دوران خلافت عثمان

سخنان ابوسفيان دراولين روز پس از بيعت با عثمان به خلافت، ابوسفيان، که در آن وقت چشمانش کور شده بود، به مجلس عثمان آمد و گفت: آيا کسى در اينجا غير از بنى اميه هست؟ گفتند: نه. گفت: اى بنى اميه، از آن هنگام که خلافت به دست تَيم و عَدِىّ افتاد، من طمع بستم که به شما برسد.٣١٤ حال که به شما رسيده است، چونان کودکان که گوى را در بازى به هم يک ديگر مى دهند، خلافت را به هم بدهيد و نگذاريد از ميان شما بيرون برود؛ چه، نه بهشتى هست نه جهنمى آرى، سوگند خورد که (پس از مرگ) هيچ خبرى نيست! عثمان بر سرش داد زد. ولى بنى اميه به سفارش او عمل کردند.٣١٥

در روايت ديگرى چنين آمده است:

ابوسفيان، در هنگام کهولت و در زمانى که چشمانِ خود را از دست داده بود، بر عثمان وارد شد. پس از آن که آرام گرفت، پرسيد: آيا در اينجا بيگانه اى هست که گفتارِ ما را به ديگران برساند؟ عثمان گفت: نه. ابوسفيان گفت: اين مسأله خلافت، کارى است دنيوى و اين حکومت از نوع حکومت هاى قبل از اسلام [دوران جاهليت] است. بنابراين، تو گردانندگان و واليانِ سرزمين هاى وسيعِ اسلام را از بنى اميه قرار بده٣١٦ .

در همان ايام بود که يک روز ابوسفيان بر سر قبر شهيد بزرگ اسلام، حضرت حمزه، رفت و با پاى خويش بر قبر آن بزرگوار کوفت و گفت: اى ابو عُمارَه، آنچه که ما ديروز بر سر آن شمشير کشيده بوديم، امروز به دستِ کودکانِ ما رسيده است و با آن به بازى مشغول اند.٣١٧

وليد، والى عثمان در کوفه

وليد، فرزندِ عُقْبَه بن أبى مُعَيط است٣١٨. او در آن روز که مکه به دست مسلمانان فتح شد و به تصرّف رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در آمد و ديگر جاى گريزى براى مشرکان و گمراهانِ مَکى باقى نماند، اسلام آورد. پس از چندى، در مدينه پيامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را براى جمع آورى زکاتِ قبيله بَنى المُصْطَلَق مأموريت داد. وليد به سرزمين آنها رفت و بازگشت و گزارش داد که افراد قبيله مزبور مُرتدّ شده اند و از دادنِ زکات خوددارى مى کنند. آوردن اين خبرِ دروغ به دليل آن بود که گروهى از طايفه بنى المصطلق، با شنيدن خبرِ آمدنِ وليد، به پيشبازش بيرون شده بودند. تا فرستاده رسول خدا را از نزديک ببيند و وى را خوشامد گويند.

وليد تيمّع آنان را نقشه اى سوء براى خود گمان برده و خود ترسيده بود. بدون اين که با آنان روبرو شود و سخنى گويد، شتابان به مدينه بازگشت و آن گزارش دروغ را داد.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، خالد بنِ وليد را مأموريت داد تا، با رفتن به آن قبيله حقيقت امر را تحقيق و گزارش کند. خالد در گزارش خود تأکيد کرد که قبيله مزبور به اسلام متمسّک اند و به هيچ روى مرتدّ نشده اند. در اين حال، آيه زير درباره وليد و ماجراى او نازل شد و خداوند او را فاسق معرّفى کرد:٣١٩

( يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ يَاءَکمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَينُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِيَهَالَه فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ )

(حيرات/٦)

اى کسانى که ايمان آورده ايد، اگر فاسقى خبرى به شما داد، آن را بررسى کنيد، تا مبادا به نادانى، گروه را آسيب رسانيد و سپس بر آنچه کرده ايد پشيمان شويد.

اينک عثمان، خليفه مسلمين، که خود را جانشین رسولِ خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى داند، چنين فاسقِ مشهور و بد نامى را، تنها به سبب قَرابت و خويشى، به فرماندارى کوفه انتخاب مى کند.

