بخش دهم : هفتاد نكته درباره قرآن كریم
(مطالعه آزاد)
مقدمه
در بخش هاى گذشته با مهم ترین مباحث تاریخ و علوم قرآنى آشنا شدیم. استادِ قرآن پژوه، بهاءالدین خرمشاهى در بخشى از كتاب قرآن شناخت، 101 نكته قرآنى را، كه نوعاً مرتبط با علوم قرآنى و حاوى اطلاعاتى مفید و ارزنده در زمینه آشنایى با قرآن است و در میان آنها لطایف و ظرایفى نیز مشاهده مى شود، مطرح كرده است.
از آن جا كه برخى از این نكات را در بخش هاى مختلف كتاب حاضر بیان كرده ایم و یادآورى دوباره آن به نوعى، مرورى مجدد بر مجموعه كتاب به حساب مى آید، بخش دهم را به هفتاد نكته گزینش شده از 101 نكته كتاب مذكور اختصاص مى دهیم.
شایان ذكر است كه گرچه در چینش و ترتیب نكته ها تغییراتى صورت گرفته است؛ اما مطالب آنها عیناً و با امانت كامل نقل شده و در صورتى كه نیاز به توضیح یا تكمیلى بوده است در حاشیه به آن اشاره شده است.
هفتاد نكته قرآنى
1. علومى كه براى فهمیدن و فهماندن و شناخت و شناساندن هر چه عمیق تر و دقیق تر قرآن كریم به وجود آمده است، و در طى تاریخ اسلام و اسلام شناسى بر تعداد آنها هم افزوده شده است، «علوم قرآنى» نام دارد. هم چنین بعضى فنون نیز مانند تجوید و ترتیل و ترجمه جزو آنهاست. تعداد و عناوین این علوم و فنون قرآنى از این قرار است:
1) تاریخ قرآن 2) علم رسم (یعنى رسم الخط) عثمانى 3) شناخت مكى و مدنى 4) علم شأن نزول/اسباب نزول 5) علم شناخت ناسخ و منسوخ 6) علم محكم و متشابه 7) تحدّى، اعجاز و تحریف ناپذیرى قرآن 8) تفسیر و تأویل 9) قرائت، تجوید و ترتیل 10) فقه قرآن یا احكام قرآن 11) اعراب قرآن یا نحو و دستور زبان قرآن 12) قصص قرآن 13) علم غریب القرآن یا واژگان شناسى قرآن 14) علم یا فن ترجمه قرآن.
2. قرآن كریم آخرین وحى نامه الهى در ادیان توحیدى و ابراهیمى، و كتاب مقدس اسلام است كه به عین الفاظ، وحیانى است و بدون هیچ كم وكاستى، با دقیق ترین جمع و تدوینى كه درتاریخ كتب آسمانى سابقه دارد، با استفاده از نسخه اى كه در زمان حیات پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
نوشته شده بوده؛ ولى حالت كتابى و مصحف نداشته، در عصر عثمان به هیئت كتاب (مصحف) درمى آید و این واقعه عظیم دوران ساز در فاصله بین یازده هجرى وفات پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
و سى هجرى، كه هنوز پنج سال از خلافت عثمان باقى بوده است، انجام مى گیرد.
3. مصاحف امام، همان مصاحف عثمانى است و تعداد آنها پنج یا شش نسخه بوده است كه به مراكز بزرگ جهان اسلام همراه با یك حافظ قرآن شناس فرستاده شده است (نسخه اى به مكه، نسخه اى به مدینه،
نسخه اى به بصره، نسخه اى به كوفه، نسخه اى به بحرین، نسخه اى به شام)
4. مصاحف امام یا عثمانى قرن ها باقى بوده است. چنان كه سه جهانگرد نامدار جهان اسلام، یعنى ابن جبیر (م 614 ق.) و یاقوت (م 626 ق.) و ابن بطوطه (م 779 ق.) هرسه در عصر خویش از مصحف عثمانى محفوظ در جامع كبیر دمشق - كه مورد احترام فوق العاده مردم و مرجع زیارت آنان بوده است - دیدن كرده اند. اما بدبختانه این نسخه در آتش سوزى سال 1310 ق. از میان رفته است. گفته مى شود یكى از مصاحف امام (عثمانى) هم اكنون در دارالكتب المصریه در قاهره محفوظ است و در ابعاد بزرگ تر از رحلى (فى المثل به اندازه روزنامه اطلاعات، یا كیهان) و اخیراً هم به دست خبرگان فن مرمّت و اصلاح شده است.
5. قریب دوثلث قرآن در مكه، و كمى بیش از یك ثلث آن در مدینه نازل شده است (تاریخ قرآن رامیار، ص 263) تعداد آیات مكى 4468آیه است و تعداد آیات مدنى 1768 آیه (فرهنگ آمارى كلمات قرآن كریم، ج 1، ص 39)
6. قصص انبیا بیشتر در سوره هاى مكى بیان شده است و فقه یا احكام قرآن بیشتر در سوره هاى مدنى.
7. قصص انبیا به نحوى بخش بخش در سراسر قرآن كریم آمده است، داستان هیچ پیامبرى به طور سراسرى و یكپارچه در قرآن نیامده است، مگر داستان یوسف و برادرانش كه به تمامى و یكپارچه در سوره یوسف، سوره دوازدهم قرآن آمده است.
