شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

حدیث - ۹۱۴

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

...و اسهم الاسلام ثلاثة : الصلوة و الصوم و الزکوة ؛

بهره اسلام برای شما سه چیز است : نماز، روزه ، و زکات

(نهج الفصاحه ، ص ۲۴۴، حدیث - ۱۲۱۲)

حدیث - ۹۱۵

قال الباقرعليه‌السلام :

اذا احرم العبد فی صلاته ، اقبل الله علیه بوجهه و یوکل به ملکا یلتقط القران من فیه التقاطا، فان اعرض الله عنه و وکله الی الملک ؛

آن گاه که بنده در نمازش تکبیرة الاحرام گفت ، خداوند به او روی می کند و فرشته ای را ماءمور او می سازد که آیات قرآن را از دهان او بر می چیند.اگر اعراض کرد، خداوند از او روی می گرداند و او را به فرشته واگذارد.

(بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۳۳۲)

حدیث - ۹۱۶

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

الصلاة من شرایع الدین ، و فیها مرضاة الرب - عزوجل - فهی منهاج الانبیاء ؛

نماز از سنتهای دین ، و مایه خشنودی پروردگار و راه و روش پیامبران است

(جامع احادیث الشیعه ، ج ۴، ص ۲۲، بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۲۳۱)

حدیث - ۹۱۷

قال الصادقعليه‌السلام

ان افضل الاعمال عند الله یوم القیامة ، الصلوة ؛

همانا بهترین عمل در روز قیامت نزد خداوند، نماز است

(مستدرک الوسائل ، ج ۳، ص ۷)

حدیث - ۹۱۸

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

حافظوا علی الصلوات الخمس فان الله - عزوجل - اذا کان یوم القیامة یدعوا العبد فاول شی ء یساءل عنه ، الصلاة فان جاءبها تامة و الا زخ به فی النار ؛

نمازهای پنج گانه را محافظت کنید، زیرا روز قیامت که می شود خداوند بنده اش را فرا می خواند و نخستین چیزی که از او می پرسد نماز است ، اگر آن را به طور کامل انجام داده باشد، (به بهشت می رود) و گرنه در آتش افکنده می شود.

(بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۲۰۱، جامع الاخبار، ص ۸۶ و ۸۷)

حدیث - ۹۱۹

قال الصادقعليه‌السلام :

ان طاعة الله خدمته من الارض فلیس شی ء من خدمته یعدل الصلاة ؛

پیروی و اطاعت از پروردگار خدمت کردن به او در زمین است و هیچ چیز در خدمت به پروردگار معادل نماز نیست

(میزان الحکمه ، ج ۵، ص ۳۱۸)

حدیث - ۹۲۰

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

قرة عینی فی الصلاة ؛

روشنی چشم من در نماز است

(نهج الفصاحه ، ص ۲۸۳، حدیث - ۱۳۴۳، بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۱۹۳)

حدیث - ۹۲۱

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

الصلاة نورالمؤ من و الصلاة نور من الله ؛

نماز نور مؤ من است و نماز نوری از خداوند است

(جامع احادیث الشیعه ، ص ۴ و ۱۵)

حدیث - ۹۲۲

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

الصلاة خیر موضوع فمن شاء استقل و من شاء استکثر ؛

نماز بهترین چیزی است که مقرر شد، پس هر که خواهد کم بخواند و هر که خواهد زیاد کند.

(جامع احادیث الشیعه ، ص ۴ و ۶.بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۳۰۸)

حدیث - ۹۲۳

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

لایزال العبد فی صلوة ماانتظر الصلوة ؛

بنده مادام که منتظر نماز است در حال نماز است

(نهج الفصاحه ، ص ۵۲۷، حدیث - ۲۵۳۸)

حدیث - ۹۲۴

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

ما عمل ابن ادم شیئا افضل من الصلاة و صلاح ذات البین و خلق حسن ؛

فرزند آدم (انسان) هیچ عملی انجام نمی دهد که بهتر از نماز و آشتی دادن مردم و خوش اخلاقی باشد.

(نهج الفصاحه ، ص ۵۴۷، حدیث - ۲۶۵۱)

حدیث - ۹۲۵

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

ان افضل الفرائض بعد المعرفة الصلاة ؛

بهترین واجبات پس از شناخت (خدا) نماز است

(تفسیر ابوالفتح ، ج ۱، ص ۱۰۲)

حدیث - ۹۲۶

قال علیعليه‌السلام :

تعاهدوا امر الصلوة و حافظوا علیها و استکثروا منها ؛

نماز را مراعات کنید و محافظت کنید آن را، و آن را زیاد به جا آورید.

(میزان الحکمه ، ج ۵، ص ۴۰۲، نهج البلاغه ، خطبه ۱۹۹)

حدیث - ۹۲۷

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

الصلوة مفتاح الجنة ؛

نماز کلید بهشت است

(نهج الفصاحه ، حدیث - ۱۵۸۸)

حدیث - ۹۲۸

قال علیعليه‌السلام :

الله ، الله فی الصلوة ، فانها عمود دینکم ؛

خدا را، خدا را درباره نماز ؛ چرا که ستون دین شماست

(نهج البلاغه ، نامه ها، ص ۴۷)

حدیث - ۹۲۹

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

یا اباذر!ان الله جعل قرة عینی فی الصلوة و حببها الی کما حبب الی الجائع ، الطعام و الی الظمان ، الماء و ان الجائع اذا اکل شبع و ان الظمان اذا شرب روی و انا لااشبع من الصلوة ؛

ای ابوذر! همانا خداوند نور چشم مرا در نماز قرار داده و نماز را محبوب من نمود ؛ همان گونه که طعام را برای گرسنه و آب را برای تشنه .گرسنه با خوردن سیر، و تشنه با نوشیدن سیراب می گردد، اما من هرگز از نماز سیر نمی شومساءله

(بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۷۷، مستدرک الوسایل ، ج ۱، ص ۱۷۴)

حدیث - ۹۳۰

ذکر الله لاهل الصلاة اکبر من ذکرهم ایاه ؛ الاتری انه یقول : ((اذکرونی اذکرکم )) ؛

یاد خدا برای اهل نماز، بالاتر از یاد آنها از خداست ؛ آیا نمی بینی که خداوند می فرماید: ((مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم )).

(بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۱۹۹)

حدیث - ۹۳۱

قال الصادقعليه‌السلام :

احب الاعمال الی الله - عز و جل - الصلوة و هی اخر وصایا الانبیاء ؛

نماز، بهترین کارها نزد خداوند و آخرین وصیتهای پیامبران الهی است

(میزان الحکمه ، ج ۵، ص ۳۹۷)

حدیث - ۹۳۲

قال الباقرعليه‌السلام :

بنی الاسلام علی خمس : الصلوة و الزکوة ، و الصوم و الحج و الولایة ؛

اسلام بر روی پنج پایه بنا شده است : نماز، روزه ، زکات ، حج ، ولایت

(کافی ، ج ۲، ص ۱۷)

حدیث - ۹۳۳

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

ان الصلوة قربان المؤ من ؛

همانا نماز خواندن وسیله نزدیکی مؤ من به خداست

(کنزالعمال ، حدیث - ۱۸۹۰۷)

حدیث - ۹۳۴

قال الکاظمعليه‌السلام :

افضل ما یتقرب به العبد الی الله بعد المعرفة به ، الصلوة ؛

بهترین چیزی که بنده بعد از شناخت خدا به وسیله آن به درگاه الهی تقرب پیدا می کند، نماز است

(تحف العقول ، ص ۴۵۵)

حدیث - ۹۳۵

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

علم الایمان الصلوة ؛

علامت و نشانه ایمان نماز است

(شهاب الاخبار، ص ۵۹)

حدیث - ۹۳۶

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

الصلوة ، معراج المؤ من ؛

نماز، معراج مؤ من است

(کشف الاسرار، ج ۲، ص ۶۷۶، سرالصلوة ، ص ۷، اعتقادات مجلسی ، ص ۲۹)

حدیث - ۹۳۷

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

اول ما افترض الله علی امتی، الصلوات الخمس و اول ما یرفع من اعمالهم، الصلوات الخمس و اول ما یساءلون عنه ، الصلوات الخمس؛

اولین چیزی که خداوند بر امت من واجب کرد، نمازهای پنج گانه است و اولین چیزی که از اعمال ایشان بالا برده می شود، نمازهای پنج گانه است و اولین چیزی که نسبت به آن مورد سؤ ال واقع می شوند، نمازهای پنج گانه است

