديوان بيگي كردستان‌

اشاره

به دنبال شرحي كه جناب آقاي رضا علي ديوان بيگي در احوال جد خود نوشته‌اند«۱» ، متن هفده فرمان مربوط به ميرزا رضا علي به چاپ مي‌رسد.

اين فرامين به توسط فرزندم بابك افشار از روي اصل آنها كه از طرف جناب آقاي رضا علي ديوان بيگي (رجل سياسي عصر اخير و داراي مقامات عالي اداري و سياسي) به كتابخانه مركزي دانشگاه تهران اهدا شده، استنساخ گرديده و سپس مورد مقابله اينجانب قرار گرفته است.

ايرج افشار

۱ - حكم عالي شد كه چون نظام ديوان عالم منوط به عدل است و دوام اركان بني آدم مربوط به فضل، «هركه اين هر دو ندارد عدمش به ز وجود» و از آنجاي كه گيتي خداي جهان‌آراي و مملكت‌بخش ممالك پيراي خطه ايران را كه خير البقاع است به مؤداي حقانيت اقتضاي( إِنَّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ ) به رداي طلعت فيروز و بهاي دولت دل‌افروز خديوي بيار است كه به مفاد( وَ اللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ ) توقيت مراسم فيروزي و جهانباني و تمشيت مناظم بهروزي و كامراني را در عهده راي مهرآراي و ذمه شكوه فلك فرساي آرد و به دليل( تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ ) تأسيس شرايط ملك و ملل و تأكيد قواعد دين و دول و تشييد مباني عدل و ايقاء معاني فضل را بر همت دريانوال خسروي فرض شمارد تا مگر عامه برايا و كافه رعايا كه ودايع حضرت عزت و طلايع سلطنت و خلافت‌اند با سوابغ نعم و نوابع همم و شمايل كرم و مخايل شيم اين عهد ابد توأم

______________________________

(۱). آن نوشته در همان فرهنگ ايران زمين چاپ شده است.

اميدوار آيند و از نكبات دهر و حوادث زمان يك چند در مهد امن و امان آسوده و آرميده شوند، و به مضمون( إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ ) از سايه هما پايه اين خديو عالمگير و خسرو كيخسرو نظير رتبه برتري اين حدود و ديار به ما رسيده و به مدلول( وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ ) پايه سروري اين بلوك و اقطار به ما واگذار گرديده و براي امر اطاعت‌داري و نفاذ فرمان‌گزاري ما منهي اقبال در شهر و روستا و طلال و جبال اين مقام نداي( أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ) در داده و مقاليد تقاليد اين حدود و مكان و زمام اختيار صغار و كبار اين ملك و اوطان را به فحواي( لَهُ مَقالِيدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ) در كف كفايت و پنجه درايت ما نهاده.

اكنون كه اس اسيس و ركن ركين اين بناي متين و دولت ابدقرين رعايت رعيت و حمايت بريت و غوررسي امور ولايت است بر ما نيز كه دستگاه دولت را حارس و مضمار مملكت را فارسيم، به اشعار «الناس علي دين ملوكهم» فطرت سر كار عالي را به فكرت شهرياري متابعت لازم و مطاومت متلازم است كه در هر جا حكمران و بر هر طرف مرزبان باشيم، سينه عدل را به ناخن ظلم نخراشيم و بر بد و نيك عباد و دور و نزديك بلاد احدي بگماريم و رسيدگي اموراتشان را به فردي واگذاريم كه عارف به معارف ثغور و واقف به مواقف تصور آيد و نظر به رسيدگي عرايض مسلمين بطور فرايض گشايد.

و اين فقره موقوف به اعانت مردي راست كيش و شخصي درست‌انديش است كه طرز رعايت رعيت را شايسته و طور حمايت بريت را به منظومه «كلكم راع و كلكم مسؤل عن رعيته» بايسته باشد و به امانت و صيانت موصوف و به هدايت و كفايت معروف بود و با خاص و عام طريق مجاملت و حسن معاملت سپرد و بر همگنان به چشم محبت و الفت نگرد تا به مفاد( أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً ) عروج معارج اعتبار و بلوغ مدارج اقتدارشان با شاهد آمال همدوش و با نگار اقبال هم آغوش فرمائيم كه از قبل ما عارضين را به عدل و داد استقبال نمايد و به دليل( اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوي ) دادخواهان را زبان به برآوردن آمال گشايد، قابل اقتباس اين انوار و لايق انعكاس اين شعشعه روشن اساس عاليجاه رفيع جايگاه عزت و صداقت همراه، اخلاص و سعادت آگاه، عقيدت و ارادت دستگاه، فدوي قديمي و دولتخواه صميمي نورچشمي ميرزا رضا علي نايب الوزاره است.

با اينكه از امثال و اقران به مزيد بندگي و وفور چاكري و مراتب خدمت و مراحل عقيدت پيش است و از اكفاء و اشباه به علو قدر و سمو صدر فراپيش و به كمال حسن نيت و صفاي طويت به مفهوم كريم السجية شريف النسب مبارك الاسم اعز اللقب سرآمد بيگانه و خويش آمده، مدت مديد و عهد بعيدي است تا اخلاص ديرين ما را قرين روزگار خويش ساخته و مجارات دولت و عزت خود را از مؤالات و نعمت ما شناخته و از سر اعتقاد صافي و اعتماد وافي به دقايق هواداري ما كه كس در آن زيان نكند قيام مي‌نمايد و در مواظبت وظايف اخلاص كه ثمره آن هر آينه به ظهور مي‌رسد مي‌افزايد و شعشعه انوار( الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً ) از جبهه حالش نمايان و پرتو آثار( إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْني ) از ناصيه احوالش تابان گرديده، لهذا محض پاداش اينگونه تلاش و جزاي اينطور رفتار به مؤاداي( وَ فَضَّلْناهُمْ عَلي كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلًا ) در هذه السنه ميمونه قوي ئيل سعادت دليل قامت قابليت و استعداد و قدرساي بندگي و سداد او را به طراز خلعت( وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ ) اعني منصب جليل القدر و لقب گرانمايه ديوان بيگي كه معظم مناصب بلند پايه ولايت است.

و از جانب سني الجوانب شاهانه در هر بلد بايد شخصي با كفايت به گذرانيدن ملزومات اين منصب جليل اقدام نمايد و در كردستان عاليجاه مشاراليه را برحسب فرمان نامزد اين امر شده، سركار عالي نيز برطبق فرمان اين منصب را به او مفوض و واگذار و در وجه او برقرار و انصافا او را شايسته روزگار و بايسته و سزاوار است، مطرز و زيب ياب فرموده و به منطوقه( وَ رَفَعْناهُ مَكاناً عَلِيًّا ) بر تزايد درجه اعتبارش افزوده و از راه شفقت مشفقانه و نصيحت بزرگانه بر سبيل اخطار و طريق اذكار مقرر مي‌فرمائيم كه اولا در مقام غوررسي امورات مسلمين و مسلمات به فحواي «الملك يبقي مع الكفر و لا يبقي مع الظلم» در آئين عدل كوشد و پرده غفلت بر چهره كارآگاهي نپوشد، زيرا كه حديث معنوي درين دعوي حجتي است قوي كه «من عدل ملك من ظلم هلك» مي‌بايد در نظم و نسق امور و رتق و فتق مهام نزديك و دور و ترفيه حال عجزه به طوري بپردازد كه بيش از پيش خدمات خويش را از نظر انور ظاهر سازد.