8. قرآن كریم دو نزول دارد: یكى دفعى و یكباره، یكى تدریجى و 23 ساله. بار اول قرآن بتمامه در «لیلة القدر» به صورت «جملةً واحدة» (یكبارگى) از لوح محفوظ به بیت العزّة یا بیت المعمور (در آسمان چهارم) نازل شده، و سپس نجوماً یا مُنَجِّماً یعنى بخش بخش و به تفاریق در طول مدت 23 سال به تفصیل نزول یافته است (بحارالانوار، ج 18، ص 253 و 254) نظر ملامحسن فیض كاشانى درباره دو نزول قرآن كریم چنین است: «نزول (اول نزول) معناى قرآن به قلب پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
است... سپس در طول بیست (و سه) سال هر بار كه جبرئیل بر او ظاهر شده و وحى آورده و الفاظ آن را بر حضرت مى خوانده است، بخش بخش از باطن قلب او به ظاهر زبانش نزول مى یافته است» (مقدمه نهم از تفسیر صافى)
9. كاتبان وحى را تا چهل نفر ازصحابه با سواد هم شمرده اند كه ده تن از آنان عبارتند از: 4-1. خلفاى چهارگانه 5. ابىّ بن كعب 6. زید بن ثابت 7. طلحه 8. زبیر 9. سعدبن ابى وقاص 10. سالم مولى ابى حذیفه.
10. ده تن از حافظان اولیه قرآن كریم از میان صحابه پیامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
عبارتند از: 1. على بن ابى طالبعليه‌السلام
2. عثمان 3. ابن مسعود 4. ابىّ بن كعب 5. زید بن ثابت 6. ابوالدرداء 7. سالم مولى ابى حذیفه 8. معاذ بن جبل 9. ابو زید 10. تمیم الدارى.
11. زید بن ثابت كه در عهد عثمان سرپرست هیئت تدوین و جمع و كتابت نهایى قرآن و تشكیل مصحف امام (مصاحف عثمانى) شد، هم كاتب وحى بود، هم حافظ قرآن، و هم در عهد ابوبكر و به فرمان او بر مبناى وحى مكتوب ولى پراكنده بازمانده از حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله
، مصحفى كامل فراهم كرده بود كه نزد عمر و سپس دختر او حفصه امانت بود، و در عهد عثمان آن را مبناى كار قرار دادند.
12. قرآن كریم داراى سى جزء است (= سى پاره) ، كه هر جزء با جزء دیگر از نظر طول برابر است. احتمال دارد كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله
یا جانشینان ایشان این تقسیم را، براى آن كه قرائت روزانه قرآن آسان باشد، انجام داده اند. در مصحف رسمى امروز جهان اسلام، یعنى در مصحف مدینه، به كتابت عثمان طه، هر جزء درست در بیست صفحه پانزده سطرى كتابت شده است.
13. هر جزء از اجزاى سى گانه قرآن، چهار یا دو حزب و كل قرآن 120 یا شصت حزب است. شاید این تقسیم بندى نیز براى تسهیل قرائت قرآن در مجالس فاتحه بوده باشد.
14. هر پنج آیه را خمس (= خ) و هر ده آیه را عُشر (= ع) تقسیم كرده اند و این عمل را «تخمیس» و «تعشیر» مى نامند. و به این تقسیم بندى ها در حاشیه قرآن ها اشاره شده است.
15. تقسیم درونى و تفصیلى دیگر قرآن، به ركوعات است. ركوعات برخلاف سایر تقسیم بندى هاى قرآن طول و اندازه مساوى و معین ندارد، بلكه قرآن شناسان خبره هر بخش متشكل از چند آیه را كه، هم موضوع و هم معنا و قابل قرائت در نماز بعد از سوره حمد بوده است، و نمازگزار پس از خواندن آن به ركوع مى رود، ركوع/ركوعات نامیده اند. عدد ركوعات قرآن طبق مشهور 540 فقره است.
16. تعداد آیات قرآن بر طبق اصح روایات 6236 فقره است.
17. تعداد كلمات قرآن 77807 فقره است.
18. كلمه جلاله (اللَّه) در قرآن كریم 2699 بار به كار رفته است.
19. سبع طُوَل یا طِوال، عبارت است از: هفت سوره از بقره تا توبه،
منهاى سوره انفال.
20. مفصّلات عبارت از 66 سوره كوچك قرآن است، بعد از سوره حجرات؛ یعنى از سوره «ق» آغاز مى شود
تا پایان قرآن، به اضافه سوره حمد كه در اول قرآن قراردارد. (شناخت سوره هاى قرآن، ص 47)
21. حامدات پنج سوره است كه با الحمدللَّه آغاز مى شود كه از این قرارند: 1. سوره فاتحه. 2. سوره انعام. 3. كهف. 4. سبأ. 5. فاطر.
22. مسبّحات عبارتنداز: اِسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلى.
23. زهراوان یا زهراوین به دو سوره قرآن اطلاق مى گردد: بقره و آل عمران.
24. معوّذتین (كه به فتح واو تلفظ مى شود و به كسر آن درست است) نام دو سوره آخر قرآن، یعنى فلق (قل اعوذ بربّ الفلق) و ناس (قل اعوذ بربّ الناس) است كه چون حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله
با خواندن آنها نوادگانش حسن و حسینعليه‌السلام
را تعویذ مى كرد (به پناه خداوند مى سپرد) به این نام ها خوانده شده اند.
25. حروف مقطّعه یا فواتح سور، به حروفى مانند الم (الف، لام، میم) ، طسم (طا، سین، میم) ، كهیعص (كاف، هاء، یاء، عین، صاد) گفته مى شود كه گسسته از همند و متشكل از 29 حرف یا مجموعه حروف هستند كه در آغاز 28 سوره قرآن - كه همگى مكى هستند جز بقره و آل عمران - آمده است.
26. بعضى از محققان شیعه گفته اند از حروف مقطّعه، اگر حروف مكرر را رهاكنیم، عبارت «صراط على حقّ نمسكه» (راه على حق است آن را درپیش مى گیریم) بیرون مى آید. و بعضى از محققان اهل سنت، شاید در پاسخ آن گفته اند از جمع آنها عبارت «صحّ طریقك مع السنة» (راه تو با اهل سنت درست است) برمى آید.