(کنزالعمال ، ج ۷، حدیث - ۱۸۸۵)

حدیث - ۹۳۸

امام صادقعليه‌السلام :

الوُضوءُ علَی الوُضوءِ نُورٌ علی نُورٍ ؛

وضو روی وضو، روشنایی روی روشنایی است

وسائل الشیعه : ۱ / ۲۶۵ / ۸

حدیث - ۹۳۹

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

أکـثِرْ مِـن الطَّهورِ یَـزِدِ اللّه‌ُفی عُمرِکَ، وإنِ استَطَعتَ أن تَکونَ باللَّیلِ والنَّهارِ علی طَهارَةٍ فافعَلْ؛ فإنَّکَ تَکونُ إذا مُتَّ علَی الطَّهارَةِ شَهیدا؛

زیاد وضو بگیر ، تا خداوند عمر تو را زیاد گرداند اگر توانستی شب و روز با طهارت باشی این کار را بکن ؛ زیرا اگر در حال طهارت بمیری ، شهید خواهی بود

أمالی المفید : ۶۰ / ۵

حدیث - ۹۴۰

امام رضاعليه‌السلام :

فی عِلَّةِ الوُضوءِ : لأنّـهُ یَـکونُ العَبدُ طاهِرا إذا قامَ بَینَ یَدَیِ الجَبّارِ عِندَ مُناجاتِهِ إیّاهُ ، مُطیعا لَهُ فیما أمَرَهُ ، نَقِیّا مِن الأدناسِ والنَّجاسَةِ ، مَع ما فیهِ مِن ذَهابِ الکَسَلِ وطَردِ النُّعاسِ ، وتَزکِیَةِ الفُؤادِ لِلقِیامِ بَینَ یَدَیِ الجَبّارِ؛

درباره حکمت وضو : برای این که بنده (خدا) وقتی برای مناجات با (خداوند) جبّار در برابر او می‌ایستد ، پاک باشد فرمان او را اطاعت کرده باشد و از آلودگی‌ها و نجاست پاکیزه باشد ، به علاوه این که وضو باعث از بین رفتن حالت کسالت و زدودن خواب آلودگی و پاک ساختن دل برای ایستادن در حضور (خداوند) جبّار می‌شود

علل الشرایع : ۲۵۷ / ۹

حدیث - ۹۴۱

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله :

یَحشُرُ اللّه‌ُ عز و جل اُمَّتییَومَ القِیامَةِ بَینَ الاُمَمِ غُرّا مُحَجَّلِینَ مِن آثارِ الوُضوءِ ؛

خداوند عز و جل در روز قیامت امّت مرا ، بر اثر وضو ، با چهره‌های زیبا و دست و پای سپید محشور می‌کند

بحار الأنوار : ۸۰/۲۳۷/۱۱

حدیث - ۹۴۲

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

إذا تَوَضَّأَ الرّجُلُ المُسلِمُ خَرَجَتْ خَطایاهُ مِن سَمعِهِ وبَصَرِهِ ویَدَیهِ ورِجلَیهِ ، فإن قَعَدَ قَعَدَ مَغفورا لَهُ؛

هرگاه مرد مسلمان وضو بگیرد ، گناهان او از گوش و چشم و دستان و پاهایش بیرون می‌روند پس ، چون بنشیند با آمرزش نشسته است.

کنزالعمّال : ۲۶۰۳۱

حدیث - ۹۴۳

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

أسبِغِ الوُضُوءَ ، تَمُرَّ علی الصِّراطِ مَرَّ السَّحابِ ؛

وضو را کامل بگیر ، تا از صراط همچون ابر بگذری

بحار الأنوار : ۷۶ / ۴ / ۸

حدیث - ۹۴۴

امام صادقعليه‌السلام :

طَلَبتُ نُورَ القَلبِ فوَجَدتُهُ فی التَّفَکُّرِ والبُکاءِ ، وطَلَبتُ الجَوازَ علَی الصِّراطِ فوَجَدتُهُ فی الصَّدَقَةِ ، وطَلَبتُ نُورَ الوَجهِ فوَجَدتُهُ فی صَلاةِ اللَّیلِ؛

روشنایی دل را جوییدم و آن را در اندیشیدن و گریستن یافتم و گذر از صراط را جوییدم و آن را در صدقه دادن یافتم و نورانیّت چهره را جوییدم و آن را در نماز شب یافتم

مستدرک الوسائل : ۱۲ / ۱۷۳ / ۱۳۸۱۰ منتخب میزان الحکمة : ۵۷۲

حدیث - ۹۴۵

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

ما مِن عَبدٍ یُحَدِّثُ نفسَهُ‌بقیامِ ساعَةٍ مِنَ اللیلِ فَیَنامُ عنها إلاّ کانَ نَومُهُ صَدَقَةً تَصَدَّقَ اللّه‌ُ بها علَیهِ وکُتِبَ لَهُ أجرُ مانَوی ؛

هیچ بنده‌ای نیست که قصد آن کند پاسی از شب را برای نماز برخیزد ، امّا خوابش برد ، جز این‌که خوابش صدقه‌ای باشد که خداوند آن را از طرف او بدهد و ثواب نیّتی که کرده است ، برایش منظور گردد

کنزالعمّال : ۲۱۴۷۵ منتخب میزان الحکمة : ۳۳۰

حدیث - ۹۴۶

امام صادقعليه‌السلام :

إنّ الرجُلَ لَیَکذِبُ الکِذبَةَ فیُحرَمُ بها صلاةَ اللیلِ؛

آدمی ، دروغـی مـی‌گویـد و بـه سبب آن از نماز شب محروم می‌شود

علل الشرائع : ۳۶۲ / ۲ منتخب میزان الحکمة : ۳۳۰

حدیث - ۹۴۷

امام صادقعليه‌السلام :

ما مِن عَمَلٍ حَسَنٍ‌یَعمَلُهُ العَبدُ إلاّ ولَهُ ثَوابٌ فی القرآنِ إلاّ صلاةَ اللیلِ ؛ فإنَّ اللّه‌َ لَم یُبَیِّنْ ثَوابَها لِعَظیمِ خَطَرِها عندَهُ ، فقالَ : تَتَجافی جُنُوبُهم عَن المَضاجِعِ فلا تَعْلَمُ نَفسٌ ما أُخْفِیَ لَهُم مِن قُرَّةِ أعْیُنٍ جَزاءً بِما کانوا یَکْسِبُونَ؛

هر کـار نـیکی که بـنـده می‌کند ، در قــرآن برایش ثوابی ذکر شده است مگر نماز شب که از بس نزد خدا پر اهمیت است ثواب آن را معلوم نکرده است و فرموده : پهلوهایشان از بسترها جدا می‌شود و هیچ کس نمی‌داند به پاداش آنچه انجام داده‌اند ، چه چیزی برای آنان ذخیره ساخته‌ام ، که مایه روشنی چشم ایشان است.

بحار الأنوار : ۸ / ۱۲۶ / ۲۷ منتخب میزان الحکمة : ۳۳۰

حدیث - ۹۴۸

امام صادقعليه‌السلام :

شَرَفُ المُؤمِنِ صلاتُهُ باللیلِ ، وعِزُّ المؤمِنِ کَفُّهُ عن أعراضِ الناسِ ؛

شرافت مؤمن ، نماز شب اوست ، و عزّت مؤمن ، خودداری او از لطمه زدن به آبروی مردم

الکافی : ۳ / ۴۸۸ / ۹ منتخب میزان الحکمة : ۳۳۰

حدیث - ۹۴۹

امام صادقعليه‌السلام :

صلاةُ اللیلِ تُبَیِّضُ الوَجهَ ، وصلاةُ اللیلِ تُطَیِّبُ‌الرِّیحَ ،وصلاةُ اللیلِ تَجلِبُ الرِّزقَ ؛

نماز شب چهره را سفید و نورانی می‌کند ، نماز شب انسان را خوشبو می‌کند ، نماز شب روزی می‌آورد

علل الشرائع : ۳۶۳ / ۱ منتخب میزان الحکمة : ۳۳۰

حدیث - ۹۵۰

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

رَحِمَ اللّه‌ُ رَجلاً قامَ مِنَ اللیلِ فَصلّی وأیقَظَ امرَأتَهُ فَصَلَّت ، فإن أبَت نَضَحَ فی وَجهِها الماءَ ، رَحِمَ اللّه‌ُ امرأةً قامَت مِن اللیلِ فَصلَّت وأیقَظَت زَوجَها ، فإن أبی نَضَحَت فی وَجهِهِ الماءَ ؛

