اول صفر سال ۲۷۰ هجرى قمرى

كشته شدن صاحب الزّنج و پايان يافتن فتنه زنگيان

در عصر خلافت مهتدى عباسى (چهاردهمين خليفه عباسيان) شورشى در جنوب عراق آغاز گرديد و رهبرى آن را مردى به نام صاحب الزّنج بر عهده داشت و پيروزى هاى بزرگى به دست آورد. هويت صاحب الزّنج و نَسَب او به درستى روشن نيست. تاريخ نگاران درباره نَسَب او به گمانه زنى پرداختند. برخى وى را از نوادگان زيدبن على بن الحسينعليه‌السلام ، و برخى ديگر وى را از طايفه عبدالقيس دانستند. گويا در زمان او نيز درباره نسبش اختلاف بود. چنانچه خود او در آغاز خود را على بن محمدبن احمدبن عيسى، معرفى كرد و پس از آن كه بصره را گرفت، با على بن محمدبن احمدبن عيسى در اين شهر روبرو شد و اهالى بصره وى را به همين نام مى شناختند؛ بدين جهت صاحب الزّنج ناچار شد ادعا كند كه از نوادگان يحيى بن زيد، مقتول در جوزجان است.

به هر تقدير، نام اصلى وى، على بن محمد بود، كه بنا به روايت برخى از مورخان، خود را از نسل زيد بن على بن حسينعليه‌السلام مى دانست.(۳۱)

برخى ديگر بر اين باورند كه وى از پيروان خوارج بود و چون استقبال مردم از قيام هاى پى درپى زيديان را مشاهده كرد، حس جاه طلبى اش، وى را وادار كرد كه به نام زيديان قيام كرده و خود را منتسب به خاندان اهل بيتعليهم‌السلام نمايد. در حالى كه كردار و روش هاى او هيچ شباهتى به اهل بيتعليهم‌السلام نداشت و برخى از آنانى كه به نبرد او رفته بودند، از علويان و هاشميان بودند.

او پيش از اين از سامرا به بحرين رفته بود و خود را از فرزندان عباس بن على بن ابى طالبعليه‌السلام معرفى كرد و از آن جا به بغداد رفت و خود را به احمدبن عيسى بن زيد نسبت داد.

تا اين كه در سال ۲۵۵ در بصره، شورشى آغاز شد و دو طايفه بلاليه و سعديه بر ضد حاكم وقت قيام كرده و وى را كه نامش محمدبن رجاء بود، از حكومت عزل نمودند.

صاحب الزّنج پس از شنيدن ماجراى بصره، به اين شهر رفت و داعيان و مبلغان خود را در ميان مردم پراكنده ساخت. وى، بردگان سياه را مورد توجه قرارداد و آنان را به آزادى و زندگى به سان ديگران وعده داد. بدين جهت بردگان زيادى به او پيوستند.

از آن زمان، شورش رسمى وى آغاز گرديد. وى با تنظيم بردگان سياه و سپاهيان خود به شهرهاى كوچك هجوم و آن ها را در تصرف خويش درآورد و از مناطق به دست آورده، غنايم فراوانى، نصيب سپاهيان خويش كرد.

تا اين كه به سوى بصره هجوم آورد و در ميان راه با دسته هاى چند از نيروهاى وابسته به خليفه عباسى روبرو شد و پس از نبردهاى خونين، آنان را از سر راه برداشت و خود را به دروازه بصره رسانيد و اهالى اين شهر و سپاهيان خليفه براى جلوگيرى از ورود وى تلاش زيادى به عمل آوردند، ولى نتيجه اى در پى نداشت و سپاهيان صاحب الزّنج با قدرت تمام، صف مدافعان را شكسته و وارد شهر گرديدند و جمعيت زيادى را كشته و اموال فراوانى را به غنيمت گرفتند و به بندرگاه و لنگرگاهاى بصره نيز دست برد زده و تمام قايق ها و كشتى ها را به همراه محموله ها و كالاهايشان به غارت بردند.