حکومتِ وليد بر کوفه مدت پنح سال به درازا کشيد و در خلال آن، در نواحى آذربايجان، که در آن زمان تابع حکومت کوفه بود، داستان ابيات اوبه عثمان در مقدم داشتن عموش بوشته وسپس تعيين او والى کوفه، با مشرکان آن سامان به جنگ پرداخت. ولى، از آن جا که ايمانى محکم نداشت، در آن موقعيتِ حسّاس و در برابر دشمن، مرتکب لغزشى شد که مستوجبِ حَدّ بود٣٢٠ سران لشکر جمع شدند تا حدِّ شرعى بر او جارى سازند؛ ولى حُذَيفَه با اجراى قانون الهى در حق وليد، به اين دليل که فرماندهى سپاه اسلام را در برابر دشمن به عهده دارد، مخالفت کرد و در نتیجه از او دست برداشتند٣٢١

ماجراى شرابخوارىِ وليد

در زماني که والى کوفه بود ابوالفراي دراغانى٣٢٢ و مسعودى در مروي الذّهب٣٢٣ مى نويسند:

وليد، شب تا به صبح، با نديمان و مغنيانش ميخوارى مى کرد. يک بار، که اذان صبح را گفتند، در حالتِ مستى، با لباسِ شرابخوارى و بزم به مسجد آمد و در محراب به نماز ايستاد. نماز صبح را چهار رکعت خواند و به مردم گفت: ميل داريد تا چند رکعت ديگر بر نماز صبح بيفزايم! و در همان حال، آنچه خورده بود در محراب مسجد بالا آورد.

عَتّاب ثَقَفى، که در صفِ اول نمازگزاران و پشتِ سرِ وليد بود، بر او بانگ زد: خدا خيرت ندهد، تو را چه مى شود؟ به خداى سوگند که از کسى جز خليفه مسلمانان در شگفت نيستم که چون تويى را بر ما والى و حاکم کرده است. اهل مسجد وليد را با سنگريزه هاى مسجد سنگ باران کردند. برادر خليفه و فرماندار کوفه، که قافيه را بر خود سخت تنگ ديد، تلوتلو خوران خود را به دارالاماره رساند، در حالى که اين ابيات را زير لب زمزمه مى کرد: "من هرگز از شراب و کنيزک خوشروى، روى برنمى گردانم/ و خود را از خير و لذّت آنها محروم نمى سازم/ بلکه آنقدر شراب مى نوشم تا مغز خود را از آن سيراب نمايم. و آنگاه در بين مردم دامن کشان بگذرم. "٣٢٤ مردم با ناراحتى گفتند: برويم به خليفه (عثمان) بگوييم. آن مرد که به مدينه رفت و داستان را گفت. عثمان او را زد.٣٢٥ بار ديگر چهار نفر شباهنگام به خانه وليد رفتند و در حالى که وى مشغول شرابخوارى بود. انگشترش را از دستش در آوردند٣٢٦ وليد، چون مست بود، نفهميد. انگشتر را با خود به نزد عثمان بردند. عثمان گفت: از کجا مى دانيد که وليد شراب خورده گفتند: اين همان شرابى است که در جاهليت مى خورديم او شراب خورده است و اين هم انگشترش. عثمان، که سخت از کوره در رفته بود. شهود و شاکيان را تهديد کرد و وعده مجازات و سياست داد. سپس، با دست به سينه آنان زد و آنها را از خود راند.

آن عده از شاکيان که از دستِ عثمان کتک و تازيانه خورده بودند، به علىعليه‌السلام توسل جستند و از او چاره درد خواستند. علىعليه‌السلام به نزد عثمان رفت و در حقّ آنان با وى سخن گفت و اعتراض رد که: حدود الهى را مهمل مى گذارى و شاهدانِ عليه برادرت را کتک مى زنى و قانونِ خدا را تغيير مى دهى؟٣٢٧

اُمّ المؤمنين عايشه، نيز که شهود به او متوسّل شده بودند، بر عثمان بانگ زد: حدود شرعى را بلا اجرا گذارده، گواهان را مورد اهانت خود قرار داده اى؟٣٢٨ آن گروه، از ترس مجازاتِ عثمان، به خانه عايشه پناه بردند و چون عثمان، صبحگاهان، از اطاق عايشه سخنانى شنيد که بوى تندى و پرخاش بر او مى داد، بى اختيار، فرياد کشيد: آيا سرکشان و فاسقانِ عراق پناهگاهى جز خانه عايشه سراغ نداشتند؟