رحمت خدا بر آن مردی باد ، که نیمه‌های شب برخیزد و نماز بخواند و همسرش را برای نماز خواندن بیدار کند و اگر بیدار نشد آب به صورتش بپاشد رحمت خدا بر آن زنی باد که نیمه‌های شب از خواب برخیزد و نماز بخواند و شوهرش را برای نماز بیدار کند و اگر امتناع کرد ، به صورتش آب پاشد

سنن أبی داود : ۱۴۵۰ منتخب میزان الحکمة : ۳۳۰

حدیث - ۹۵۱

امام صادقعليه‌السلام :

صَلاةُ اللَّیلِ تُحَسِّنُ الوَجهَ ، وتُذهِبُ الهَمَّ ، وتَجلُو البَصَرَ ؛

نماز شب ، روی را نکو می‌سازد ، اندوه و غم را می‌بَرَد و دیده را جلا می‌دهد

تهذیب الأحکام ، جلد ۲ ، صفحه ۱۲۲ ، حدیث - ۴۶۱ ، ثواب الأعمال ، صفحه ۶۴

حدیث - ۹۵۲

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

مَن أتَی الجُمُعَةَ إیمانا واحتِسابا استَأنَفَ العَمَلَ ؛

هر که از روی ایمان و بـه حـسـاب خـدا در نماز جمعه شرکت کند ، اعمالش را از نو آغازیده است (خداوند به پاداش آن گناهان گذشته‌اش را بیامرزد و نامه عمل جدیدی برایش باز کند)

الفقیه : ۱ / ۴۲۷ / ۱۲۶۰ منتخب میزان الحکمة : ۳۳۲

حدیث - ۹۵۳

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

الجُمُعَةُ حَجُّ المَساکِینِ

نماز جمعه ، حجّ مستمندان است

الدعوات : ۳۷ / ۹۱ منتخب میزان الحکمة : ۳۳۲

حدیث - ۹۵۴

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

مَن تَرَکَ ثلاثَ جُمَعٍ‌تَهاوُنا بها طَبَعَ اللّه‌ُ علی قَلبهِ ؛

هر که سه نماز جمعه را ، از روی اهمیت ندادن به آن ، ترک کند خداوند بر دل او مُهر (غفلت) زند

وسائل الشیعه : ۵ / ۶ / ۲۵ منتخب میزان الحکمة : ۳۳۲

حدیث - ۹۵۵

امام صادقعليه‌السلام :

امتَحِنوا شِیعَتَنا عِندَ ثَلاثٍ : عِندَ مَواقیتِ الصَّلاةِ کیفَ مُحافَظَتُهُم علَیها ، وعِندَ أسرارِهِم کیفَ حِفظُهُم لَها عِندَ عَدُوِّنا ، وإلی أموالِهِم کیفَ مُواساتُهُم لإخوانِهِم فیها ؛

شیعیان ما را در سه چیز بیازمایید : در اوقات نمازشان ، که چگونه بر آنها مواظبت می‌کنند ؛ در اسرارشان ، که چگونه آنها را از دشمنان ما حفظ می‌کنند و در اموالشان ، که چگونه با آن به برادران خود کمک می‌کنند

الخصال : ۱۰۳ / ۶۲ منتخب میزان الحکمة : ۵۰۶

حدیث - ۹۵۶

امام باقرعليه‌السلام :

أیّما مُؤمِنٍ حافَظَ علَی الصَّلواتِ المَفروضَةِ فَصَلاّها لِوَقتِها فَلَیسَ هذا مِن الغافِلینَ؛

هر مؤمنی که به نمازهای واجب اهمیت دهد و آنها را به وقتش بخواند ، از غافلان نیست

الکافی : ۳ / ۲۷۰ / ۱۴ منتخب میزان الحکمة : ۴۳۰

حدیث - ۹۵۷

امام صادقعليه‌السلام :

فَضلُ الوَقتِ الأوَّلِ علی الآخِرِ کَفَضلِ الآخِرَةِ علی الدُّنیا ؛

فضیلت اوّل وقت (نـماز) بـر آخـر وقت ، همچون فضیلت آخرت بر دنیاست

ثواب الأعمال : ۵۸ / ۲ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۸

حدیث - ۹۵۸

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

حَسبُ الرَّجُلِ مِن دِینِهِ ،کَثرَةُ مُحافَظَتِهِ علی إقامَةِ الصَّلَواتِ ؛

در دینداری مرد همین بس که بر گزاردن نمازها بسیار مواظبت کند

تنبیه الخواطر : ۲ / ۱۲۲ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۸

حدیث - ۹۵۹

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

لا صَلاةَ لمَن لا یَتَخَشَّعُ فی صلاتِهِ ؛

کسی که در نمازش خشوع (و فروتنی) ندارد ، نمازش نماز نیست

الفردوس : ۵ / ۱۹۵ / ۷۹۳۵ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۶

حدیث - ۹۶۰

امام علیعليه‌السلام :

إذا قامَ الرجُلُ إلی الصَّلاةِ أقبَلَ إبلیسُ یَنظُرُ إلَیهِ حَسدا ، لِما یَری مِن رَحمَةِ اللّه التی تَغشاهُ؛

هرگاه کسی به نماز ایستد ، ابلیس از این که می‌بیند رحمت خدا او را فرا گرفته است حسودانه به وی می‌نگرد

الخصال : ۶۳۲ / ۱۰ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۶

حدیث - ۹۶۱

امام علیعليه‌السلام :

و یَعلَمُ المُصَلِّی ما یَغشاهُ‌مِن جَلالِ اللّه ما سَرَّهُ أن یَرفَعَ رَأسَهُ مِن سُجودِهِ؛

اگر نمازگزار می‌دانست که چه هاله‌ای از جلالتِ خدا او را فرا می‌گیرد، دوست نداشت که سر از سجده‌اش بر دارد

الخصال : ۶۳۲ / ۱۰ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۶

حدیث - ۹۶۲

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

ما دُمتَ فی الصَّلاةِ فإنَّکَ تَقرَعُ بابَ المَلِکِ الجَبّارِ ، ومَن یُکثِرْ قَرعَ بابِ المَلِکِ یُفتَحْ لَهُ ؛

تا زمانی که در حـال نـماز هـستی دَرِ خانه پادشاهی مقتدر را می‌کوبی و هر که دَرِ خانه پادشاه را بسیار بکوبد ، سرانجام آن در به رویش باز می‌شود

مکارم الأخلاق : ۲ / ۳۶۶ / ۲۶۶۱ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۶

حدیث - ۹۶۳

امام صادقعليه‌السلام :

لَو کانَ علی بابِ أحَدِکم نَهرٌ فاغتَسَلَ مِنهُ کُلَّ یَومٍ خَمسَ مرّاتٍ هَل کانَ یَبقی علی جَسَدِهِ مِن الدَّرَنِ شَیءٌ ؟ إنّما مَثَلُ الصَّلاةِ مَثَلُ النَّهرِ الذی یُنقِی ، کُلَّما صَلّی صلاةً کان کَفَّارَةً لِذُنوبهِ إلاّ ذنبٌ أخرَجَهُ مِن الإیمانِ مُقیمٌ علَیهِ ؛

اگر جلو در خانه یکی از شـما جـوی آبـی باشد و روزی پنج بار خود را در آن بشوید آیا چرک و کثافتی بر تن او باقی می‌ماند ؟ حکایت نماز نیز حکایت جوی آبی است که تمیز و پاکیزه می‌کند ؛ هرگاه کسی نمازی بخواند این نماز گناهانش را پاک می‌کند مگر گناهی که او را از ایمان به دَر برد و بر آن مداومت ورزد

بحار الأنوار : ۸۲ / ۲۳۶ / ۶۶ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۴

حدیث - ۹۶۴

امام باقرعليه‌السلام :

إنّ أوَّلَ ما یُحاسَبُ بهِ‌العَبدُ الصَّلاةُ ، فإن قُبِلَت قُبِلَ ما سِواها؛

نخستین چیزی که بنده بـرای آن حـسابرسی می‌شود نماز است ؛ اگر پذیرفته شد سایر اعمالش هم پذیرفته می‌شود

الکافی : ۳ / ۲۶۸ / ۴ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۴

حدیث - ۹۶۵

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

مَن لم تَنهَهُ صلاتُهُ عنِ الفَحشاءِ والمُنکَرِ لَم یَزدَدْ مِنَ اللّه إلاّ بُعدا ؛

هر که نمازش او را از کـار زشـت و نـاپسند باز ندارد ، جز بر دوری او از خدا افزوده نشود

کنز العمّال : ۲۰۰۸۳ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۴

حدیث - ۹۶۶

امام صادقعليه‌السلام :

أحَبُّ الأعمالِ إلی اللّه عز و جل الصَّلاةُ ، وهی آخِرُ وَصایا الأنبیاءِ ؛

مـحـبوبترین کارها نـزد خداوند عز و جل ، نماز است و آن ، آخرین سفارش پیامبران می‌باشد

الفقیه : ۱ / ۲۱۰ / ۶۳۸ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۴

حدیث - ۹۶۷

امام علیعليه‌السلام :

الصَّلاةُ قُربانُ کُلِّ تَقِیٍّ ؛

نماز، موجب تقرّب هر پرهیزگار(ی به‌خدا) است.