پس از بصره، شهرهاى ابله، عبادان (آبادان) و اهواز را نيز به تصرف خويش درآورده و رعب و وحشت عظيمى در جنوب غربى ايران و جنوب شرقى عراق به وجود آوردند.(۳۲)

يك سال پس از قيام صاحب الزّنج در بصره، مهتدى عباسى، مورد خشم فرماندهان و كارگزاران حكومتى خويش قرارگرفت و در رجب سال ۲۵۶ قمرى از خلافت عزل گرديد و به جاى وى، معتمدعباسى به خلافت رسيد.(۳۳) صاحب الزّنج از نابسامانى هاى دربار خلافت عباسيان، سودى فراوان جست و شهرهاى ديگرى را تصرف كرد. معتمدعباسى براى خاموش كردن فتنه صاحب الزّنج تلاش زيادى به عمل آورد. وى فرماندهان چندى را به نبرد صاحب الزّنج فرستاد. برخى به پيروزى هاى كوچك و مقطعى نايل شده و پس از مدتى ناچار به عقب نشينى و شكست مى شدند و برخى ديگر در آغاز نبرد، متحمل شكست و فضاحت مى گرديدند.

معتمد عباسى به ناچار، برادر خود ابواحمدموفق را كه در مكه حكومت مى كرد فراخواند و وى را به فرماندهى سپاهيان خليفه در نبرد با صاحب الزّنج منصوب كرد و حكومت كوفه، مكه، مدينه، يمن، بصره، اهواز، يمامه، بحرين و بسيارى از مناطق ديگر را به وى عطاكرد تا با دل گرمى بيشتر، تجهيز سپاه كرده و غائله صاحب الزّنج را به پايان آورد.

از آن زمان ميان سپاهيان خليفه و سپاهيان صاحب الزّنج، درگيرى هاى زيادى به وقوع پيوست و خلق كثيرى جان باختند و تعدادى از سپاهيان و اهالى بى گناه شهرها كشته، زخمى و اسير گرديدند. سپاهيان صاحب الزّنج، بسيارى از مناطق مسكونى و محله هاى شهرها را آتش زده و كشتى هاى بندرگاه را نابود ساختند و اموال فراوانى از مردم به تاراج بردند.

فتنه و فساد بزرگى كه همانندش را در تاريخ كمتر مى توان ديد، به وقوع پيوست.

صاحب الزّنج پس از پيروزى هايى كه به دست آورد و غنايمى كه نصيب سپاهيانش كرده بود، اقدام به ساختن شهر جديدى نمود كه نامش را «المختاره» نهاد.

براى اين شهر، باروها، خندق ها، تنگناها و استحكامات ويژه اى در نظر گرفت و با برنامه و نقشه مهندسى يك شهر تمام عيار نظامى به وجود آورد.

از آن سو، موفق باللّه عباسى كه براى نبرد با صاحب الزّنج به جنوب عراق لشكركشى كرده و در مقابل المختاره اردو زده بود، اقدام به ساختن شهر ديگرى به نام « موفقيه» كرد و در آن، خانه ها و مغازه هاى فراوانى ساخت و در وسط شهر، مسجد جامع بزرگى بنا نهاد.

از آن جا براى تخريب روحيه سربازان صاحب الزّنج، اقدامات فراوانى به عمل آورد. وى از طريق ارسال پيكان هاى تير و يا نفوذى هاى خود، به سپاهيان صاحب الزّنج پيام مى فرستاد كه به همه سپاهيان صاحب الزّنج جز خود او، در صورت تسليم شدن، امان نامه مى دهد. از اين طريق تعدادى از سپاهيان صاحب الزّنج را از مختاره بيرون كشيد.

ابوالعباس فرزند موفق عباسى كه بعدها به معتضدعباسى شهرت يافت و به خلافت رسيد، در نبرد با صاحب الزّنج همراه پدرش موفق بود و نبردهاى فراوانى را فرماندهى كرد و پيروزى هاى بزرگى به دست آورد.

در محرم سال ۲۶۸ قمرى، يكى از سرداران صاحب الزّنج و يار مورد اعتماد او به نام جعفربن ابراهيم، معروف به السّجان، از موفق امان خواست و سپاه صاحب الزّنج را ترك كرد. موفق پس از دلگرمى سجّان، وى را به نبرد با صاحب الزّنج وادار ساخت.