27. كوتاه ترین آیه قرآن از میان حروف مُقطّعه، «طه» (كه به صورت طاها تلفظ مى شود) در آغاز سوره طه، سوره بیستم است، هم چنین «یس» (كه به صورت یاسین تلفظ مى شود) در آغاز سوره یس، سوره سى وششم قرآن. باید توجه داشت كه «ق» (=قاف) در آغاز سوره «ق»، و «ن» (= نون) در آغاز سوره قلم، داراى عدد مستقل نیستند؛
یعنى آیه واحدى شمرده نشده اند. از حروف مقطعه یا فواتح سُوَر (آغازگر سوره ها) گذشته كوتاه ترین آیه قرآن مجید «مدهامّتان» است (سوره الرحمن، آیه 64) كه معناى آن «دو برگ یا باغ سبز سیه تاب» است. و بلندترین آیه، آیه تداین (= دَین = مداینه) (مربوط به لزوم كتابت سند براى وام) است (سوره بقره، آیه 282) كه در مصحف مدینه، به كتابت عثمان طه درست یك صفحه پانزده سطرى را در برگرفته است (ص 48) هم چنین بلندترین سوره قرآن، سوره بقره است (در مصحف به كتابت عثمان طه 48 صفحه است) و كوتاه ترین سوره، سوره كوثر است كه طول آن فقط یك سطر و نیم است.
28. مئون / مئین سوره هایى هستند كه بیش از صد آیه دارند و عبارتند از سوره یونس تا سوره شعراء، منهاى سوره هاى ابراهیم، رعد، حجر، مریم، نور، فرقان كه كمتر از صد آیه دارند. به اضافه سوره صافّات، جمعاً یازده سوره و نام آنها از این قرار است: یونس، هود، یوسف، نحل، اِسراء، كهف، طه، انبیاء، مؤمنون، شعراء، صافّات. (شناخت سوره هاى قرآن، ص 46)
29. مثانى در اصطلاح علوم قرآنى، عبارت است از: تمام سوره هایى كه بعد از سوره شعراء تا سوره حجرات قرار دارند و تعداد آیات آنها از صد كمتر است. این سوره ها از سوره 27 (نمل) آغاز و تا سوره 49 (حجرات) ادامه پیدا مى كند، به استثناى سوره صافّات كه 182 آیه دارد، و به اضافه هشت سوره دیگر كه تعداد آیات آنها از صد كمتر است؛ یعنى انفال، رعد، ابراهیم، حجر، مریم، حج، نور، فرقان. (شناخت سوره هاى قرآن، ص 47-46)
30. دو آیه در قرآن هست كه تمامى حروف الفبا در آنها به كار رفته است، این دو آیه عبارتند از آیه 154 سوره آل عمران كه آغاز آن چنین است:(
ثمّ أنزل علیكم من بعد الغمّ أَمَنةً نعاساً یغشى طائفة منكم...
)
و دیگر آیه 29 (=آیه آخر) سوره فتح كه آغاز آن چنین است:(
محمّد رسول اللَّه و الذین معه أشدّاء على الكفار رحماءُ بینهم...
)
31. دو آیه در قرآن كریم هست كه صنعت قلب مستوى یا عكس كامل دارد. یعنى از هر دو سو یكسان خوانده مى شود: 1)(
كلٌّ فى فلك
)
(یس، 40) 2) و(
ربّك فكّبر
)
(مدثر، 3)
32. وسط قرآن مجید، یعنى آن جا كه درست به نصف تقسیم مى گردد در كلمه(
ولیتلطّف
)
(سوره كهف، 19) است.
33. چهار عبارت قرآنى هست كه در هر یك از آنها چهار تشدید متوالى وجود دارد:
1.(
نسیاً رَّبُّ السّماوات
)
(مریم، 64 و 65) ؛
2.(
فى بحرٍ لُّجّىٍّ یغْشاه موج
)
(نور، 40) ؛
3.(
قولاً مّن رَّبٍّ رَّحیم
)
(یس، 58) ؛
4.(
ولقد زّینّا السَّماءَ
)
(ملك، 5)
34. مفصل ترین ترجیع بند قرآن در سوره الرحمن است كه 31 بار آیه(
فباىّ آلاء ربّكما تكذبان
)
(پس كدامین نعمت پروردگارتان را انكار مى كنید؟) تكرار شده است. «ربّكما» یعنى پروردگار شما دو تن، انس و جن. رسم است كه هنگام خواندن این آیه باید گفت: «لا بشی ءٍ من آلائك ربنا نُكذّب» یا «ولا بشی ءٍ من نعمك ربّنا نكذّب، فلك الحمد» (پروردگارا، به هیچ چیز از نعمت هاى تو انكار نداریم، پس سپاس تو را)
35. دو ترجیع بند دیگر در قرآن مجید در سوره قمر است كه آیه(
فكیف كان عذابى و نُذُر
)
(بنگر تا عذاب و هشدار من چگونه بود؟) سه بار تكرار مى شود. هم چنین آیه(
ولقد یسّرنا القرآن للذكر فهل من مُدَّكر
)
(و به راستى قرآن را قابل پندگیرى گرداندیم، پس آیا پندپذیرى هست؟) چهار بار در همین سوره عیناً تكرار مى شود.
36. یك ترجیع بند دیگر در سوره مرسلات است كه آیه(
ویل یومئذٍ للمكذّبین
)
(در چنین روزى واى بر منكران) ده مرتبه دراین سوره تكرار شده است.