الخصال : ۶۲۰ / ۱۰ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۴

حدیث - ۹۶۸

امام علیعليه‌السلام :

الصَّلاةُ تَستَنزِلُ الرَّحمَةَ ؛

نماز رحمت (الهی) را فرود می‌آورد

غرر الحکم : ۲۲۱۴ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۴

حدیث - ۹۶۹

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

جَعَلَ اللّه‌ُ جَلَّ ثناؤهُ قُرَّةَ عَینِی فی الصَّلاةِ ، وحَبَّبَ إلَیَّ الصَّـلاةَ کما حَبَّبَ إلی الجائعِ الطَّعامَ ، وإلی الظَّمآنِ الماءَ ، وإنّ الجائعَ إذا أکَلَ شَبِعَ ، وإنَّ الظَمآنَ إذا شَرِبَ رَوِیَ ، وأنا لا أشبَعُ مِن الصَّلاةِ ؛

خداوند، جلّ ثناؤه ، نور دیده مرا در نماز قرار داد و نماز را محبوب من گردانید ، همچنان که غذا را محبوب گرسنه و آب را محبوب تشنه (با این تفاوت که) گرسنه هرگاه غذا بخورد سیر می‌شود و تشنه هرگاه آب بنوشد سیراب می‌شود ، امّا من از نماز سیر نمی‌شوم

مکارم الأخلاق : ۲ / ۳۶۶ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۴

حدیث - ۹۷۰

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

کُلِّ شَیءٍ وَجهٌ ، ووَجهُ دِینِکُمُ الصَّلاةُ ؛

هرچیزی چهره‌ای دارد و چهره دین شـما نماز است

دعائم الإسلام : ۱ / ۱۳۳ منتخب میزان الحکمة : ۳۲۴

حدیث - ۹۷۱

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

قالَ اللّه‌ُ عز و جل : ماتَقَرَّبَ إلَیَّ عَبدٌ بشیءٍ أحَبَّ إلَیَّ ممّا افتَرَضتُ علَیهِ ، وإنّهُ لَیَتَقَرَّبُ إلَیَّ بالنافِلَةِ حتّی اُحِبَّهُ ، فإذا أحبَبتُهُ کُنتُ سَمعَهُ الذی یَسمَعُ بهِ ، وبَصَرَهُ الذی یُبصِرُ بهِ ، ولِسانَهُ الذی یَنطِقُ بهِ ، ویَدَهُ التی یَبطِشُ بها ، إن دَعانی أجَبتُهُ ، وإن سَألَنی أعطَیتُهُ؛

خداوند عز و جل فرمود : هیچ بنده‌ای با وسیله‌ای که نزد من محبوبتر باشد از آنچه بر او واجب کرده‌ام ، به من نزدیک نشد همانا او با نماز نافله به من نزدیک شود ، تا آن جا که او را دوست بدارم و چون دوستش بدارم ، گوش او شوم که با آن بشنود و چشم او شوم که با آن ببیند و زبان او شوم که با آن سخن گوید و دست او شوم که با آن ضربه زند اگر مرا بخواند ، جوابش دهم و اگر از من خواهشی کند ، به او بدهم

الکافی : ۲ / ۳۵۲ / ۷ منتخب میزان الحکمة : ۴۶۰

حدیث - ۹۷۲

پیامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :

إنّ أحَقَّ الناسِ بالتَّخَشُّعِ‌فی السِّرِّ والعَلانیَةِ لَحامِلُ القرآنِ ، وإنَّ أحَقَّ الناسِ فی السِّرِّ والعَلانیَةِ بالصلاةِ والصومِ لَحامِلُ القرآنِ ؛

سزاوارترین مردم به خشوع ورزیدن نهانی و آشکار در برابر خدا ، حافظ قرآن است و سزاوارترین مردم به نمازگزاردن و روزه گرفتن در آشکار و نهان ، حافظ قرآن است

الکافی : ۲ / ۶۰۴ / ۵ منتخب میزان الحکمة : ۴۶۰

حدیث - ۹۷۳

حضرت زهراعليها‌السلام فرمودند:

فَجَعلَ اللهُ الایمانَ تَطهیراً لَکم مِنَ الشِّرکِ ، وَ الصَّلاةَ تَنزیهاً لَکم عَن الکِبرِ؛

خدای تعالی ایمان را برای پاکیزگی از شرک قرار داد ، و نماز را برای دوری از تکبر و خودخواهی.

احتجاج طبرسی، ج۱، ص۲۵۸

حدیث - ۹۷۴

پیامبراکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وسلم فرمودند:

اَلصَّلاةُ مِن شَرائِعِ الدّینِ وَ فیها مَرضاةُ الرَّبِّ عَزَّوَجَلَّ وَ هِیَ مِنهاجُ النبیاءِ وَ لِلمُصَلّی حُبُّ المَلائِکَةِ وَ هُدیً و ایمانٌ وَ نورُ المَعرفَةِ وَ بَرَکَةٌ فِی الرِّزقِ؛

نماز، از آیین‌های دین است و رضای پروردگار، در آن است. و آن راه پیامبران است. برای نمازگزار، محبت فرشتگان، هدایت، ایمان، نور معرفت و برکت در روزی است.

(خصال، ص ۵۲۲، ح ۱۱)

حدیث - ۹۷۵

امام صادقعليه‌السلام فرمودند:

کونوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَیرِ اَ لسِنَتِکُم، لِیَرَوا مِنکُم الوَرَعَ وَ الجتِهادَ وَ الصَّلاةَ وَ الخَیرَ، فَاِنَّ ذلِکَ داعیَةٌ؛

مردم را به غیر از زبان خود، دعوت کنید، تا پرهیزکاری و کوشش در عبادت و نماز و خوبی را از شما ببینند، زیرا اینها خود دعوت کننده است.

(کافی، ج ۲ ، ص ۷۸، ح ۱۴)

حدیث - ۹۷۶

پیامبراکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می فرمایند:

الوضوء شطر الإیمان و السّواک شطر الوضوء؛

وضو نصف ایمان است و مسواک کردن نصف وضو است.

نهج الفصاحه

حدیث - ۹۷۷

پیامبراکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می فرمایند:

الوضوء قبل الطّعام ینفی الفقر و بعده ینفی اللّمم و یصحّح البصر؛

وضو پیش از غذا فقر را ببرد و بعد از غذا وسواس را زایل کند و چشم را نیرو دهد.

نهج الفصاحه

حدیث - ۹۷۸

پیامبراکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می فرمایند:

نوم علی علم خیر من صلاه علی جهل؛

خواب با علم بهتر از نماز با جهل است.

نهج الفصاحه

حدیث - ۹۷۹

پیامبراکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می فرمایند:

من أحسن صلاته حین یراه النّاس ثمّ أساءها حین یخلو فتلک استهانه استهان بها ربّه؛

هر که در حضور مردم نماز خویش نیکو کند و چون به خلوت رود آن را بد گزارد این اهانتی است که به پرورد گار خویش می کند.

نهج الفصاحه

حدیث - ۹۸۰

پیامبراکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می فرمایند:

من کثرت صلاته باللّیل حسن وجهه بالنّهار؛

هر که به شب نماز بسیار کند به روز چهره اش نیکو شود.

نهج الفصاحه

حدیث - ۹۸۱

پیامبراکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می فرمایند:

ما عمل ابن آدم شیئا أفضل من الصّلاه و صلاح ذات البین و خلق حسن؛

بنده آدم کاری بهتر از نماز و آشتی میان کسان و نیک خوئی نمی کند.