صاحب الزّنج و سپاهيان او پس از سال ها نبرد و كشتار مردم و تاراج اموال آنان، به سوى عافيت طلبى و ايجاد رفاه و زندگى اشرافى روى آوردند. براى خويش ساختمان هاى مجلل و برج و باروهايى بنا نمودند و خدمت كارانى از مردان و زنان بى نوا را در استخدام خود گرفته و براى اشباع شهوات نفسانى خود، اقدام به هر عملى مى كردند.

اين گونه رويكردها در يك اجتماع يا جمعيتى، موجب رقابت و حسادت افراد شده و يكپارچگى آنان را به فروپاشى تبديل مى كند و به تدريج آنان را به اضمحلال و نابودى مى رساند. در اين واقعه نيز آفت دنياطلبى، دامن سپاهيان صاحب الزّنج را گرفت و آنان را به رقابت، حِقد، كينه و حسادت وادار ساخت و سرانجام براى از ميان بردن رقيبان خود، دست به هر عمل زدند تا خود ميدان دار و صاحب اختيار باشند. اين امر موجب ضعف و سستى سپاهيان صاحب الزّنج و تقويت سپاه خليفه گرديد.

موفق عباسى كه براى پايان دادن غائله صاحب الزّنج عزم خويش را جزم كرده بود، چند سالى درگير اين ماجرا بود.

سرانجام با تدابيرى كارآمد، صحنه را بر صاحب الزّنج تنگ كرد.

او شهرهايى كه در تصرف عاملان صاحب الزّنج بود، يكى پس از ديگرى تصرف كرد و آنان را وادار به عقب نشينى به مختاره نمود.

هم چنين شهر بصره را با تلفات و خسارات فراوان به دست آورد و صاحب الزّنج و سپاهيانش را در مختاره، در محاصره خويش قرارداد. وى پس از مدت ها محاصره شهر مختاره، بر اين شهر هجوم آورد و سد مدافعان را شكست و وارد اين شهر نظامى گرديد. در داخل و خارج شهر مختاره به نبرد با سپاهيان صاحب الزّنج پرداخت و تعداد زيادى از آنان را از پاى درآورد.

در ۲۷ محرم سال ۲۷۰، جنگ طرفين شدت گرفت ولى سپاهيان صاحب الزّنج، هرچه مى گذشت ناتوان تر مى شدند و در نتيجه متحمل شكست سنگين و سخت شدند و شهر مختاره به تصرف موفق درآمد.

علاوه بر كشته شدن تعداد بى شمار و فرار گروهى فراوان، تعداد پنجاه هزار تن از سپاهيان صاحب الزّنج به اسارت نيروهاى موفق درآمدند.

به هر تقدير، صاحب الزّنج پس از چهارده سال و چهارده ماه، تاخت و تاز و حكومت كردن بر بخشى از جنوب غربى ايران و جنوب شرقى عراق، در اول صفر سال ۲۷۰ قمرى به دست سپاهيان موفق عباسى كشته شد و با كشته شدن وى، پرونده اين شورش بزرگ نيز بسته گرديد.(۳۴)

اما درباره انتساب صاحب الزّنج به اهل بيتعليهم‌السلام و علوى دانستن وى كه در برخى از كتب تاريخى (به ويژه در منابع اهل سنّت) آمده است، ترديدى در باطل بودن اين گونه ادعاها نيست. چون قيام زنگيان در عصر امام يازدهم حضرت امام حسن عسگرىعليه‌السلام به وقوع پيوست و آن حضرت كه امام شيعيان و بزرگ علويان بود، هنگامى كه شنيد برخى از مردم وى را علوى مى دانند، به صراحت بيان كرد كه وى از اهل بيتعليهم‌السلام نيست. از محمدبن صالح خثعمى روايت شده است: تصميم گرفته بودم از امام عسگرىعليه‌السلام چند چيزى را بپرسم و پاسخ شرعى آن ها را به دست آورم. پرسش هايم را نوشتم و نامه را براى امامعليه‌السلام فرستادم وليكن با اين كه در نظر داشتم درباره صاحب الزّنج هم به پرسم، غفلت كرده و اين موضوع از يادم رفته بود. ولى هنگامى كه امامعليه‌السلام پاسخ نامه ام را داد و نامه را گشودم و پاسخ ‌هايم را گرفتم، با شگفتى مشاهده كردم كه امامعليه‌السلام نوشت: و صاحب الزّنج ليس منّا اهل البيتعليهم‌السلام (۳۵) .(۳۶)