عايشه، چون اين سخنانِ توهين آميز و دشنامِ غير قابلِ بخشش عثمان را نسبت به خود شنيد، نعلين رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را برداشت و آن را سرِ دست بلند کرد و به صداى رسا فرياد زد: چه زود سُنَّت و روشِ رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، صاحبِ اين کفش، را ترک کردى؟ اين سخنِ عايشه، به سرعت، دهان به دهان گرديد و مسجد را پُر کرد. دسته اى مى گفتند: "اَحْسَنَتْ عائشه": عايشه خوب کرد. دسته اى ديگر مى گفتند: زنان را با اين امور جامعه چه کار؟ تا اين که يکديگر را سنگ باران کردند و با نَعلَين همديگر را زدند.٣٢٩ اين اولين برخورد بين مسلمانان بعد از پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود.٣٣٠

پس از اين واقعه، طلحه و زبير به نزد عثمان رفتند و بالحن سرزنش به او گفتند: ما در آغاز تو را نهى کرديم که وليد را بر هيچ امرى از امور مسلمانان مأمور مگردان، ولى تو سخنِ ما را به چيزى نگرفتى و آن را نپذيرفتى. حالا هم دير نشده است. اکنون که گروهى به ميخوارگى و مستى او گواهى داده اند، به صلاح توست که او را از کار بر کنار سازى.

علىعليه‌السلام نيز به او فرمود: وليد را از کار برکنار کن و چنانچه شاهدان رو در رويش گواهى دادند، حدِّ شرعى را نيز بر او جارى ساز٣٣١

عزل وليد

عثمان ناچار شد که وليد بن عُقبَه را از فرماندارى کوفه معزول کند و به مدينه فراخوانَد و سَعيد بن عاص را به فرماندارى کوفه مأمور کرد و به او دستور داد که وليد را به مدينه بفرستد.

سعيد، چون به کوفه وارد شد، بالاى منبر کوفه نرفت و گفت: منبر مسجد کوفه نجس است و بايد آن را شُست؛ دارالاماره را نيز بايد آب کشيد. جمعى از سرانِ بنى اميه، که همراه با سعيد به کوفه وارد شده بودند، از او خواهش کردند که از تطهير منبر خوددارى کند و به وى گفتند که اگر کسى جز او به اين عمل دست مى زد، بر او بود که از عمل وى جلوگيرى کند، زيرا اين کار ننگ ابدى براى وليد به بار مى آورد.

سعيد نه پذيرفت و دستور داد که منبر و دارالاماره را آب کشيدند و به وليد گفت که به مدينه برود. وليد، چون به نزد عثمان آمد و شاهدان رو در رويش به ميخوارگى او شهادت دادند، عثمان ناگزير شد که او را حدّ بزند. پس، جنبه اى کلفت بر او پوشانيد که تازيانه بر او اثر نکند. هر کس مى رفت که بر او تازيانه بزند، وليد بدو مى گفت: به خويشاوندى من بنگر و با من قطع رَحِم مکن و بر من حدّ مَزن و اميرالمؤمنين عثمان را بر خود عضبناک مکن. او هم تازيانه را مى انداخت و مى رفت، زيرا حاضر نبود عثمان از او ناراحت بشود. چون على بن ابى طالبعليه‌السلام چنين ديد، در حالى که فرزندش امام حسنعليه‌السلام نيز حاضر بود، خود تازيانه را برگرفت.٣٣٢ وليد گفت: تو را به خدا سوگند و به خويشاوندى که با هم داريم، مَزن!

حضرت علىعليه‌السلام فرمود: اى وليد ساکت باش؛ سبب هلاکت بنى اسرائيل آن بود که حدودِ خدا را تعطيل کردند٣٣٣ . .

وليد از دستِ حضرت اميرعليه‌السلام به اين طرف و آن طرف فرار مى کرد. آن حضرت او را گرفت و به زمين زد. عثمان اعتراض کرد. حضرتعليه‌السلام فرمود: فسق کرده؛ شراب خورده و نمى گذارد حدّ خدا بر او زده شود٣٣٤.