نهج الفصاحه

حدیث - ۹۸۲

پیامبراکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می فرمایند:

لا یزال العبد فی صلاه ما- انتظر الصّلوه؛

بنده مادام که منتظر نماز است در حال نماز است.

نهج الفصاحه

حدیث - ۹۸۳

پیامبراکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می فرمایند:

لیس بین العبد و الشّرک إلّا ترک الصّلاه فإذا ترکها فقد أشرک؛

میان بنده و شرک جز ترک نماز فاصله نیست و چون نماز را ترک کند، مشرک است.

نهج الفصاحه

حدیث - ۹۸۴

پیامبراکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می فرمایند:

لتنتقضنّ عرا الإسلام عروه عروه فکلّما انتقضت عروه تشبّث النّاس بالّتی تلیها فأوّلهنّ نقض الحکم و آخرهنّ الصّلاه؛

دستاویزهای اسلام یکایک شکسته می شود و چون دستاویزی شکسته شد مردم به دستاویز بعدی چنگ می زنند، نخستین دستاویزی که شکسته می شود حکومت حق است و آخر آن نماز است.

نهج الفصاحه

حدیث - ۹۸۵

پیامبراکرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم می فرمایند:

الغرباء فی الدّنیا أربعه:قرآن فی جوف ظالم، و مسجد فی نادی قوم لا یصلّی فیه، و مصحف فی بیت لا یقرأ فیه، و رجل صالح مع قوم سوء؛

غریبان جهان چهارند: قرآن در خاطر ستمگر، و مسجدی در ناحیه گروهی که در آن نماز نکنند، و مصحفی در خانه ای که نخوانند، و مرد پارسا با مردم بد.

نهج الفصاحه

مدارا كردن با كودكان

ام الفضل همسر عباس‌بن عبدالمطلب كه دايه امام حسين‌عليه‌السلام بود گويد: روزي رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله حسين‌عليه‌السلام را كه در آن موقع شيرخوار بود، از من گرفت و در آغوش كشيد. كودك لباس پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله را تر كرد، من با شتاب كودك را از پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله گرفتم كه گريان شد. حضرت به من فرمود: ام‌الفضل، آرام! لباس مرا آب تطهير مي‌كند. ولي چه چيزي مي‌تواند غبار كدورت و رنجش را از قلب فرزندم حسين‌عليه‌السلام برطرف سازد؟[48] نقل شده هنگامي‌كه كودكي را براي دعاكردن يا نامگذاري نزد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله مي‌آوردند، آن حضرت براي احترام به بستگانش او را با آغوش باز مي‌گرفت و در دامن خود مي‌نهاد. گاهي اتّفاق مي‌افتاد كه كودك در دامن پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله ادرار مي‌كرد كساني كه ناظر بودند، بر كودك پرخاش مي‌كردند و تندي مي‌نمودند تا او را از ادرار بازدارند. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله آنان را منع مي‌كرد و مي‌فرمود: با تندي و خشونت از ادرار كودك جلوگيري نكنيد، آنگاه كودك را آزاد مي‌گذارد تا ادرارش تمام شود.هنگامي كه دعا و نام‌گذاري به پايان مي‌رسيد، بستگان كودك در نهايت خوشحالي فرزند خود را مي‌گرفتند و كمترين ناراحتي و آزردگي در رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله از ادرار كودكان به وجود نمي‌آمد. پس از آن كه بستگان كودك مي‌رفتند، آن حضرت لباس خود را مي‌شست.[49]

هديه دادن پيامبر به كودكان

يكي از شيوه‌هاي رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نسبت به كودكان اين بود كه به آنها هدايايي را مرحمت مي‌فرمود.عايشه گويد: نجاشي پادشاه حبشه براي رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله انگشتري طلا فرستاد كه در حبشه ساخته شده بود. رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله أمامه، دختر ابي‌العاص (كه دختر ربيبه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله بود) را فراخواند و گفت: اي دختر كوچك، خود را با اين هديه زينت بخش.[50] .در حديث ديگري عايشه گويد: گردنبندي براي رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله هديه آوردند كه از طلا ساخته شده بود. تمام همسران رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله در يك جا گرد آمده بودند. أمامه دختر ابي‌العاص كه كودكي بود، در گوشه منزل بازي مي‌كرد. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله آن گردنبند را نشان داد و پرسيد: اين را چگونه مي‌بينيد؟ همه به آن نگاه كرديم و گفتيم ما تاكنون بهتر و نيكوتر از اين را نديده‌ايم.رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: او را به من دهيد. سپس گرفته در گردن امام قرار داد. عايشه گويد: زمين در نظرم تاريك شد. من ترسيدم او را در گردن ديگران قرار دهد و ديگران نيز همانند من مي‌انديشيدند. همگي ساكت بوديم، تا اين كه أمامه به سوي رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله آمد و آن حضرت گردنبند را در گردن وي قرار داد و سپس از نزد ما رفت. [51] .در برخي از روايات اين گونه نقل شده كه مرد عربي نزد پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله آمد و گفت: اي رسول خدا، بچه آهويي را شكار كرده‌ام كه آن را به شما هديه مي‌كنم تا به فرزندانتان حسن و حسينعليهما‌السلام بدهيد. آن حضرت هديه را پذيرفت و براي مرد صياد دعا كرد. سپس آن بچه آهو را به امام حسن‌عليه‌السلام داد... امام حسین‌عليه‌السلام آن بچه آهو را گرفت و نزد مادرش فاطمه‌عليها‌السلام آمد. او بدين وسيله بسيار خوشحال بود و با وي بازي مي‌كرد.[52] .

رفتار پيامبر با كودكان شهيدان

بشير فرزند عقرية بن‌جهني گويد: من در روز جنگ اُحد از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله پرسيدم، پدرم چگونه شهيد شد؟ آن حضرت فرمود: او در راه خدا به شهادت رسيد، درود و رحمت خداوند بر او باد. من گريستم. پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله مرا گرفت و دست بر سرم كشيد و با خود سوار مركب كرد و فرمود: آيا دوست نداري كه من به جاي پدرت باشم؟...[53] .در ماه جمادي‌الاولي سال هشتم هجري جنگ مؤته اتفاق افتاد كه در اين نبرد سه تن از فرماندهان سپاه اسلام به نامهاي زيدبن حارثه، جعفربن ابي طالب و عبداللَّه‌بن رواحه كشته شدند. اين سپاه به مدينه بازگشت.[54] رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله و مسلمانان در حالي كه سرود مي‌خواندند به استقبال آنان رفتند. پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله نيز سوار مركب بود. مي‌فرمود: كودكان را بگيريد، بر مركب سوار كنيد و فرزند جعفر را به من دهيد! عبيداللَّه فرزند جعفربن‌ابي‌طالب را آوردند. پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله او را گرفت و جلوي خود بر مركب نشانيد.[55] .ابن هشام مي‌نويسد: اسماء دختر عميس همسر عبداللَّه‌بن‌جعفر گويد: روزي كه جعفر در جنگ موته به شهادت رسيد، پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله به خانه ما آمد. من تازه از كار خانه و شست‌وشو و نظافت بچه‌ها فارغ شده بودم. به من فرمود: فرزندان جعفر را پيش من آور! آنان را پيش آن حضرت بردم، بچه‌ها را در آغوش گرفت و شروع به نوازش آنان كرد در حالي كه اشك از ديدگان آن بزرگوار سرازير بود.من پرسيدم، اي رسول خداپدر و مادرم فدايت باد. چرا گريه مي‌كني؟ مگر درباره جعفر و همراهانش به شما خبري رسيده است؟ فرمود: آري، آنها امروز به شهادت رسيدند...[56] .آري، فرزندان مردم نيز از اين پرورش دلپذير و مهر پدرانه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله محروم نبودند. چنين نقل شده كه: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله بعضي از كودكان را در آغوش مي‌گرفت و برخي را بر پشت و دوش خود سوار مي‌كرد (و به يارانش مي‌فرمود: كودكان را بغل بگيريد، بر دوش خود بنشانيد) كودكان از اين صحنه خوشحال مي‌شدند و از شادي در پوست خود نمي‌گنجيدند و اين خاطرات شيرين را هرگز فراموش نمي‌كردند، چه بسا پس از مدتي گرد هم جمع مي‌شدند و جريان را براي يكديگر بازگو مي‌نمودند و در مقام افتخار و مباهات يكي مي‌گفت: پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله مرا بغل گرفت و تو را بر پشت خود سوار كرد. ديگري مي‌گفت: پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله به ياران خود دستور مي‌داد كه تو را پشت خود بنشاند.[57]