علامه مجلسى درباره صاحب الزّنج مى نويسد: و كان منفيا عنهمعليه‌السلام نسبا و مذهبا و عملا.

يعنى: صاحب الزّنج از جهت نسب، مذهب و كردار، هيچ گونه رابطه اى با اهل بيتعليهم‌السلام نداشت و امامعليه‌السلام وى را به طور كلى، نفى كرده بود.(۳۷)

امّا با اين حال، چرا چنين داورى هاى ناروايى صورت مى گيرد و اين شخص مطرود به خاندان پاك و خوش نام اهل بيتعليهم‌السلام نسبت داده مى شود، بايد گفت: شايد خود صاحب الزّنج براى ترغيب مردم به قيام و ايجاد خوش بينى در ميان آن ها اقدام به اين كار كرده باشد، وليكن از شيطنت هاى عباسيان كه علويان را هميشه رقيب خويش دانسته و از گرايش مردم به آنان، رنج و رشك مى بردند، نبايد غافل شد و اين گونه ادعاها به طور مسلّم مورد تاءييد آنان بود. زيرا آنان با ترويج اين گونه ادعاها، تلاش زيادى براى منزوى كردن اهل بيتعليهم‌السلام و پيروان آنان مى نمودند و از اين راه، رقيبان اصلى خويش را از سر راه خود برمى داشتند.

آنان كه نمى توانستند، پيشوايان معصومعليهم‌السلام و اهل بيت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله را با زندان، تبعيد و شهادت از ميان بردارند، از اين گونه رويدادها كه در تاريخ اسلام كم نبود، سود جسته و ترور شخصيتى و مذهبى مى كردند.

هم چنين از راويان متعصب و مخالفان اهل بيتعليهم‌السلام نبايد غافل بود. زيرا آنان نيز با گمانه زنى هاى خود و بيان كردن قول هاى ضعيف و يا ايجاد قول ضعيف درصدد خدشه واردكردن بر مذهب شيعه برمى آمدند و ايجاد شبهه و ترديد مى نمودند، تا شايد چند صباحى نور الهى را كم فروغ نمايند، ولى غافل از اين كه نور الهى هرگز خامش شدنى نيست.

سوم صفر سال ۵۷ هجرى قمرى

ميلاد با سعادت حضرت امام محمدباقرعليه‌السلام ، امام پنجم شيعيان

امام محمدباقرعليه‌السلام ، امام پنجم شيعيان بنا به روايتى در سوم صفر سال ۵۷ در مدينه منوره ديده به جهان گشود(۳۸) و جهان هستى را با نور خود روشن ساخت.

ولى اين تاريخ، مورد اتفاق تاريخ ‌نگاران و سيره نويسان نيست. زيرا برخى از آنان، ميلاد با سعادت محمدباقرعليه‌السلام را اول ماه رجب سال ۵۷ هجرى قمرى مى دانند.(۳۹)

بيشتر مورخان گفته اند كه سال تولدش ۵۷ قمرى بوده است. بنابراين وى چهار سال پيش از واقعه كربلا به دنيا آمد و همراه پدر بزرگوارش در اين واقعه جان سوز حضور داشت.

پدرش امام على بن الحسينعليه‌السلام ، معروف به سجاد و زين العابدين، و مادرش فاطمه بنت الحسن المجتبىعليه‌السلام ، معروف به امّالحسن و امّعبدالله مى باشند.

چون نَسَب شريف امام محمدباقرعليه‌السلام ، هم از پدر و هم از مادر به امام اميرالمؤمنينعليه‌السلام و فاطمه زهراعليها‌السلام مى رسد، به ايشان علوى بين علويين و فاطمى بين فاطميين گفته مى شود.

