شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

مقدمه

( إِنّ هذا القرآنَ یهْدى لِلَّتى هِىَ أَقْوَم ُ ) ؛(1) قطعاً این «قرآن» به (آیینى) كه خود پایدارتر است راه مى نماید.

قرآن معتبرترین منبع معارف اسلام و معجزه جاودان رسول گرامى است؛ تنها كتاب آسمانى است كه از تحریف مصون مانده و بشر از آوردن حتى سوره اى كوچك همانند آن عاجز است. سراسر نور و روشنایى است؛( وَأنزلْنا إلَیكُمْ نُوراً مُبیناً ) .(3) ضامن سعادت و سرچشمه هدایت انسان است؛( كتابٌ أَنزلْناهُ إِلیكَ لِتُخْرِجَ النّاسَ مِنَ الظُّلماتِ إِلَى النُّورِ ) .(4) سرتاسر شفا و رحمت است؛( ونُنزِّلُ مِنَ القُرآنِ ماهُو شِفاءٌ ورحمةٌ لِلْمُؤمِنینَ ) .(5) حقیقتى است تابناك كه از سوى خداوند فرودآمده؛( وَبِالْحقِّ أنْزَلْناهُ وبِالْحقِّ نَزَلَ ) .(6) و مصونیت آن آشكارا تضمین گشته است؛( إِنّا نَحْنُ نزّلْنَا الذّكْرَ وإِنّا لَهُ لَحافِظُونَ ) .(7) بیانگر همه بایدها و نبایدها، و گشاینده گره هاست؛( ونَزّلْنا عَلَیكَ الْكِتابَ تِبْیاناً لِكُلِّ شَىْ ءٍ ) .(8) قرآن، در واقعیت خویش در چنان بلندایى جاى گرفته است كه خداى بزرگ، از آن به قرآن عظیم(9) یادمى كند، و ثقیل(10) بودن آن را به پیامبر خویش یادآور مى شود. شگفت آن كه این شجره طیبه با همه ناپیدایى ژرفاى آن، زیباترین سخن است؛( اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الحَدِیث... ) (11) آن چنان زیباست كه بازخوانى هاى پى درپى آن، از حلاوت و جذابیت آن نمى كاهد، و انسان مادى را در جهانى از معنویت و جاودانگى به پرواز درمى آورد و سیماى زندگى پاكیزه را به او مى نمایاند.

در سایه پربركت این امانت مقدّس و در پرتو عمل به قوانین و دستورهاى حیات بخش آن، جامعه اسلامى توانست در مدتى اندك، نیمى از جهان را به تسخیر خود درآورد و دوران طلایى و شگفت انگیز تمدّن بشرى در آن روز را بنیان نهد. تنها به بركت «قرآن» بود كه تاریخ تمدن اسلامى، یكى از شكوهمندترین و افتخارآمیزترین مراحل تاریخ تمدن بشر نام گرفت.

تا آن زمان كه این مشعل فروزان هدایت فرا راه جامعه اسلامى قرار داشت، سیادت و عظمت، قدرت و شوكت و همه ارزش هاى والاى انسانى در اختیار مسلمانان بود و از آن هنگام كه «قرآن» از صحنه زندگى مسلمانان، آهسته آهسته كنار زده شد عزّت و عظمت و اقتدار آنان نیز رو به افول نهاد. بدون شك علّت اساسى انحطاط و عقب ماندگى مسلمانان را باید در پشت كردن آنان به «قرآن» جست وجو كرد. اگر این كتاب مقدس و این گنجینه عظیم و گرانبها در اختیار دشمنان ما بود، بیشترین بهره را از آن مى بردند.

متأسفانه آشنایى و آگاهى ما مسلمانان و حتى بسیارى از تحصیل كردگان ما از قرآن اندك و ناچیز است، و قرآن آن گونه كه شایسته آن است، جایگاه خویش را در میان جوامع اسلامى پیدا نكرده است. البته پس از پیروزى انقلاب شكوهمند اسلامى به رهبرى امام خمینى، كه خود معلم و مفسّر بزرگ قرآن بود، قرآن درخششى دیگر یافت و آهنگ گرایش به قرآن و معارف آن به گونه اى فراگیر در میان عموم مسلمانان، به ویژه جوانان، آغاز شد.