37. آیات سجده اعم از واجب و مستحب پانزده آیه است، كه از آن میان چهار آیه سجده واجب دارد كه باید به هنگام خواندن یا شنیدن آنها سجده كرد و سوره هایى را كه این چهار آیه در آن هست «عزایم» نامند و این چهار سوره عبارتند از: سجده، فصّلت، نجم، علق.
38. وان یكاد: آغاز آیه ماقبل آخر از سوره قلم است و تمام آن (با آیه بعدى) چنین است:(
و إن یكاد الذین كفروا لیزلقونك بأبصارهم لمّا سمعوا الذكر و یقولون إنه لمجنون و ما هو إلّا ذكر للعالمین
)
(و بسیار نزدیك بود كه كافران چون قرآن را شنیدند، تو را با دیدگانشان آسیب برسانند (چشم زخم بزنند) و گفتند او دیوانه است. و حال آن كه آن جز پندى براى جهانیان نیست) (سوره قلم، آیات 51 و 52) مفسران در شرح این آیه گفته اند كه عده اى از كافران، چشم زنان حرفه اى و قهّار و شورچشم و گزندرسان طایفه بنى اسد را، كه به چشم زنى و آسیب رساندن با چشم به انسان و حیوان معروف بودند، آوردند كه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله
را چشم بزنند و از پاى درآورند، ولى حفظ الهى او را در امان داشت و این آیه در اشاره به آن نازل شد و حسن بصرى و دیگران گفته اند كه خواندن و به همراه داشتن این آیه در دفع چشم زخم مؤثر است. همین است كه از آیه وَ اِنْ یكاد، حرز و تعویذى به صورت گردن بند هم ساخته مى شود و به گردن اطفال مى اندازند. حافظ گوید:
حضورمحفل انس است ودوستان جمعند
|
|
وان یكاد بخوانید و در فراز كنید
|
(یعنى در را ببندید كه نامحرمان وارد محفل انس ما نشوند)
39. در قرآن كریم از 25 تن از انبیاى عظام الهى نام برده شده است و شرح مفصل یا كوتاه دعوت آنان قوم خود را به توحید و نیكوكارى آمده است. این پیامبران عبارتند از: 1. آدمعليه‌السلام
2. ابراهیمعليه‌السلام
3. ادریسعليه‌السلام
4. اسحاقعليه‌السلام
5. اسرائیل (=یعقوب)عليه‌السلام
6. اسماعیلعليه‌السلام
7. الیاسعليه‌السلام
8. الیسععليه‌السلام
9. ایوبعليه‌السلام
10. داودعليه‌السلام
11. ذوالكفلعليه‌السلام
12. زكریاعليه‌السلام
13. سلیمانعليه‌السلام
14. شعیبعليه‌السلام
15. صالحعليه‌السلام
16. عیسىعليه‌السلام
17. لوطعليه‌السلام
18. محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
19. موسىعليه‌السلام
20. نوحعليه‌السلام
21. هارونعليه‌السلام
22. هودعليه‌السلام
23. یحیىعليه‌السلام
24. یوسفعليه‌السلام
25. یونسعليه‌السلام
40. اعلام قرآن، یعنى شناخت و معرفى صاحبان نام هاى خاص در قرآن كریم كه این نام هاى خاص. 1) گاه شامل رجال است؛ مانند ذوالقرنین یا شعیب یا ابراهیم. 2) گاه شامل نساء است؛ مانند مریم و زنان بعضى انبیا یا زلیخا كه تحت عنوان امرأةالعزیز همسر عزیز مصر از او نام برده شده است. 3) گاه شامل اماكن جغرافیایى است؛ نظیر مصر، مدین، مكه و مدینه. 4) گاه شامل غزوات است؛ مانند بدر، احد (از احد بالصراحه نام برده نشده است) یا حنین. 5) گاه شامل اقوام است؛ مانند عرب، عاد، یأجوج و مأجوج. 6) گاه شامل نام فرشتگان است؛ مانند جبرئیل، میكائیل، ملك الموت، مالك دوزخ، هاروت و ماروت. 7) گاه شامل آلهه كفر و بتان است؛ مانند عزّى، لات، منات، ود، سواع، یعوق. 8) گاه شامل ائمة الكفر است؛ مانند فرعون، سامرى، قارون. 9) گاه شامل موجودات غیبى اخروى است؛ مانند بهشت، جهنم، سلسبیل، كوثر. 10) گاه شامل كتب آسمانى است: زبور، تورات، انجیل و قرآن.
41. آیا قرآن غثّ و سمین دارد؟ این مسأله از قدیم معركه آراى قرآن پژوهان و قرآن شناسان مسلمان بوده است. از قدما كسى كه با صراحت تمام به این سؤال جواب مثبت داده امام محمد غزالى است، كه طبق اعتقاد خود به غث و سمین داشتن قرآن كریم، كتابى به سلیقه خود از آیات برتر قرآنى برگزیده است كه جواهرالقرآن نام دارد و جمعاً نزدیك 1400 آیه (كمتر از یك چهارم كل آیات قرآن) برگزیده است. در این زمینه قابل توجه است كه یك قطعه دوبیتى فارسى كه گوینده اش مجهول است از قدما به دست ما رسیده است. در قدمت این قطعه دوبیتى همین بس كه ابن عربشاه (احمدبن محمد، 791 - 854 ق.) نویسنده كتاب عجائب المقدور فى اخبار تیمور (به عربى) این دو بیت فارسى را به دو بیت عربى، كه هموزن و همقافیه آن است، ترجمه كرده است كه هردو، هم دو بیت فارسى و هم دو بیت عربى را نقل مى كنیم:
(زندگى شگفت آور تیمور، ترجمه محمدعلى نجاتى، ص 337)
42. قاریان هفت گانه یا قرّاء سبعه، كه در واقع ائمه قرائت و قرائت شناس و مُقرى (داناى علم قرائت و قرائت پژوه) هستند، عبارتند از: 1. عبداللَّه بن عامر دمشقى (م 21- 118ق.) 2. عبداللَّه بن كثیر مكى (45 - 120ق.) 3. عاصم بن ابى النجود (128-76ق.) 4. زَبّان بن علاء = ابوعمرو بصرى (68 - 154ق.) 5. حمزةبن حبیب كوفى (80 - 156ق.) 6. نافع بن عبداللَّه مدنى (70 - 169ق.) 7. على بن حمزه كسائى (189-119ق.)