بعد، با يک تازيانه دو شعبه، به جاى هشتاد ضربه، چهل ضربه تازيانه بر او زد. حضرت اميرعليه‌السلام دستش را چنان بلند نمى کرد که زير بغلش پيدا بشود، يعنى سخت نمى زد٣٣٥

در آن زمان قاعده اين بود که کسى را که حَدّ مى زدند، سرش را مى تراشيدند. به عثمان گفتند: سرِ وليد را بتراش. قبول نکرد٣٣٦ پس از آن عثمان، وليد را مأمور گرفتنِ زکاتِ دو قبيله کلْب وبَلْقَين کرد٣٣٧ و٣٣٨

وضع کوفه در زمان عثمان

اوضاع مسلمانان در زمان عثمان دچار آشفتگى بسيار شد. عثمان، برادرش٣٣٩ وليد را به فرماندارى کوفه برگزيد. قلمرو حکومت کوفه تا مدائن، پايتخت شاهنشاهى اجران، تا کرمانشاه، رى، اجران مرکزى، يعنى قم و کاشان، شرق اجران تا کشورهاى آسياى ميانه بود. کوفه يکى از پنج مرکز نظامى اسلام بوده است. عثمان حکومت بر همه آن کشورها را به وليد واگذار کرده بود!

عثمان، سَعدِ وقَّاص را از حکومت کوفه عزل کرد. سعد از صحابه سابقين در اسلام و از مهاجرانِ اولين به مدينه بود. در زمان خليفه دوم مقرّر شد که يک لشکرگاه در اين منطقه بر پا کنند. سَعْدِ وقّاص کوفه را ساخت و از آن وقت، به دستورِ عمر، والىِ کوفه شد. نيز خليفه دوم، سعد رإ؛ در شوراى شش نفره، به عنوان يکى از نامزدهاى خلافت، قرار داده بود. به همين دليل، احترام سعد در نزد مسلمانان بيشتر شد. اخلاقش هم با مردم خوب بود و کوفيان از او راضى بودند.

وقتى که وليد به کوفه آمد و دستورِ عزل سَعد را آورد، سعد، با تعجب، به او گفت: نمى دانم تو بعد از ما زيرک و زرنگ و آدم خوبى شده اى يا ما احمق شده ايم؟ [چون قرآن کريم وليد را فاسق معرفى مى کند، و مى فرمايد:( إِنْ يَاءَکمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَينُوا ) (حيرات / ٦). ] وليد گفت: ناراحت نشو، "اِنَّما هُو المُلک يتَغَذّاهُ قَوْمٌ وَ يتَعَشَّاهُ آخَرُونَ": مُلک دارى چنين است؛ دسته اى ناهار آن را مى خورند و دسته اى ديگر شام. سَعد گفت: به خدا قسم، چنين مى بينم که شما اين فرماندارى بر مسلمانان را چون پادشاهى قرار مى دهيد. سپس از کوفه به مدينه بازگشت٣٤٠

داستانِ ابن مسعود

ابن مسعود٣٤١ اولين کس از اصحاب پيامبر بود که قرآن را با صداى بلند در خانه خدا در برابر مشرکانِ قريش خواند. به يکديگر گفتند: چه مى خواند؟ همان را که محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آورده است. و بر سر او ريختند و او را زدند. رفت به خدمت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و آن حضرت به او فرمود: دوباره بخوان و خواند.

او از مسلمانانى بود که به همراه جعفر بن ابى طالب به حبشه هجرت کردند. و نيز جنگ بدر را درک کرده بود. ابن مسعود را خليفه دوم براى اِقراء،٣٤٢ يعنى تعليم و تفسير قرآن و آموزش احکام اسلام، و نيز خزانه دارى بيت المال به کوفه فرستاد. امين بيت المال بود و کليد آن در دست او بود. عمر، چون او را به کوفه فرستاد، به کوفيان نوشت: شما را بر خودم مقدّم داشتم و ابن مسعود را نزد شما فرستادم٣٤٣ .