امام محمدبن علىعليه‌السلام ، مكنّى به ابوجعفر و ملقب به باقرالعلم و باقرالعلوم مى باشد.

اين امام همام پس از شهادت پدر ارجمندش امام زين العابدينعليه‌السلام در سال ۹۵ قمرى، به مقام عظماى ولايت و امامت شيعيان رسيد وپيروان اهل بيتعليهم‌السلام را در آن درياى مواج سياسى و نظامى عصر خويش و هرج ومرج هاى آخر حكومت امويان، به نيكى هدايت و رهبرى كرد. با اين كه ميان رحلت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله و تولد امام محمدباقرعليه‌السلام به مدت ۴۷ سال فاصله بود، در عين حال آن حضرت، سلام گرم و دلنشين پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله را از سوى جابربن عبدالله انصارى دريافت كرد.

جابربن عبدالله كه يكى از ياران رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله و از محبان اهل بيتعليهم‌السلام بود، در سنين كودكى و نوجوانى امام محمدباقرعليه‌السلام ، وى را در آغوش گرفت و سلام پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله را به وى ابلاغ كرد.

امام محمدباقرعليه‌السلام از آغاز زندگى تا شهادت خويش با ۱۱ تن از خلفا معاصر بود كه همه آنان، جز يكى از طايفه خبيثه بنى اميه بودند.

سرانجام اين امام همام در هفتم ذى الحجه، و به روايتى در ربيع الاول سال ۱۱۴ قمرى در ۵۷ سالگى به وسيله زهرى كه ابراهيم بن وليد بن عبدالملك، در ايام خلافت هشام بن عبدالملك، به آن حضرت خورانيده بود، به شهادت رسيد و در قبرستان بقيع، در كنار پدرش امام زين العابدينعليه‌السلام و جدّ مادرى اش امام حسن مجتبىعليه‌السلام به خاك سپرده شد.(۴۰)

شيخ ‌مفيد (متوفاى سال ۴۱۳ قمرى) در كتاب اءلارشاد، درباره مقام و شخصيت امام محمدباقرعليه‌السلام مى گويد: حضرت باقر كه نام شريفش محمّد بن على بن الحسينعليه‌السلام است، از ميان تمام برادرانش پس از پدر ارجمندش، به مقام امامت و خلافت الهى رسيد و جانشين وى گرديد و امور امامت را پس از آن حضرت، اداره كرد. فضيلت، علم، زهد و بزرگوارى امام محمدباقرعليه‌السلام از تمامى خاندان وى بيشتر و برتر بود و همگان، وى را به عظمت مى ستوده و عوام و خواص احترامش مى كردند. قدر و منزلتش از ديگران بيشتر بود و از هيچ يك از فرزندان امام حسنعليه‌السلام و امام حسينعليه‌السلام ، در خصوص علم دين، نشر آداب و سنت نبوى، حقايق قرآنى، سيرت الهى و فنون اخلاق و آداب، يادگار گران بهايى به اندازه او بر جاى نمانده است.

از ياران پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله ، همان هايى كه عمرى دراز پيدا كرده و محضر آن جناب را درك كرده بودند، از آن حضرت، امور دينى و آيين اسلامى را روايت كرده اند.

هم چنين بزرگان تابعين و پيشوايان فقهاى مسلمين، از اين امام همام بهره هاى بسيار برده اند. پايه فضل و بزرگوارى آن حضرت به جايى رسيده بود كه در ميان اهل علم و كمال، ضرب المثل بود و سرايندگان، در ستايش او شعرهاى فراوانى سروده و آثار خود را به نام نامى آن حضرت مزين مى كردند.(۴۱)

السّلام عليك يا محمّدبن علي، باقرالعِلمِ بعد النّبى، يا حجة اللّه على خلقه، و رحمة الله و بركاته.

اول ماه صفر سال ۳۷ هجرى قمرى

آغاز نبرد خونين در جنگ صفين ميان سپاهيان امام على بن ابى طالبعليه‌السلام و سپاهيان معاوية بن ابى سفيان.