43. متشابهات طبق تصریح قرآن كریم (آل عمران، 7) در قرآن كریم وجود دارد، یعنى آیه ها و عباراتى از قرآن كه آنها را نمى توان و نمى باید به معناى ظاهرى گرفت. مانند این كه «عرش الهى بر آب بود». در برابر متشابهات، محكمات است كه بخش اعظم قرآن را تشكیل مى دهد و معناى آنها از ظاهرشان برمى آید؛ مانند «الوالدات یرضعن أولادهن حولین كاملین» (بقره، 233) (مادران باید فرزندانشان را دو سال كامل شیر دهند) متشابهات در قرآن كریم در حدود دویست آیه در میان 6236 آیه است. تأویل متشابهات جایز و بلكه لازم است و آن وظیفه و در حد توان راسخان درعلم وایمان است. و برعكس، تأویل محكمات غیرلازم و ممنوع است.
44. آیا تأویل قرآن را فقط خداوند مى داند؟ این بحث معركه آراى مفسران و قرآن پژوهان اهل سنت و شیعه است و مرجع قرآنى آن آیه هفتم از سوره آل عمران است كه پس از بیان این كه قرآن هم محكمات دارد كه اساس كتاب را تشكیل مى دهد و هم متشابهات، و بیان این كه كژدلان در پى تأویل بر وفق هوى و هوس هاى خود هستند مى فرماید كه: «و ما یعلم تأویله الّا اللَّه والراسخون فى العلم» كه این عبارت قرآنى هم از نظر نحوى و هم بلاغى قابلیت دو قرائت دارد: الف) قرائت وقف پس از اللَّه، كه قرائت اكثر اهل سنت است مگر معدودى از بزرگان آنان، مانند زمخشرى، قاضى عبدالجبار همدانى، ابوالسعود عمادى، آلوسى، قاضى بیضاوى و حتى نحویان بزرگى چون نحّاس، عكبرى و محمود صافى، ب) قرائت عطف، یعنى عطف الراسخون فى العلم به اللَّه كه قرائت اكثریت قریب به اتفاق شیعه امامیه است و عده اى از بزرگان اهل سنت كه نام بعضى از آنان را هم اكنون یاد كردیم. آرى چون در این آیه الراسخون فى العلم در مقام مدحند، و ندانستن تأویل قرآن مدح نیست، و چون اگر كسى جز خداوند داناى تأویل متشابهات قرآن نباشد، العیاذ باللَّه قرآن شبیه به معما و در نهایت ناقض غرض صاحب قرآن خواهد شد، و نمى توان گفت كه حتى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله
و ائمه اطهارعليه‌السلام
تأویل قرآن را نمى دانند، لذا در پاسخ به این سؤال كه در صدر این فقره آوردیم مى گوییم كه آرى راسخان در علم كه در درجه اول عبارت از حضرات معصومینعليه‌السلام
هستند (كه فرموده اند: نحن الراسخون فى العلم، فنحن نعلم تأویله/ ما راسخان در علمیم، لذا تأویل قرآن را مى دانیم) و سپس ائمه علم وادب و قرآن شناسان و قرآن پژوهان دانشور، داناى تأویل متشابهات و تواناى تأویل متشابهاتند.
45. قرآن كریم به انواع شكل ها و شیوه ها كتابت و چاپ شده است. از مهم ترین خوشنویسان قرآن در عصر قدیم، ابن مقله (واضع خط ثلث) و ابن بَوّاب و یاقوت مستعصمى، و در اعصار جدیدتر از همه مشهورتر احمد نیریزى است كه یكى از مصاحف كتابت او درعصر جدید تحت عنوان«قرآن مستضعفین» (پس از زدودن نام قبلى آن كه به پهلوى دوم مربوط بوده است) به طبع رسیده است. در جهان اسلام یكى از بهترین خوشنویسان معاصر، حامدالآمدى خطاط هنرمند ترك است، و دیگر عثمان طه خطاط هنرمند سورى و هم چنین قرآن به ابعاد مختلف كتابت و چاپ شده از جمله كل قرآن در یك صفحه (حتى كوچك تر از یك صفحه روزنامه اطلاعات) به طبع رسیده است كه طبعاً بسیار ریز است و فقط با ذره بین قابل خواندن است. هم چنین با كاغذ بسیار نازك در ابعاد یك در دوسانتى مترى هم چاپ شده است. و یكى از كتابت هاى آن در قطع بزرگ كتابت بایسنقُر میرزا (802 - 838ق.) شاهزاده هنرمند تیمورى، به خطى است كه غیر خبرگان آن را ثلث مى خوانند اما در واقع خط محقّق است، و در ابعادى تقریباً یك متر در نیم متر كتابت شده بوده و شاید هنرى ترین خوشنویسى قرآن بوده است و گویا مدت ها در دروازه قرآن شیراز محفوظ بوده است، سپس به جاى روزگار، مردم نامسؤول و بى فرهنگ روزگار، آن را صفحه-صفحه كرده اند و طوفان حادثه، یعنى همین تاراج گرى و طمّاعى، هر برگ آن را به دیارى افكنده است و امروز اغلب برگ هاى آن در موزه هاى معروف جهان محفوظ است.