در جهان آشوب زده كنونى كه ارزش ها در میان هیاهوى دنیاطلبان و بمباران تبلیغات مسموم آنان به فراموشى سپرده شده، خلأ معنویت، بیش از هر زمان دیگر رخ نموده و موجبات عصیان و انزجار از زندگى سرد، بى روح و بى پشتوانه كنونى را فراهم كرده است. از این رو براى ما مسلمانان، بیش از هر زمان دیگر، ضرورت حاكم نمودن فرهنگ وحیانى در متن زندگى فردى، اجتماعى و سیاسى احساس مى شود. به فرموده پیامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله :

إِذا الْتَبَسَتْ علیكم الفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّیلِ المُظْلِمِ فعلیكم بِالقرآنِ؛ فإنّه شافِعٌ مشفّعٌ وماحِلٌ مصدَّقٌ. ومَنْ جَعَلَهُ أمامه قادَه إلَى الجَنّةِ ومَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ ساقَهُ إلَى النارِ وهُوَ الدّلیلُ یدُلُّ عَلى خیرِ سبیلٍ... و لَهُ ظَهْرٌ وبَطْنٌ، ظاهِرُه أنیقٌ وباطنُه عمیقٌ. له نجومٌ وعلى نجومِهِ نجومٌ، لاتُحصى عجائِبُه ولاتُبلى غرائِبُه، فیهِ مصابِیحُ الهُدى ومنارُ الحكم...؛(12)

هرگاه فتنه ها چون شب تار شما را احاطه نمود به قرآن روى آورید؛ چرا كه شفاعتش پذیرفته و گزارشش از اعمال بندگان تصدیق مى شود. هر كه قرآن را پیشواى خویش قرار دهد، او را به بهشت رهبرى نماید و هركه آن را پشت سر اندازد به دوزخش كشاند. راهنمایى است كه انسان را به بهترین راه ها، راهنمایى مى كند. قرآن را ظاهرى است و باطنى، ظاهرش جلوه و زیبایى دارد و باطنش ژرف و عمیق است. ستارگانى دارد و ستارگانش را نیز ستارگانى است. شگفتى هایش قابل شمارش و عجایبش كهنه شدنى نیست...

فهم صحیح قرآن مجید، متوقف بر مقدماتى است. «علوم قرآنى» - چنان كه خواهدآمد - مباحثى مقدماتى براى تفسیرقرآن و برداشت از آن است كه از دیرباز مورد توجه علما و قرآن پژوهان بوده است.

به طور كلى تألیفات «علوم قرآنى» به چهار دسته تقسیم مى گردند:

1. كتبى كه در یك علم خاص از علوم قرآنى تدوین یافته اند؛ مثل علم قرائت، اعجاز قرآن، تحریف، محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ و...

2. كتبى كه به صورت گزینشى به چند موضوع از علوم قرآنى پرداخته اند.

3. كتبى كه نویسندگان آن ها سعى نموده اند همه مباحث مربوط به علوم قرآنى را در یك مجموعه گردآورى نمایند؛ نظیر زركشى در البرهان فى علوم القرآن و سیوطى در الاتقان فى علوم القرآن.

4. تفاسیرى كه مفسّران در مقدمه آن ها مباحثى از علوم قرآنى را مطرح نموده اند.(13)

آن چه در تدوین این كتاب موردنظر بوده، شیوه دوم، یعنى گلچینى از مباحث علوم قرآنى است كه سعى گردیده ضمن طرح مباحث عمده و مهم، ارتباط منطقى و زنجیره اى میان آنها رعایت شود.

از سوى دیگر با عنایت به این كه تنظیم این مجموعه به منظور آموزش سطح متوسط از علوم قرآنى (مقطع كارشناسى) صورت مى پذیرد، به جهت پرهیز از افراط و تفریط در طرح مطالب، سعى براین بوده است كه حدّ متوسط، مبناى هر بحث قرارگیرد، به گونه اى كه طالبان آشنایى با علوم قرآنى، به سادگى و سهولت با مجموعه اى از این علوم آشنا گردند.