رفتار پيامبر با كودكان خود در نماز

شدادبن هاد گويد: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله در يكي از دو نماز ظهر يا عصر، يكي از دو فرزندش حسن و حسينعليهما‌السلام را همراه داشت. وي در جلوِ صفوف ايستاد و آن كودك را سمت راست خود قرار داد. سپس به سجده رفت و آن را طولاني كرد.راوي از قول پدرش گويد: من از ميان مردم سرم را از سجده بلند كردم، ديدم رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله در سجده است و آن كودك بر پشت آن حضرت سوار شده، دوباره به سجده برگشتم. هنگامي كه نماز تمام شد، مردم عرض كردند، اي رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله در نمازي كه امروز خواندي سجده طولاني داشتي كه در نمازهاي ديگر نداشتي، آيا دستوري به شما در اين باره رسيده؟ يا وحي بر شما نازل شده است؟ فرمود: هيچ كدام از اينها نبود. بلكه پسرم بر پشت من سوار شده بود، نخواستم او را ناراحت كنم. تا هر كاري كه مي‌خواهد انجام دهد.[58] .در حديث ديگري از ابوبكر نقل شده كه: حسن و حسينعليهما‌السلام را ديدم در حالي كه رسول‌خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نماز مي‌خواند، بر پشت آن حضرت مي‌پريدند. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله آن دو را با دست خود نگه مي‌داشت تا اين كه بلند شود و پشت وي راست گردد تا آن دو به راحتي بتوانند روي زمين بايستند و هنگامي كه نمازش تمام مي‌شد آن دو را در دامان خود مي‌نهاد و دست بر سرشان مي‌كشيد،آنگاه مي‌فرمود: اين دو پسر من دو گل خوشبوي من از دنيا هستند.و در حديث ديگر فرمود: فرزند گل خوشبو است و گل خوشبوي من حسن و حسينعليهما‌السلام هستند.[59] .در روايتي اين گونه نقل شده كه: روزي پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله با گروهي از مسلمانان در مكاني نماز مي‌گذارد، هنگامي كه آن حضرت به سجده مي‌رفت، حسين‌عليه‌السلام كه كودك خردسالي بود، بر پشت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله سوار مي‌شد و پاهاي خود را حركت مي‌داد و هي‌هي مي‌كرد.وقتي كه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله مي‌خواست سر از سجده بردارد او را مي‌گرفت و كنار خود روي زمين مي‌گذارد، اين كار تا پايان نماز ادامه داشت.يك نفر از يهوديان شاهد اين جريان بود. پس از نماز به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله عرض كرد، با كودكان خود به گونه‌اي رفتار مي‌كنيد كه ما هرگز انجام نمي‌دهيم.رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: اگر شما به خدا و فرستاده او ايمان داشتيد، با كودكان خود مهربان بوديد، مهر و محبّت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله نسبت به كودك، مرد يهودي را سخت تحت تأثير قرار داد؛ وي اسلام را پذيرفت.[60] .نكته‌اي كه در پايان اين بحث لازم به يادآوري است اين كه: اين نمازها طبق نقل برخي از محدثان نمازهاي مستحبي بوده است نه نمازهاي واجب، زيرا نمازهاي مستحبي را در هر حال و در گونه‌هاي مختلفي مي‌توان برگزار كرد.كودكان مردم نيز در نظر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله مورد احترام بودند و آن حضرت به عواطف روحي و احساسات رواني آنها نيز توجه كامل داشت.

بوسيدن كودكان

اشاره

فرزند گلِ خوشبوست.پيامبر اكرم‌صلى‌الله‌عليه‌وآله يكي ديگر از شيوه‌هاي رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نسبت به كودكان بوسيدن آنان بوده است. اثر وضعي اين رفتار اين است كه علاقه بين پدر و مادر و فرزند را عميق مي‌سازد و از سوي ديگر بهترين روش براي برطرف ساختن عطش فرزند از آب محبّت مي‌باشد. بوسه نشان مي‌دهد كه پدر و مادر درباره فرزند خود مهربان هستند و از سوي ديگر، نهال محبّت و علاقه را در وجود فرزند زنده مي‌سازد و فرزند هم از علاقه پدر و مادر نسبت به خود آگاه مي‌شود و نيروي تازه‌اي در او به وجود مي‌آيد.جالب توجه اين كه احترام رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نسبت به فرزندان خود بيشتر در حضور مردم انجام مي‌شد و آن دو فايده دارد:اول: اين كه ريشه شخصيّت فرزندان، با احترام گذاشتن در حضور مردم بهتر تقويت مي‌شود.دوم: اين كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله از اين راه طريقه پرورش كودك را به مردم مي‌آموخت.در اسلام بوسيدن فرزند بسيار سفارش شده است.پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: كسي كه فرزند خود را ببوسد، خداوند براي او يك حسنه مي‌نويسد و كسي كه فرزند خود را خوشحال سازد، خداوند هم روز قيامت او را خوشحال مي‌كند. [61] .عايشه گويد: مردي نزد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله آمد و گفت: آيا كودكان را مي‌بوسيد؟ من هرگز كودكي را نبوسيده‌ام. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: من چه كنم كه خداوند رحمتش را از قلب تو گرفته است؟[62] .در حديث ديگر آمده است كه مردي نزد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله آمد و گفت: من تاكنون هرگز كودكي را نبوسيده‌ام! همين كه رفت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: اين مرد به نظر من اهل آتش و دوزخ مي‌باشد.[63] .در روايت ديگر آمده: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله حسن و حسينعليهما‌السلام را بوسيد، أقرع‌بن حابس گفت: من ده فرزند دارم كه هرگز يكي از آنان را نبوسيده‌ام!! رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: من چه كنم كه خداوند رحمتش را از تو گرفته است؟![64] .علي‌عليه‌السلام فرمود: فرزندان خود را ببوسيد؛ زيرا براي شما در هر بوسيدن درجه و مقامي است.[65] .امام صادق‌عليه‌السلام فرمود: فرزندان خود را بسيار ببوسيد، زيرا به خاطر هر بار بوسيدن، خداوند درجه‌اي به شما عنايت خواهد فرمود.[66] .ابن عباس گويد: من نزد پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله بودم بر زانوي چپ وي فرزندش ابراهيم قرار داشت و بر زانوي راستش امام حسين‌عليه‌السلام نشسته بود. آن حضرت گاه ابراهيم و گاهي حسين‌عليه‌السلام را مي‌بوسيد.[67]

عدالت نسبت به كودكان

يكي از نكاتي كه پدران و مادران درباره كودكان بايد در نظر داشته باشند، موضوع برقرار كردن عدالت در ميان كودكان است، زيرا فرزندان بايد از همان آغاز طعم عدالت را بچشند و خوبي آن را لمس كنند و با آن آشنا شوند و آن را لازمه زندگاني خود و جامعه بدانند و از بي‌عدالتي و ظلم و تبعيض گريزان باشند چرا كه در زندگي كودكان هيچ چيزي كوچك نيست، از اين جهت كوچكترين امور نيز در اجراي عدالت لازم به نظر مي‌رسد.علي‌عليه‌السلام مي‌فرمايد: پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله مردي را ديد كه دو كودك داشت يكي را بوسيد و ديگري را نبوسيد. آن حضرت فرمود: چرا بين آنان با عدالت رفتار نمي‌كني؟![68] .ابي‌سعيد خدري گويد: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله روزي به خانه دخترش فاطمه‌عليها‌السلام رفت. علي‌عليه‌السلام در بسترش خوابيده بود. حسن و حسينعليهما‌السلام نيز در كنار آنان بودند. آنان آب خواستند. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله براي آنان آب آورد. حسين‌عليه‌السلام جلو آمد. پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: برادرت حسن‌عليه‌السلام از تو جلوتر آب خواست. فاطمه‌عليها‌السلام فرمود: حسن‌عليه‌السلام را بيشتر دوست داري؟ آن حضرت فرمود: هر دو نزد من مساويند، هيچ كدام بر ديگري برتري ندارند. (امّا بايد عدالت اجرا شود و هر كدام به نوبت خود آب بنوشند.[69] (انس گويد: مردي نزد پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله نشسته بود. پسر او آمد. پدر، او را بوسيد و روي زانوي خود نشاند. سپس دختر آن مرد آمد (بدون اين كه او را ببوسد)وي را كنار خود نشانيد. پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: چرا بين آنان با عدالت رفتار نكردي؟![70] علي‌عليه‌السلام فرمود: بين فرزندان خود با عدالت رفتار كنيد، همان‌گونه كه مايليد بين شما با عدالت رفتار نمايند.[71] .