حضرت علىعليه‌السلام پس از پايان فتنه اصحاب جمل و گروه ناكثان و بازپس گيرى بصره از دست فتنه جويان، در ۱۲ رجب سال ۳۶ قمرى وارد شهر كوفه گرديد و آن را مقر حكومت خويش قرارداد.(۱۱)

آن حضرت براى اصلاح امور مسلمانان و برگرداندن سيره و سنت هاى نبوىصلى‌الله‌عليه‌وآله و ايجاد عدالت اجتماعى، اقدامات فراوانى به عمل آورد. در راءس همه آن ها، عزل حاكمان و واليان ستم گر و نالايق، و جانشينى فرمانداران شايسته و خداجوى را شيوه خويش قرار داد.

در اين راستا، تصميم به عزل معاوية بن ابى سفيان از حكومت شام گرفت. به همين جهت جريربن عبدالله بجلى را كه حكومت همدان را بر عهده داشت و براى بيعت با آن حضرت و تقويت سپاه وى به كوفه آمده بود و ميان او و معاوية بن ابى سفيان از پيش، دوستى و رفاقتى بود، مأموريت داد كه به شام رود و پيام آن حضرت را به معاويه برساند.

حضرت علىعليه‌السلام در هنگام اعزام جريربن عبدالله، به وى فرمود: ايتِ معاوية بكتابى، فان دخل فيما دخل فيه المسلمون و الّا فانبذ اليه، و اءعلِمه اءنّى لا اءرضى به اءميرا، و اءنّ العامة لا ترضى به خليفة.(۱۲)

اى جرير! نامه ام را به معاويه برسان، پس اگر همانند ساير مسلمانان پذيرفت (بايد تابع دستورات امام خود باشد) و الّا هشدارش بده و به او اعلام كن كه من به امارت او بر شام، راضى نيستم و عموم مردم نيز او را به خلافت نخواهند پذيرفت.

معاويه، پس از دريافت نامه امام علىعليه‌السلام ، به جاى فرمان برى، گردن كشى و ياغى گرى نمود و با بهانه قراردادن خون عثمان، درصدد تجهيز سپاه و مهمات جنگى برآمد. وى از ناراضيان خلافت امام علىعليه‌السلام و آن هايى كه طعم شكست جنگ جمل را چشيده و به او پناهنده شده بودند، يارى جست و آنان را همانند اهالى شام، وادار به نبرد با سپاهيان امام علىعليه‌السلام نمود.

معاويه، براى هدف هاى شوم خود از عمروبن عاص كه در حيله گرى و فريب كارى در ميان عرب ها، بى همتا بود دعوت كرد و با وعده هاى فريبنده، وى را با خود همراه كرد.

از آن پس ميان امام على بن ابى طالبعليه‌السلام به عنوان خليفه برگزيده مسلمانان و معاوية بن ابى سفيان، به عنوان سردسته مخالفان و حاكم خودخوانده شام، نامه هاى چندى رد و بدل شد و جز آمادگى طرفين براى حل مخاصمه از راه نظامى، فايده اى در بر نداشت.

سرانجام دو سپاه، از دو سو آماده حركت شدند؛ سپاهى به فرماندهى اميرمؤمنانعليه‌السلام از كوفه و شهرهاى تابعه، و سپاهى به سردمدارى معاويه از دمشق.

حضرت علىعليه‌السلام پس از مشورت با بزرگان صحابه خويش، اعلان بسيج عمومى نمود و براى دفع شرارت ها و فتنه جويى هاى معاويه و سپاهيان شام، مردم كوفه را ترغيب به مبارزه با شاميان نمود.

آن حضرت، ضمن خطبه اى فرمود: سيروا الى اءعداء (الله، سيروا الى اءعداء) السنن و القرآن، سيروا الى بقية الا حزاب، قتلة المهاجرين و الا نصار؛(۱۳)

اى مبارزان مهاجر و انصار! به پيش براى نبرد با دشمنان خدا، دشمنان سنّت ها دشمنان قرآن! به پيش براى نبرد با بازماندگان جنگ احزاب!