وليد که والى کوفه شد صدهزار درهم از بيت المال قرض گرفت. خلفا، غير از علىعليه‌السلام ، اين کار را مى کردند و امين بيت المال، در ازاى پرداخت وام، از آنها رسيد مى گرفت. وقتِ باز پرداخت وام که رسيد، ابن مسعود از وليد مطالبه کرد. وليد مسأله را به عثمان گزارش کرد و عثمان به ابن مسعود نوشت: تو خزانه دار ما هستى؛ به وليد کارى نداشته باش، ابن مسعود گفت: من پنداشتم خزانه دارِ مسلمانان هستم و خزانه مالِ مسلمانان است؛ اگر بيت المال از آن شماست، من خزانه دار شما نمى شوم و کليدها را انداخت٣٤٤

ابن مسعود پس از آن در کوفه ماند، و شروع به افشاگرى درباره عثمان کرد. وليد به عثمان نوشت که ابن مسعود عيبجويى ما را مى کند. عثمان دستور داد او را به مدينه فرستد. وقتى وليد دستور خارج شدن از کوفه را به ابن مسعود داد، مردم کوفه دور او جمع شدند و گفتند: در کوفه بمان، ما از تو دفاع مى کنيم. ابن مسعود گفت: بعد از اين فتنه هايى خواهد شد و من نمى خواهم اولين کسى باشم که درِ فتنه ها را باز کرده باشد. اهل کوفه او را مشايعت کردند. آنان را به پرهيزگارى و خواندن قرآن وصيت کرد و مردم هم او را دعا کردند و گفتند: جاهلِ ما را تعليم کردى، عالم ما را پايدار ساختى، درس قرآن به ما دادى.

آنگاه که ابن مسعود به مدينه به مسجد پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وارد شد، در حالى که عثمان بالاى منبر خطبه مى خواند. در مسجد صحابه نيز بودند. وقتى که چشم عثمان به ابن مسعود افتاد گفت: اينک حشره اى پستْ خصلت و بى ارزش بر شما مردم وارد شد که اگر بر خوراک کسى بگذرد آن کس هرچه را که خورده است بالا آورَد و از شکم بيرون اندازد. ابن مسعود، در پاسخ زخمِ زبان عثمان، گفت: خير، عثمان! من چنين نيستم، بلکه من يکى از اصحاب رسول خدا هستم که افتخار حضور در جنگ بدر و بيعت رضوان را داشته ام.٣٤٥ عايشه نيز بانگ برداشت: آهاى عثمان! تو به ابن مسعود، همدم و صحابى رسول خدا، چنين سخن مى گويى؟

عثمان، در پاسخ اُمّ المؤمنين، فرياد زد: خاموش شو! و سپس دستور داد تا ابن مسعود را از مسجد بيرون کنند. در اجراى دستورِ خليفه، ابن مسعود را، با وضعى زننده و توهين آميز، از مسجد پيامبر بيرون کردند. و يحمُوم، غلامِ عثمان، خود را به ميان دو پاى او انداخت و او را بلند کرد و چنان به شدّت به زمين کوبيد که استخوان دنده اش شکست. علىعليه‌السلام ، که شاهد ماجرا بود، روى به عثمان کرد و گفت: اى عثمان، تنها به استناد گفته و گزارش وليد با صحابى پيامبر چنين رفتار مى کنى؟ سپس، ابن مسعود را به خانه اش برد و معالجه کرد تا بهبود يافت و به خانه خود بازگشت. ابن مسعود، پس از اين واقعه، در مدينه ساکن شد و عثمان به او اجازه نداد که از مدينه خارج شود. وقتى که از آن صدمه شفا يافت و اجازه خواست تا در جهاد با روميان شرکت کند، باز عثمان اين اجازه را به او نداد. عثمان مقرّرى او را نيز قطع کرد.

بدين ترتيب، ابن مسعود تا زنده بود نتوانست از مدينه خارج شود و در حقيقت تحت نظر بود، تا اين که دو سال پيش از کشته شدن عثمان بدرود حيات گفت. زمان توقف ابن مسعود در مدينه سه سال بوده است. ابن مسعود بيمار شد، عثمان به عيادت او آمد و گفت: از چه رنج مى برى؟

- از گناهانم.

- چه ميل دارى؟

- رحمت و بخشايش پروردگارم.

- آيا پزشکى به بالينت بخوانم؟

- پزشک، خود مرا بيمار کرده است.