پيامبر و بوسيدن فاطمه‌

پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله دخترش فاطمه‌عليها‌السلام را بسيار دوست مي‌داشت و با اين كه وي داراي همسر و فرزند بود، رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله او را مي‌بوسيد.ابان‌بن تغلب گويد: پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله دخترش فاطمه‌عليها‌السلام را بسيار مي‌بوسيد![72] .امام باقر و امام صادقعليهما‌السلام فرموده‌اند: پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله شبها پيش از خوابيدن فاطمه‌عليها‌السلام را مي‌بوسيد و صورت خود را بر سينه دخترش مي‌نهاد و براي او دعا مي‌كرد. [73] عايشه گويد: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله روزي زير گلوي فاطمه‌عليها‌السلام را بوسيد، من به آن حضرت گفتم: اي رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نسبت به فاطمه‌عليها‌السلام رفتاري داري كه با ديگران آن را انجام نمي‌دهي؟ پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: اي عايشه من هر گاه به بهشت علاقه‌مند مي‌شوم زير گلوي او را مي‌بوسم.[74] .

از چه سني كودك را نبايد بوسيد؟

اكنون اين پرسش مطرح مي‌شود كه از چه سني ديگر نبايد كودكان را بوسيد؟ براي پاسخ آن به سخنان پيشوايان ديني مراجعه مي‌كنيم.اسلام در برنامه‌هاي تربيتي كودكان، سالهاي بين 6 تا 10 سالگي را مورد توّجه خاصي قرار داده است و دستورات لازم را به پيروان خويش آموخته و هماهنگي قانونهاي الهي را با وضعيت جسمي و روحي افراد در نظر گرفته است. از اين‌رو با روشهاي عملي، زمينه تمايلات جنسي كودكان را كنترل كرده كه آثار خلاف اخلاقي در آنان به وجود نيايد.بنابراين، اسلام كودكان شش سال به بالا را از هرگونه حركات تحريك كننده تمايلات جنسي دور نگه داشته و به پدران و مادران دستور داده تا محيط مساعدي براي پنهان ساختن تمايلات جنسي آنان فراهم آورند.رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: دختر بچه شش ساله را پسربچه نبوسد و همچنين زنان از بوسيدن پسر بچه شش تا هفت ساله خودداري كنند. [75]

پيامبر و بوسيدن امام حسن و امام حسين

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله علاوه بر بوسيدن دخترش فاطمه‌عليها‌السلام فرزندان وي، امام حسن و امام حسينعليهما‌السلام را نيز دوست مي‌داشت و مي‌بوسيد.ابوهريره گويد: پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله همواره حسن و حسينعليهما‌السلام را مي‌بوسيد. عُيينه از انصار گفت: من ده فرزند دارم كه هرگز هيچ كدام را نبوسيده‌ام، آن حضرت فرمود: كسي كه رحم نكند بر او رحم نخواهد شد. [76] .سلمان فارسي گويد: من بر پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله وارد شدم، ديدم حسين‌عليه‌السلام را بر زانوي خود نهاده و پيشاني و گاهي لبان او را مي‌بوسد! [77] ابن ابي‌الدنيا گويد: زيدبن ارقم در مجلس عبيداللَّه بن زياد، هنگامي كه مشاهده كرد كه آن فاسق با چوبدستي خود بر لبان امام حسين‌عليه‌السلام مي‌زند خطاب به عبيداللَّه گفت:چوبدستي خود را بردار، به خدا سوگند، بارها ديدم كه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله ميان اين دو لب را مي‌بوسيد اين سخن را گفت و گريست. ابن‌زياد گفت: خدا چشمت را بگرياند، اگر پيرمرد نبودي و عقلت تباه نشده بود، هم اكنون دستور مي‌دادم گردنت را بزنند.[78] .زمخشري گويد: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله حسن‌عليه‌السلام را در برگرفت و بوسيد. سپس او را روي زانوي خود نهاد و فرمود: حلم و صبر و هيبت خود را به او بخشيدم. آنگاه حسين‌عليه‌السلام را در برگرفت و بوسيد، روي زانوي چپ خود نشانيد و فرمود: به او نيز شجاعت، جود و سخاوت خود را بخشيدم.[79] .

بازي با كودكان

اشاره

هركس نزد وي كودكي است بايد با او رفتار كودكانه داشته باشد.پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله يكي از شيوه‌هايي كه در پرورش شخصيت كودكان اثر دارد، شركت بزرگسالان در بازي كردن با آنان مي‌باشد، زيرا كودكان از يك سو به جهت ضعف و ناتواني جسمي كه در خود احساس مي‌كنند و از سوي ديگر به علت نيرو و قدرتي كه در بزرگسالان مي‌بينند و عشقي كه فطرتاً به رشد و تكامل دارند، كارها و رفتار بزرگان را تقليد مي‌كنند و خود را همانند آنان جلوه مي‌دهند.هنگامي كه پدران و مادران خويش را تا پايه كودكان تنزل مي‌دهند و در بازي كردن با آنها شركت مي‌كنند مسلّماً كودك مسرور و خوشحال مي‌شود و به هيجان مي‌آيد و در درون خود اين احساس را دارد كه كارهاي كودكانه او بسيار مهم است.بنابراين بازي كردن با كودكان از سوي بزرگترها در برنامه‌هاي تربيتي كنوني ارزشمند است و دانشمندان روانشناس، اين روش را يكي از وظايف پدر و مادر مي‌دانند.تي‌اچ موريس T. H. MORRIS در كتاب درسهايي براي والدين مي‌نويسد:با فرزندان خود رفيق و دوست باشيد، و با آنان بازي كنيد، برايشان داستان بگوييد و با آنها گفتگوهاي دوستانه و صميمي داشته باشيد. بويژه پدران و مادران بايد بدانند كه خود را همسطح بچه‌ها قرار دهند و با زباني سخن گويند كه آنها درك كنند و بفهمند.[80] .يكي ديگر از روان‌شناسان مي‌نويسد:لازم است پدر در تفريحات و سرگرميهاي كودكانش شركت كند. اين حسن تفاهم ضروري به نظر مي‌رسد. البته زمان و مكان و فصلهاي زندگاني نسبت به آنها مختلف است. پدري كه در بازيهاي كودكانش شركت مي‌كند، بدون‌شك وقت اندكي دارد، اما با در نظر گرفتن ارزش آن كه همان پايين آمدن پدر تا سطح فرزندان است، در نظر كودك آن اندازه مهم است كه در هر حال بايد براي آن وقت گذاشت اگر چه بسيار اندك باشد.[81] .

غريزه بازي در كودكان

يكي از غريزه‌هايي كه خداوند حكيم در وجود كودكان قرار داده، علاقه به بازي مي‌باشد. او مي‌دود، جَست‌وخيز مي‌كند و گاهي نيز با اسباب‌بازيهاي خويش سرگرم مي‌شود و از جابجا كردن آنها لذت مي‌برد. اگر چه اين حركتها در آغاز بيهوده مي‌نمايد، ولي باعث تكامل جسم و جان كودك است و بر اثر آن جسم كودك محكم مي‌شود و قدرت انديشه و ابتكار در او افزايش مي‌يابد و نيروهاي دروني او را آشكار مي‌سازد. شايد يكي از دلايل توجه به بازي كودكان كه در روايات اسلامي به آن اشاره شده همين بوده باشد.بازي كردن كودك، تمرين يك نوع استقلال اراده و زنده كردن نيروي خلّاقيّت و ابتكار است، زيرا هنگامي كه كودك مثلاً مشغول بنايي با وسايل بازي خود است، تمام دستگاه فكر او مانند يك مهندس ساختمان كار مي‌كند و از موفقيّتهاي خود لذت مي‌برد، و هنگامي كه در وسط كار به مانعي برخورد مي‌كند به فكر چاره مي‌افتد كه در نتيجه، همه اين كارها به رشد فكر و ساختن شخصيّت وي تأثير فراوان مي‌گذارد.رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر كس كه نزد وي كودكي است بايد با او رفتار كودكانه داشته باشد.[82] .و نيز فرمود: رحمت خداوند بر پدري باد كه در راه نيكي و نيكوكاري به فرزند خود كمك كند. به او نيكويي نمايد و مانند كودكي، رفيق دوران كودكي وي باشد، او را دانشمند و باادب پرورش دهد. [83] .علي‌عليه‌السلام فرمود: فرزند خود را تا هفت سال آزاد بگذار تا به بازي كردن بپردازد.[84] .امام صادق‌عليه‌السلام فرمود: كودك در هفت سال اول بازي مي‌كند. در هفت سال دوم به آموختن علم مي‌پردازد، و در هفت سال سوم حلال و حرام (احكام ديني)را مي‌آموزد.[85] .علي‌عليه‌السلام فرمود: كسي كه كودكي دارد بايد در راه تربيت او رفتار كودكانه داشته باشد.[86]