46. نخستین چاپ قرآن به وسیله پاگانینى در ونیز در فاصله سال هاى 1503 تا 1523م. انجام گرفته است. طبع هاى مهم دیگر قرآن كریم عبارتند از: طبع ابراهام هینكلمان در 1694م. (هامبورگ) ؛ طبع فلوگل (1834م.، لایپزیك) ؛ طبع سن پترزبورگ كه اولین طبع براى مسلمانان است در 1787م.؛ طبع تبریز در 1242ق. یا 1244ق. نخستین تصحیح و طبع علمى قرآن كریم در جهان اسلام مصحف قاهره است، در سال 1343ق. / 1923م.، تحت اشراف استادان الازهر، و با حمایت ملك فؤاد اول. این مصحف بر معتبرترین كتب رسم الخط خاص قرآن و قراءات خاص قرآن استوار است و با روایت معیارین حفص از عاصم تدوین شده است. مصحف مدینه كه امروزه مصحف عالمگیر و رسمى جهان اسلام شمرده مى شود، برهمان تصحیح و طبع مصحف قاهره استوار است و به خط عثمان طه خطاط هنرمند سورى است.
47. ترجمه فارسى، یعنى قدیم ترین ترجمه قرآن در عهد رسول اللَّهصلى‌الله‌عليه‌وآله
انجام گرفته است؛ زیرا در نامه هاى ایشان به پادشاهان آن روزگاران، مانند نجاشى و مقوقس و خسروپرویز، آیات قرآنى هم بود، و طبعاً ترجمه نامه ها و آیات به اطلاع آنان مى رسید، و حضرتصلى‌الله‌عليه‌وآله
این معنا را مى دانستند و انكارى نمى فرمودند. دیگر این كه عده اى از ایرانیان از سلمان خواسته بودند كه سوره حمد (و بعضى آیات قرآنى) را براى آنان به فارسى ترجمه كند و او چنین كارى انجام داده بود از جمله بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم را به «به نام یزدان بخشاینده» ترجمه كرده بود، و حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله
از این مسأله باخبر بودند و انكارى نفرموده بودند. در قرون بعد نیز ایرانیان نخستین قومى از مسلمانان بودند كه قرآن را به زبان مادرى و رسمى خود ترجمه كردند. تا قبل از كشف و تصحیح قرآن قدس به همت آقاى دكتر على رواقى، ترجمه تفسیر طبرى كه ترجمه آیات قرآنى را نیز همراه دارد و در سال 345ق. صورت گرفته بود، كهن ترین ترجمه فارسى قرآن شمرده مى شد. ولى ترجمه قرآن قدس از آن هم كهن تر و متعلق به سال هاى بین 250 تا 350 هجرى قمرى است.
48. ترجمه تركى قرآن، نسخه اى ازترجمه تركى قرآن باتاریخ 734ق. درموزه هاى هنرى تركى اسلامى استانبول نگهدارى مى شود، كه قدیم ترین ترجمه موجود تركى قرآن است.
49. ترجمه اردو، نخستین ترجمه قرآن كریم به زبان اردو، ترجمه مولاناشاه رفیع الدین دهلوى است (1190 ق.) ؛ اما از آن پس اردوزبانان در ترجمه و تفسیر قرآن كریم در فاصله چهار قرن، سنگ تمام گذاشته اند و كتابشناسى ترجمه ها و تفسیرهاى قرآن كریم به زبان اردو كه منتشر شده است، بیش از یك هزار اثر را دربر دارد.
50. ترجمه لاتین، نخستین ترجمه لاتینى قرآن را رابرت كتونى (روبرتوس كتننسس) در سال 1143م. انجام داد كه قرن ها بعد با اجازه مارتین لوتر اجازه چاپ پیداكرد.
51. ترجمه انگلیسى قرآن، قرآن كریم به انگلیسى بیش از هر زبان اروپایى دیگر ترجمه شده است و امروزه بیش از چهل ترجمه كامل و یك صدوبیست ترجمه برگزیده از قرآن كریم به انگلیسى وجود دارد. نخستین ترجمه كامل انگلیسى به قلم الكساندر راس است كه از روى ترجمه فرانسوى در سال 1648م. به عمل آمده است. از غیر مسلمانان ترجمه آرتور آربرى ترجمه اى ممتاز است. و از مسلمانان ترجمه هاى پیكتال و عبداللَّه یوسف على.
52. ترجمه فرانسوى قرآن. بهترین ترجمه هاى فرانسوى قرآن ترجمه كازیمیرسكى، و ترجمه بلاشر است.
53. ترجمه آلمانى قرآن. بهترین ترجمه هاى آلمانى قرآن ترجمه اولمان، ترجمه هنینگ، و اخیراً ترجمه همراه با توضیحات و واژه نما (كونكوردانس) اثررودى پارِت است.
54. ترجمه روسى قرآن. بهترین ترجمه هاى روسى قرآن یكى ترجمه كراچفسكى است، و دیگرى كه در سال جارى (1374ش.) انتشار یافته است ترجمه پرفسور عثمانوف.
55. اولین مفسر قرآن حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله
هستند و نمونه اى از تفسیرهاى ایشان، با ترتیب سوره به سوره در كتاب اتقان سیوطى نقل شده است. نیز بسیارى از احادیث از ایشان نقل شده است كه روشنگر آیات قرآنى است و احادیث تفسیرى نام دارد.