- دستور بدهم تا حقوق و مستمرّى ات را بپردازند؟٣٤٦ (دو سال بود که حقوقش را قطع کرده بود.)٣٤٧

- وقتى که به آن نياز داشتم نپرداختى، امروز که از آن بى نيازم مى خواهى بپردازى

- براى فرزندانت باقى مى ماند.

- روزى آنها را خدا مى رساند.

- از خدا بخواه که از من (نسبت به آنچه در حق تو کرده ام) درگذرد.

- از خدا مى خواهم که حقّ مرا از تو بگيرد.

ابن مسعود وصيت کرد که عمّارِ ياسِر بر او نماز گزارد و عثمان بر جنازه اش حاضر نشود. طبق وصيتِ او عمل کردند و بى اطّلاع عثمان در بقيع به خاک سپرده شد.

چون عثمان از مرگ ابن مسعود و به خاک سپردنش خبر يافت، خشمگين شد و گفت: بدون اين که مرا آگاه سازيد چنين کرديد؟ عمّار در پاسخ وى گفت: او خود وصيت کرده بود که تو بر او نماز نخوانى. عبداللّه بن زبير، مناسب همين حال، اين بيت را سروده است٣٤٨

تو پس از مرگ مرا مى ستايى و گريه مى کنى در حالى که در زندگى زاد و توشه مرا ندادى

اين بخشى از ماجراى اسفبار ابن مسعود در دوران وليد بن عقبه بود!!! محصول حکومت وَليد تنها اين نبود، بلکه از او، در مدت فرماندارى اش در کوفه، کارهاى بلاخير و فتنه انگيز بسيار سر زد؛ از آن جمله، رفتار او با ابو زُبَيد شاعر مسيحى و يهودى شعبده باز است.

شرابخوارى وليد با ابوذر زُبَيد نصرانى

وليد تياهر به شُربِ خمره مى کرد. و با ابوزُبَيد نصرانى دوست و نديمش به شرابخوارى مى نشست. وليد خانه عقيل بن ابى طالب را، که نزديک به درِ مسجد کوفه بود، به او بخشيد. ابو زبيد از خانه اش بيرون مى آمد و مى رفت و به خانه والى و شب نشينى مى کردند و شراب مى خوردند. درِ خانه والى به مسجد باز مى شد. مرد نصرانى، در حال مستى، تلوتلوخوران از مسجد عبور مى کرد. وليد زمين هاى زراعى که به نام (قصور الحمر) و نزديک کوفه، را نيز به اين مرد نصرانى شرابخوار بخشيد. ابوزبيد، متقابلاً، در شعر خود مدحش کرد.٣٤٩

بلاذرى، در انساب الاشراف٣٥٠، مى نويسد:

وليد براى ابوزُبَيد از بيت المال مسلمانان مقرّرى تعيين کرده بود براى خريد ماهيانه شراب و خوک. وليد در آن حال والى مسلمانان بود در عصر خلافت عمر ودر نتیجه ناراحتى مسلمانان بالا گرفت. به ناچار، وليد هزينه آن مقدار شراب و خوکى را که براى ابوزبيد ماهيانه مقرّر کرده بود حساب کرد که چند دينار مى شود و آن را بر ماهيانه ابوزبيد تا خودش شراب و خوک بخرد و مسلمانان برايش ماهيانه شراب و خوک نخرند.

داستان جندَب الخير

به وليد خبر دادند که مردى يهودى به نام زُرارَه، که نَطْرَوي بود و در انواع سِحر و جادو ماهر بود، در يکى از دهات نزديک يِسْرِ بابل سکونت دارد. وليد دستور داد که او را به کوفه بياورند تا از نزديک شعبده بازى او را تماشا کند. شعبده باز را به نزد وليد آوردند. دستور داد تا او شعبده بازى خود را در مسجد کوفه نمايش دهد.

از نمايش هاى او اين بود که، درتاريکى شب، فيل بزرگى رانشان مى داد که بر اسب نشسته است. ديگر اين که خود به شکل شترى در مى آمد که روىِ ريسمانى راه مى رفت. بار ديگر درازگوشى را نشان داد که خودش از دهان او داخل مى شد و از مَخرَيش بيرون مى آمد. در پايان، يکى از تماشاکنندگان را پيش کشيد و بى پروا با شمشير گردن زد و سر از تنش جدا ساخت! سپس، در برابر چشمان حيرت زده تماشاگران کشته؛ سالم به پا خاست.