سخنى با اساتید ارجمند

همان گونه كه مى دانید تدریس علوم قرآنى، چه در مراكز آموزش عالى و چه در مجامع حوزوى، همواره با خلأ متن آموزشى مناسب به زبان فارسى مواجه بوده است. یكى ازبایسته هاى علوم قرآنى، تغییر ساختار متون قدیمى به متون آموزشى است. تدوین«درسنامه علوم قرآنى» با همین هدف صورت پذیرفت و در فاصله یك سال چاپ سوم آن در تابستان 78 منتشر و در بهمن ماه همان سال توسط معاونت پژوهشى حوزه علمیه قم جزو كتب برگزیده سال 77 معرفى گردید. استقبال گسترده از كتاب، انتخاب آن به عنوان متن درسى از سوى برخى مراكز حوزوى و گزینش آن توسط معاونت پژوهشى حوزه علمیه قم، نگارنده را بر آن داشت تا بنا به توصیه بعضى از عزیزان، كتاب را در حدّ دو واحد نیز (سطح 1) تنظیم نماید. متن حاضر مناسب براى تدریس دو واحد درسى (سطح 1) مى باشد.

این كوچك ترین اقدام كه به فضل الهى مورد عنایت و توجه قرار گرفته است، همّتى بلند مى طلبد تا به مدد و یارى قرآن پژوهان و از رهگذر تذكّرات و راهنمایى هاى صاحب نظران، چه از نظر شكلى و چه از جهت محتوایى، گام به گام به هدف خویش نزدیك تر شود.

یادآورى چند نكته

1. تنظیم مطالب كتاب در ده بخش كلى صورت گرفته كه هر بخش حاوى چند فصل است.

2. بخش ها عبارتند از: كلیات، وحى، نزول قرآن، تدوین قرآن، قراءات قرآن، تحریف ناپذیرى قرآن، اعجاز قرآن، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه وهفتاد نكته قرآنى.

3. چینش منطقى موضوعات و ترتّب هریك بر دیگرى با دقت زیاد انجام گرفته است.

4. در ابتداى هر بخش، به اهداف مورد نظر اشاره شده است كه ضمن ایجاد انگیزه براى محصّلان، نمایى از مباحث را به آنان ارائه مى دهد.

5. در آغاز هر بخش، بعضى از منابع مهم و سودمند به سه منظور كتاب شناسى، مطالعه آزاد و پاسخ یابى قسمت «پژوهش» معرفى شده است.

6. خلاصه و چكیده مطالب هر فصل، در پایان آن فصل، ذكر شده است.

7. در پایان هر بخش، پرسش هایى در دو قسمت، پرسش (مربوط به متن) و پژوهش (خارج از متن) طرح شده است. لازم است كه پرسش ها به تدریج و هماهنگ با فصل هاى مربوط به آن در كلاس عنوان شود.

8. براى پرهیز از هرگونه اشتباه، در ترجمه آیات، از ترجمه ممتاز استاد محمد مهدى فولادوند استفاده شده است.

9. مطالب سودمندى كه فراگیرى آن ها فراتر از مقدار معمول بوده است، تحت عنوان «مطالعه آزاد» مشخص شده اند.

10. تدوین «درسنامه علوم قرآنى» براى مقطع كاردانى (سطح 1 حوزه) و در حدّ تدریس 35 ساعت، یعنى 2 واحد درسى است.

و الحمدللّه

حسین جوان آراسته

اسفند 1379

پی نوشت ها

1. اسراء (17) آیه 9.

2. اقبال لاهورى.

3. نساء (4) آیه 174.

4. ابراهیم (14) آیه 1.

5. اسراء (17) آیه 82.

6. اسراء (17) آیه 105.

7. حجر (15) آیه 9.

8. نحل (16) آیه 89.

9. حجر (15) آیه 87.

10. مزمّل (73) آیه 5.

11. زمر (39) آیه 23.

12. اصول كافى، كتاب فضل القرآن، ج 2، ص 599؛ بحار الانوار، ج 89، ص 17، ح 16.

13. به همت دفتر فرهنگ و معارف قرآنى، مباحث علوم قرآنى 55 كتاب تفسیرى شیعه و سنى، كه در مقدمه آن ها وجود داشته در مجموعه اى سه جلدى تحت عنوان علوم القرآن عند المفسرین چاپ شده است كه مرجع بسیار خوبى براى پژوهشگران علوم قرآنى است.