56. پس از رسول اللَّهصلى‌الله‌عليه‌وآله
بزرگ ترین قرآن شناس و مفسر جامعه اسلامى درصدر اسلام، حضرت على بن ابى طالبعليه‌السلام
است كه سوگند یاد فرموده است كه اگر بخواهم تفسیر سوره حمد را درحدى كه هفتاد بار شتر باشد، بیان مى دارم. هم چنین ایشان از حافظان قرآن و كاتبان وحى بوده است و مصحف خود را در فاصله اى كمتر از یك هفته پس از وفات رسول اللَّهصلى‌الله‌عليه‌وآله
جمع كرد. ولى چون داراى توضیحات و اضافات تفسیرى بود و فى المثل نام منافقان را كه در قرآن با اشاره و بدون نام آمده است، بالصراحه معلوم مى كرد و نظایر این، آن جمع و تدوین را كه برحسب نزول بود از ایشان نپذیرفتند. حضرت ابتدا آزرده شدند؛ ولى سپس با دیدن روشمندى و اتقان شیوه كار گروه زیدبن ثابت در عهد عثمان و كمال دقت و مراقبتى كه در تدوین مصحف امام (مصاحف عثمانى) به كار رفته بود آن را پذیرفتند و مصحف خود را ظاهر نساختند و فرمودند: اگر همان مسؤولیتى كه به عثمان داده شد به من داده مى شد من نیز در جمع و تدوین قرآن همان كار را مى كردم.
57. پس از حضرت رسول و حضرت علىعليه‌السلام
بزرگ ترین قرآن شناس جامعه صدر اسلامى ابن عباس (عبداللَّه بن عباس) صحابى گرانقدر و شاگرد حضرت علىعليه‌السلام
بوده است كه اقوال تفسیرى او كه در دل تفسیر طبرى آمده بوده است، به صورت مستقل جمع شده و به كوشش فیروزآبادى صاحب قاموس تحت عنوان تنویر المقباس فى تفسیر ابن عباس مدون گردیده و در عصر جدید انتشار یافته است.
58. پس از ابن عباس شاگرد بزرگش مجاهد، مفسرى بزرگ است و گویند سى بار قرآن كریم را به درس و تفسیر نزد ابن عباس دوره كرده بود و به روایتى شاگرد حضرت علىعليه‌السلام
هم بوده است. در سال هاى اخیر تفسیر او در دو مجلد به طبع رسیده است.
59. مهم ترین تفسیر قدیم جهان اسلام تفسیر طبرى مورخ و محدث بزرگ ایرانى است (متوفى 310ق.) كه به جامع البیان معروف است و در سى مجلد به طبع رسیده است. این تفسیر قدیم ترین و مهم ترین تفسیر نقلى یا مأثور جهان اسلام هم شمرده مى شود.
60. قدیم ترین تفسیرهاى شیعه یكى تفسیر على بن ابراهیم قمى است كه در دو مجلد به طبع رسیده است؛ و دیگر تفسیر فرات كوفى كه آن نیز طبع منقحى دارد. قمى و كوفى از رجال اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجرى اند.
61. قدیم ترین تفسیر فارسى شیعه امامیه، تفسیر ابوالفتوح رازى (متوفاى نیمه اول قرن ششم هجرى) است كه رَوض الجِنان و رَوح الجَنان نام دارد. این تفسیر دربیست جلد است و پیش ترها به كوشش علامه قزوینى، مرحوم قمشه اى، مرحوم شعرانى واخیراً به كوشش دكتر محمدجعفر یاحقى ودكتر مهدى ناصح به طبع رسیده است.
62. قدیم ترین تفسیرعرفانى فارسى تفسیركشف الاسرار و عُدّةالابرار اثر رشیدالدین ابوالفضل میبدى (م 520 ق.) است كه مبتنى بر امالى تفسیرى خواجه عبداللَّه انصارى است.
63. مهم ترین تفسیر بروفق مشرب یا مذهب اعتزال تفسیر كشاف زمخشرى (م 538ق.) است.
64. مهم ترین تفسیر كلامى جهان اسلام، بروفق مذهب اشعرى، تفسیر كبیر امام فخر رازى (م 606ق.) است در بیش از سى مجلد.
65. جامع ترین تفسیر قدیمى شیعه امامیه مجمع البیان در ده مجلد اثر ابوعلى امین الاسلام فضل بن حسن طَبْرِسى (م 548ق.) به عربى است كه به فارسى هم ترجمه شده است.
66. مهم ترین تفسیرشیعه در قرن چهاردهم هجرى تفسیر المیزان، اثر شادروان علامه طباطبائى (م 1361ش.) است در بیست جلد به عربى كه به فارسى هم ترجمه شده است.
67. جدیدترین ومهم ترین تفسیر جهان اسلام (اهل سنت) ، التفسیر المنیر نوشته استاد وهبة زُحیلى است، به عربى (32جلد در شانزده مجلد، طبع 1411ق. / 1991م.) دكتر زُحیلى فقه شناس و استاد فقه دراغلب دانشگاه هاى سوریه وجهان اسلام است. گفتنى است كه این كتاب در چند سال پیش برنده جایزه كتاب سال جهانى جمهورى اسلامى ایران شد.