در کوفه فردى بود به نام جنْدَب بن کعب اَزْدى که به بيدارى و عبادت شبانه شهرت داشت، جندب، چون چنين ديد، رفت به بازار شمشير سازها، شمشيرى عاريه کرد و آورد و ساحر را زد و کشت و گفت: اگر راست مى گويى خودت را زنده کن!

وليد سخت ناراحت شد و فرمان داد که، به انتقام خون زُرارَه يهودى، جندب را به قتل برسانند. اما بستگان او از قبيله اَزْد به حمايتِ جندب. برخاستند و از کشتنش جلوگيرى کردند. وليد به ناچار، به حليه متوسّل شد و جندب را زندان کرد تا که بى سر و صدا او را بکشد. در زندان، زندانبان او را ديد که از سر شب تا به صبح به نماز و عبادت مشغول است؛ روا نديد که دستش در خون چنين مردى زاهد و با ايمان شرکت کند. لذا، به او پيشنهاد کرد: من در زندان را براى تو باز مى کنم، فرار کن. جندب گفت: اگر چنين کنم، وليد از تو دست بر نمى دارد و تو را مى کشد. زندانبان گفت: خون من در راه رضاى خدا و نجات يکى از اولياى او چندان ارزشى ندارد.

وقتى فرارِ جندب را به وليد گزارش کردند، فرمان داد که زندانبان را گردن بزنند. جندب، پنهانى، خود را از کوفه بيرون انداخت و به مدينه رساند و در آنجا بود تا آنکه على بن ابى طالبعليه‌السلام در حق او با عثمان سخن گفت و از او شفاعت کرد. عثمان پذيرفت و نامه اى به وليد نوشت تا مزاحمتى براى جندب فراهم نسازد و به اين ترتيب، جندب به کوفه بازگشت.٣٥١

چنين بود داستان وليد و حکمرانى اش در کوفه و اينک داستان والى ديگرى بر مسلمانان از وابستگان به خليفه.

عبداللّه بن سعد بن اَبى سَرح و داستان وى

عبداللّه برادرِ رضاعى عثمان بود که پيش از فتحِ مکه اسلام آورده و به مدينه هجرت کرده بود. و او جزو نويسندگان پيامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود، امّا پس از مدتى مُرتَدّ شد و به مکه بازگشت و به قريش مى گفت: محمّد مطيع اراده و خواسته من بود و مى گفت در آيه قرآن بنويس "عزيزٌ حکيمٌ" مى گفتم بنويسم "عليمٌ حکيمٌ"؟ او جواب مى داد که مانعى ندارد هر دو خوب است. پس، خداوند اين آيه را درباره او نازل کرد:

( وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کذِباً أَوْ قَالَ أُوحِىَ إِلَىَّ وَلَمْ يوحَ إِلَيهِ شَىْ ءٌ وَمَنْ قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذْ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلَائِکه بَاسِطُوا أَيدِيهِمْ أَخْرِيُوا أَنفُسَکمْ الْيوْمَ تُيْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا کنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيرَ الْحَقِّ وَکنتُمْ عَنْ آياتِهِ تَسْتَکبِرُونَ ) (انعام / ٩٣)

آيا ستمگرتر از آن کس که دروغى بر خدا بسته است کيست؟ يا آن کس که گفته است به من وحى شده، در صورتى که بر او وحى نشده، جا که گفته است که من نيز مانند آنچه خدا نازل کرده نازل مى کنم اگر ببينى که ستمکاران به سختى هاى مرگ گرفتار آمده اند و فرشتگان دست هاى خود را گشوده اند که: جان هاى خود برآريد، امروز، به گناه آنچه درباره خدا به ناحق مى گفتيد و از آيات وى گردنکشى مى کرديد، سزايتان عذابى خوارکننده است.٣٥٢

چون مکه به دست مسلمانان فتح شد، رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم براى اهل مکه فرمان عفو عمومى صادر کرد، ولى دستور داد که عبداللّه را بکشند گرچه به پيراهن کعبه چسبيده باشد. عبداللّه بر جان خود ترسيد و به عثمان پناه برد. عثمان او را پنهان کرد تا اين که او را به خدمت پيامبر خدا آورد و برايش از آن حضرت امان خواست. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دير زمانى خاموش ماند و سربلند نکرد، تا آنکه سرانجام موافقت کرد. چون عثمان بازگشت، حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روى به حاضران کرد و فرمود: از آن جهت خاموش ماندم تا مگر يک تن از شما برخيزد و سر از تنش جدا سازد. در پاسخ گفتند: ايما و اشاره اى در اين زمينه به ما مى فرمودى. رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: شايسته نيست که پيامبر به گوشه چشم ايما و اشاره کند.