پس از سخنرانى مهيج اميرمؤمنانعليه‌السلام و ياران باوفاى وى، جنبش بزرگى در كوفه پديد آمد و سپاه گرانى به حركت درآمد.

حضرت علىعليه‌السلام براى مشاركت عمومى مردم در امر حكومت و حل تنگناهاى پديد آمده، نامه هايى به فرمانداران خود در شهرهاى مختلف و سران قبايل و بزرگان عرب ارسال نمود و همگان را ترغيب به شركت در اين امر عظيم كرد.

معاوية بن ابى سفيان نيز در شام سپاه بزرگى را به حركت درآورد و آنان را به سوى عراق گسيل داشت. پيش تاز سپاه امام علىعليه‌السلام ، مالك اشترنخعى بود كه با چهارهزار مرد جنگى به سوى شام اعزام شد. و پيش تاز سپاه معاويه، سفيان بن عمرو، معروف به ابوالا عورسلمى بود كه پيش از ورود مالك اشتر، وارد سرزمين صفين شد و راه هاى هموار برداشت آب از رود فرات را به تصرف خويش درآورد و از برداشت آب، از سوى سپاهيان مالك اشتر، جلوگيرى به عمل آورد. مالك اشتر و سپاهيان او، با اين كه بسيار خسته و تشنه بودند، بنابر سفارش اميرمؤمنانعليه‌السلام ، بردبارى پيشه كرده و از اقدام به نبرد خوددارى نمودند.

ولى ابوالا عور و سپاهيان شام، بردبارى مالك اشتر را، حمل بر ترس و رعب آنان نموده و بر آنان حمله ور شدند.

مالك اشتر كه حجت را تمام شده يافته بود، دستور مبارزه و دفاع را صادر كرد و براى نخستين بار، دو سپاه در برابر يك ديگر قرارگرفتند. ولى دليرى مالك اشتر و هدف دار بودن مبارزات سپاهيان او، صحنه را بر ابوالاعور و شاميان تنگ كرد و در نتيجه، نه تنها تهاجم بى حاصل آنان را دفع كرده، بلكه آنان را از اطراف رود فرات نيز به عقب راندند و خود بر آب فرات تسلط كامل يافتند. در اين نبرد تعداد زيادى از شاميان كشته و زخمى شدند و بازماندگان شكست خورده، از آب فرات محروم شدند.

يكى از قهرمانان شامى به نام عبدالله بن منذرتنوخى به دست يك نوجوان رزمنده از سپاه مالك اشتر به نام ظبيان بن عماره تميمى كشته شد و رسوايى بزرگى براى شاميان به بارآورد.(۱۴)

سپاهيان شامى براى جبران شكست فضاحت بار خويش، بارها اقدام به حمله و تهاجم نمودند ولى با هشيارى و مديريت رزمى مالك اشتر و ديگر فرماندهان حضرت علىعليه‌السلام ، كارى از پيش نبرده و برعكس، متحمل شكست ديگر شدند.

پس از ورود طلايه داران دو سپاه به صفين، حضرت علىعليه‌السلام نيز در راءس سپاهى به استعداد يكصدهزار نفر، در ۲۲ محرم سال ۳۷ قمرى وارد صفين شد و به مالك اشتر پيوست. هم چنين در همين ماه، معاوية بن ابى سفيان وارد صفين شد و به سپاه شكست خورده ابوالاعورسلمى ملحق گرديد و عملا دو سپاه بزرگ در كنار يك ديگر قرار گرفتند.(۱۵)

حضرت علىعليه‌السلام پس از تصرف رود فرات از سوى سپاهيان رزمنده اش، دستور داد كه برداشت آب، براى دو سپاه آزاد باشد و كسى حق منع از ديگران را نداشته باشد.

دو سپاه در ماه محرم، به حرمت اين ماه از جنگ و نبرد خوددارى كرده و چشم اميد به صلح و سازش دوختند. اميرمؤمنانعليه‌السلام با ارسال نمايندگانى چند به نزد معاويه، تلاش زيادى به عمل آورد كه رويارويى دو سپاه، بدون خون ريزى به پايان رسد. ولى معاوية بن ابى سفيان كه از تعداد لشكريان خود مغرور بود، به تمام درخواست هاى حضرت علىعليه‌السلام پاسخ منفى داد و بر مجازات قاتلان عثمان مقتول، پافشارى نمود و زمينه نبرد خونين را فراهم كرد.