68. «اعجاز عددى قرآن كریم» یكى از رشته هاى قرآن پژوهى جدید است كه مقصود آن نشان دادن نظم اعجازگونه ریاضى قرآن كریم است. نخستین كسى كه این مسأله را پیش كشید و حیرت و اعجاب جهانیان را برانگیخت، دكتر رشاد خلیفه مصرى الاصل و استاد كامپیوتر در دانشگاه هاى امریكا بود كه فرضیه عدد نوزده را پیش كشید كه بسم اللَّه الرحمن الرحیم، نوزده حرف است و كلمه «اسم» نوزده بار در قرآن آمده است، و كلمه جلاله (اللَّه) 2698 بار كه مضربى از نوزده است؛ یعنى 19 142؛ و «الرحمن» 57 بار (3 19) ، و «الرحیم» 114 بار (19 6) در قرآن به كار رفته است. اما نظریه او از دو جهت غوغا به بار آورد: یكى آن كه عدد نوزده در قرآن شماره نگهبانان جهنم هم هست (علیها تسعة عشر) این اشكالى به بار نمى آورد، ولى عدد نوزده عدد مقدس بابیان و بهاییان است؛ یعنى «حروف حى» یا اصحاب نزدیك باب است، لذا مسلمانان از این نظریه برآشفتند و آشوب هاى بعد در نهایت به ترور یا قتل رشاد خلیفه انجامید. اشكال دیگر نظریه او این بود كه تا حدودى «حساب سازى» در آن مشاهده شد. ازجمله یكى از بزرگ ترین قرآن پژوهان ایران، آقاى دكتر محمود روحانى، كه صاحب یكى از دقیق ترین فرهنگ ها و فهرست هاى آمارى قرآن است (به نام فرهنگ آمارى كلمات قرآن كریم/ المعجم الاحصائى لألفاظ القرآن الكریم، 3 مجلد، طبع مشهد، مؤسسه چاپ و نشر آستان قدس رضوى) ، بررسى جدید و دقیقى درباره آمار كلمه جلاله (اللَّه) در قرآن انجام داده و از نظریه دكتر رشاد خلیفه هم باخبر بوده است و با قاطعیت تمام آمار این كلمه را 2699 نشان مى دهد كه با آمار رشاد خلیفه یك عدد اختلاف، و با المعجم المفهرس معروف محمد فؤاد عبدالباقى دو عدد اختلاف دارد.
69. امّا راهى را كه رشاد خلیفه باز كرده بود دیگران از جمله عبدالرزاق نوفل از قرآن پژوهان اهل سنت، و ابوزهراء النجدى از قرآن پژوهان شیعه ادامه دادند و به تناسب هاى ریاضى قابل توجهى رسیدند. كتاب عبدالرزاق نوفل اعجاز عددى در قرآن كریم نام دارد و به قلم قرآن پژوه و قرآن شناس دانشور معاصر، آقاى مصطفى حسینى طباطبائى به فارسى ترجمه شده است. ذیلاً تعدادى از آمار و ارقام شگفت آور عبدالرزاق نوفل نقل مى شود:
واژه دنیا در قرآن كریم 115 بار به كار رفته است، و واژه آخرت هم همین تعداد.
شیاطین 68 مرتبه، ملائكه هم همین تعداد.
حیات 71 بار، موت هم همین تعداد.
علم و معرفت ومشتقات آنها 811 بار، ایمان و مشتقات آن هم همین تعداد.
ابلیس یازده بار، و استعاذه از او هم به همین تعداد.
كلمه یوم به معناى روز (به صورت مفرد) 365بار به تعداد روزهاى سال (شمسى) در قرآن به كار رفته است. و به صورت تثنیه و جمع سى بار، به تعداد روزهاى ماه.
كلمه شهر به معناى ماه، 12 مرتبه در قرآن دیده مى شود به تعداد ماه هاى سال.
70. اما كتاب دكتر ابوزهراء النجدى قرآن پژوه شیعه من الاعجاز البلاغى و العددى للقرآن الكریم نام دارد و چنان كه از نامش برمى آید به عربى است و هنوز به فارسى ترجمه نشده است و از نظر شگفتى هاى ریاضى به پاى كار رشاد خلیفه و عبدالرزاق نوفل نمى رسد. ذیلاً چند تناسب و ظرافت عددى قرآنى را كه او پیدا كرده و در كتاب پیش گفته آورده است، نقل مى كنیم:
ساعت/ الساعة در قرآن كریم 24 بار به كار رفته است به تعداد ساعات شبانه روز.
سماوات السبع یا سبع سماوات، هفت بار به كار رفته است.
«سجد» و مشتقات آن 34مرتبه به كار رفته است كه برابر مجموع سجده هاى هفده ركعت نماز شبانه روزى است، از قرار هر ركعتى دو سجده، جمعاً 34 سجده.
لفظ صلاة و قیام و اقیموا و مشتقات آن 51 بار به كار رفته است كه برابر با هفده ركعت نماز واجب و 34 ركعت نماز مستحب شبانه روزى است.
مشتقات وصى/ توصیه به تعداد اوصیاى الهى دوازده بار به كار رفته است.
لفظ شیعه و مشتقاتش دوازده بار در قرآن به كار رفته است.
مشتقات فرقه، 72 بار به كار رفته است و این به تعداد 72 فرقه اسلامى است.
در پایان این نكته گفته شود كه این گونه پژوهش ها جنبه تفننى دارد، و ارزش طراز اول علمى ندارد.
پرسش
1. تقسیم سوره ها به «ركوعات» یعنى چه و بر چه اساسى صورت گرفته است؟
2. به پنج دسته بندى در مورد اعلام قرآن اشاره نمایید.
3. زهراوَین، قرینتین، حامدات و مسبّحات به چه سوره هایى اطلاق مى شود؟
4. بهترین ترجمه انگلیسى، فرانسوى و آلمانى قرآن را نام ببرید.
5. سوره هاى داراى ترجیع بند قرآن را با ذكر آیات تكرارى آنها بنویسید.
6. قدیم ترین تفسیر عربى و فارسى شیعه را نام ببرید.
7. از میان تفاسیرشیعى و سنّى دوره اخیر، مهم ترین آنها را در حال حاضر بیان كنید.
8. یك نمونه از تفاسیر نقلى، عرفانى و كلامى را ذكر كنید.
9. پس از پیامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله
بزرگ ترین قرآن شناسان چه كسانى بوده اند؟
10. درمورد اعجاز عددى قرآن چه مى دانید؟ توضیح دهید.
پژوهش
سه نكته دیگر قرآنى را ارائه نمایید.
0%
نویسنده: حسین جوان آراسته