عثمان، چون به خلافت نشست، چنين شخص معلوم الحالى را، به سبب برادرى با خود، در سال ٢٥ هجرى به حکومتِ مصر برگزيد٣٥٣ و عمر و عاص، عامل آنجا، را عزل کرد.٣٥٤

عبداللّه، قسمت هايى از افريقا را فتح کرد و عثمان خُمسِ غنائمِ آن جنگ را به او بخشيد.٣٥٥

داستان حَکم بن ابى العاص عموى خليفه عثمان مسند خلافت درست کرده بود و بر روى آن، در کنار خود، تنها به چهار نفر اجازه مى داد بنشينند: عبّاس عموى پيامبر، ابوسفيان، حَکم ابن اَبى العاص عموى خود، وليد بن عقبه. وحکم بن العاص در زمان پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به نفاق مشهور بود. در مدينه پشت سر پيامبر راه مى رفت و آن حضرت را مسخره مى کرد. دستش را تکان مى داد، سرش را تکان مى داد، زبانش را در مى آورد، چشمش را چپ مى کرد. يک بار پيامبر برگشت و به او فرمود: "کنْ کما اَنْتَ": همينطور بمان. حکم تا آخرِ عمر راه مى رفت و دست و پايش را تکان مى داد. و چشمش را چپ مى کرد.

روزى پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، در يکى از خانه هايش با حضرت اميرعليه‌السلام نشسته بود.

حَکم دزديده چشم بسوراخ در گذاشته بود وگوش مى کرد. حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به حضرت اميرعليه‌السلام فرمود: برو او را بياور. آن حضرت بيرون آمد و گوشِ حکم را مانند بز گرفت و کشيد و او را به داخل بُرد. پيامبر لعنتش کرد. و او را به طائِفْ تبعيد کرد٣٥٦

آيه کريمه( وَالشَّيَرَه المَلعُونَه فى القرآنِ ) (اسراء /٦٠) درباره حکم واولادِ حَکم بن اِبى العاص بن اُمَيه است٣٥٧ يا درباره همه بنى اميه٣٥٨

در زمانِ خلافت ابوبکر، عثمان از او در خواست کرد تا اجازه دهد او و اولادش به مدينه باز گردند، ولى ابوبکر قبول نکرد. در زمان پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم عثمان از پيامبر در خواست کرده بود و آن حضرت نپذيرفته بود. در زمان عمر نيز عثمان به نزدِ عمر آمد و از او خواست که اجازه دهد حکم و اولادش باز گردند، ولى عمر هم قبول نکرد. وقتى عثمان، خود به خلافت رسيد او را به مدينه باز گرداند٣٥٩ حکم، در حالى که لباسى مندرس بر تن داشت و تنها با يک بُز دارايى او بود در کوشش را گرفته بود وراه مى برد، وارد خانه عثمان شد. امّا، وقتى از خانه عثمان به در آمد، حُبّه خز پوشيده بود٣٦٠. عثمان او را، در کنار خود، بر مسند خلافت مى نشاند. روزى حکم بر عثمان وارد شد. خليفه، وليد را پس زد و عمويش را با خود نشاند. آنگاه که حکم بيرون رفت، وليد به عثمان گفت: دو بيت شعر به زبانم آمده است، مى خواهم بخوانم. عثمان گفت: بخوان. وليد چنين خواند:

آن گاه که ديدم عموىِ مَرد در نزد او نزديکى و احترامى دارد که برادرِ او ندارد که در گذشته چنين نبود، آرزو کردم دو پسر تو، خالد و عمرو، بزرگ شوند و به روز رستاخيز مرا عمو خطاب کنند.

عثمان براى وَليد دلش به رحم آمد و، به جبران دلِ شکسته برادرش، به وى گفت: تو را والى کوفه مى کنم٣٦١.