بازي كردن پيامبر با كودكان

رسول گرانقدر اسلام با كودكان خود امام حسن و امام حسينعليهما‌السلام بازي مي‌كرد. در اين‌باره روايات فراواني نقل شده كه به چند نمونه اشاره مي‌كنيم.نقل شده است كه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله هر روز صبح دست علاقه و محبّت بر سر فرزندان خود و اولاد آنان مي‌كشيد و با حسين‌عليه‌السلام بازي مي‌كرد. [87] .يعلي‌بن مرّه گويد: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله را به غذايي دعوت كرده بودند، ما هم با آن حضرت بوديم كه ناگهان حسن‌عليه‌السلام را ديديم كه در كوچه بازي مي‌كرد. پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله او را ديد، در حضور مردم دويد و دست خود را گشود تا وي را بگيرد. ولي كودك به اين‌سو و آن‌سو مي‌دويد و مي‌گريخت و رسول‌اللَّه را مي‌خندانيد، تا اين كه آن حضرت كودك را گرفت و يك دست خود را بر چانه حسن‌عليه‌السلام و دست ديگر را بالاي سر وي نهاد، سپس صورت خود را نزديك صورت كودك آورد، او را بوسيد و فرمود: حسن از من است و من از اويم. خداوند هر كس كه او را دوست دارد، دوست خواهد داشت.[88] .در بسياري از روايات نقل شده كه اين موضوع درباره امام حسين‌عليه‌السلام بوده است.[89] امام صادق‌عليه‌السلام فرمود: روزي امام حسين‌عليه‌السلام در دامن پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله بود آن حضرت با وي بازي مي‌كرد و مي‌خنديد. عايشه گفت: اي رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله ، چقدر با اين كودك بازي مي‌كني؟! رسول خدا فرمود: واي بر تو! چگونه او را دوست نداشته باشم در حالي كه او ميوه دل و نور چشم من مي‌باشد؟![90] .جبيربن عبداللَّه گويد: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله با كودكان اصحاب و يارانش بازي مي‌كرد و ايشان را در كنار خود مي‌نشانيد.[91] .انس‌بن مالك گويد: پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله خوش‌اخلاق‌ترين مردم بود. من برادر كوچكي داشتم كه تازه او را از شير گرفته بودند، از وي نگهداري مي‌كردم، كنيه او ابوعمير بود. آن حضرت همين كه او را مي‌ديدند مي‌فرمود: از شير گرفتن چه بر سرت آورده است؟ و ايشان خود نيز با او بازي مي‌كرد.[92] .در حديثي نقل شده كه: پيامبر اسلام‌صلى‌الله‌عليه‌وآله عبداللَّه و عبيداللَّه و كُثَيّر يا قثم فرزندان عباس را فرا مي‌خواند، آنان كودكاني بودند كه بازي مي‌كردند. آنگاه آن حضرت مي‌فرمود: هر كس زودتر نزد من آيد، پاداش او چنين و چنان است. كودكان به صورت مسابقه به سوي آن حضرت مي‌دويدند. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله آنان را در آغوش مي‌گرفت و مي‌بوسيد!![93] و گاهي آنان را پشت سر خود بر مركب سوار مي‌كرد، و بر سر بعضي دست نوازش مي‌كشيد!![94]

سوار كردن كودكان

يكي ديگر از شيوه‌هاي رفتاري پيشواي بزرگوار اسلام با كودكان اين بود كه آنان را پشت سر خود و گاهي جلوي خويش بر مركب سوار مي‌كرد. اين روش از نظر رواني براي كودكان بسيار جالب توجه بود. چرا كه آنان براي خود اين حركت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله را افتخاري بس گرانقدر و ارزنده مي‌دانستند و خاطره‌اي فراموش‌ناشدني براي آنان بود.نكته قابل توجه اين است كه آن حضرت گاهي فرزندان خود را بر شانه‌هاي مبارك حمل مي‌كرد و گاهي بر پشت خود سوار مي‌نمود و فرزندان ديگران را بر مركب خود حمل مي‌نمود كه نمونه‌هاي هر كدام را در اين فصل يادآور مي‌شويم.همان‌گونه كه يادآور شديم، رهبر عزيز اسلام كودكان خود را بر پشت مبارك سوار مي‌كرد و با آنان مشغول بازي مي‌شد، كه روايات بسياري اين مطلب را نقل كرده‌اند.جابر، صحابه گرانقدر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله گويد: من بر پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله وارد شدم در حالي كه حسن و حسينعليهما‌السلام بر پشت آن حضرت سوار بودند، وي با دست و پاهاي خود راه مي‌رفت و مي‌فرمود: مركب شما نيكو مركبي است و شما نيز نيكوسواراني هستيد. [95] .ابن‌مسعود گويد: پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله حسن و حسينعليهما‌السلام را بر پشت خود حمل مي‌كرد در حالي كه حسن را برطرف راست خود و حسين را بر طرف چپ خود سوار كرده بود. هنگامي كه حركت مي‌كرد، مي‌فرمود: مركب شما نيكو مركبي است و شما نيز نيكو سواراني هستيد. پدرتان از شما بهتر است.[96]

سواركردن كودكان مردم را بر مركب خود

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله همان‌گونه كه با فرزندان خود رفتار مي‌كرد، با ديگر فرزندان يارانش نيز رفتار مي‌نمود و آنان را بر مركب خود سوار مي‌كرد. در اين زمينه چند مورد را يادآور مي‌شويم.عبداللَّه فرزند جعفربن ابي‌طالب گويد: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله روزي مرا پشت سر خود سوار كرد و حديثي را براي من نقل كرد كه به هيچ كس از مردم باز نخواهم گفت! [97] .روايت شده كه هر گاه كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله از سفر بازمي‌گشت و با كودكان برخورد مي‌نمود؛ مي‌ايستاد سپس دستور مي‌داد آنان را بلند نمايند، برخي را جلوي خود و بعضي را پشت سرش سوار مي‌كرد. پس از آن كه مدتي مي‌گذشت، آنان به يكديگر مي‌گفتند: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله مرا جلوي خود سوار كرد ولي تو را پشت سرش سوار نمود!! و برخي ديگر مي‌گفتند: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله به اصحابش دستور داد، تا اين كه تو را پشت سر وي سوار مركب كنند.[98] .فضيل بن يسار گويد: شنيدم امام باقرعليه‌السلام فرمود: پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله از منزل خارج شد تا كاري انجام دهد، فضل بن عباس را ديد، گفت: اين كودك را پشت سر من سوار كنيد. از اين‌رو، آن كودك را پشت سر پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله سوار كردند، و آن حضرت مواظب او بود. [99] .عبداللَّه فرزند جعفر گويد: من همراه قُثَم و عبيداللَّه فرزندان عباس بودم كه بازي مي‌كرديم. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله از كنار ما گذشت، فرمود: اين كودك (عبداللَّه بن جعفر را) بلند كنيد، سوار شود. او را بلند كردند و جلوي رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله سوار نمودند. آنگاه فرمود: اين كودك (قثم را) بلند كنيد. او را بلند كردند و پشت سر حضرت سوار شد...[100] .براي چگونگي سوار كردن كودكان بر دوش پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله وجوهي را نقل كرده‌اند كه يادآور مي‌شويم.1 - هر دو را روي شانه خود به گونه‌اي نشانيد كه روبروي يكديگر باشند.2 - آن دو را پشت به پشت روي دوش خود سوار كرده است.3 - يكي را روي شانه راست و ديگري را روي شانه چپ خود نشانيد.4 - يكي را به طرف جلو روي شانه راست خود و ديگري را به طرف عقب روي شانه چپ خويش نشانيده است.[101] .