سرانجام پس از پايان ماه محرم و هلول ماه صفر، سپاهيان عراق و سپاهيان شام در دسته هاى چند منظم شده و به صف آرايى پرداختند.

حضرت علىعليه‌السلام ، فرماندهى سواره نظام را بر عهده عماربن ياسر، فرماندهى پياده نظام را بر عهده عبدالله بن بديل خزاعى، و پرچم سپاه را بر عهده هاشم بن عتبة ابى وقاص گزارد.

هم چنين آن حضرت، فرماندهى ميمنه (سمت راست) را بر عهده اشعث بن قيس، فرماندهى ميسره (سمت چپ) را بر عهده عبدالله بن عباس، و سرگُردانى پيادگان ميمنه را بر عهده سليمان بن صرد خزاعى، و سرگُردانى پيادگان ميسره را بر عهده حارث بن مرّه عبدى گزارد. هم چنين آن حضرت، افراد قبيله «مُضَر» كوفه و بصره را در قلب سپاه، رزمندگان يمنى را در سمت راست و افراد قبيله «ربيعه» را در سمت چپ قرارداد و براى هر طايفه اى، پرچم ويژه اى بست و به دست بزرگان و اميران آنان قرارداد.

آن حضرت، امارت افراد قبايل قريش، بنى اسد و كنانه را بر عهده عبدالله بن عباس، قبيله كنده را بر عهده حجربن عدى، قبيله بكر بصره را بر عهده حضين بن منذر، قبيله تميم بصره را بر عهده احنف بن قيس، قبيله خزاعه را بر عهده عمروبن حمق، قبيله بكر كوفه را بر عهده نعيم بن هبيره، قبيله سعد و رباب بصره را بر عهده جارية بن قدامه، قبيله بجيله را بر عهده رفاعة بن شداد، قبيله ذهل كوفه را بر عهده يزيد بن رويم شيبانى، قبيله هاى عمرو و حنظله بصره را بر عهده اعين بن ضبيعه، طايفه هاى قظاعه و طى را بر عهده عدى بن حاتم، طايفه هاى لهازم كوفه را بر عهده عبدالله بن حجل عجلى، طايفه تميم كوفه را بر عهده عمير بن عطارد، طايفه هاى ازد و يمن را بر عهده جندب بن زهير، طايفه ذهل بصره را بر عهده خالدبن معمّرسدوسى، طايفه هاى عمرو و حنظله كوفه را بر عهده شبث بن رِبعى، طايفه همدان را بر عهده سعيدبن قيس، طايفه لهازم بصره را بر عهده حريث بن جابرحنفى، طايفه هاى سعد و رباب كوفه را بر عهده طفيل اءباصريمه، طايفه مذحج را بر عهده اشتربن حارث نخعى، طايفه عبدالقيس كوفه را بر عهده صعصعة بن صوحان، طايفه قيس كوفه را بر عهده عبدالله بن طفيل بكّايى، طايفه عبدالقيس بصره را بر عهده عمروبن حنظله، قبيله قريش بصره را بر عهده حارث بن نوفل هاشمى، طايفه قيس ‍ بصره را بر عهده قبيصة بن شدادهلالى، و فرماندهى گروه قواصان را بر عهده قاسم بن حنظله جهنى قرارداد.(۱۶)

به روايت ديگر: آن حضرت، فرماندهى سواره نظام كوفى را بر عهده مالك اشتر، فرماندهى سواره نظام بصرى را بر عهده سهل بن حنيف، فرماندهى پياده نظام كوفى را بر عهده عماربن ياسر و فرماندهى پياده نظام بصرى را بر عهده قيس بن سعد گزارد(۱۷) و سايران را در دسته هاى ديگر منظم نمود.

معاوية بن ابى سفيان نيز سپاه خود را در دسته ها و گروه هايى چند آراست و افرادى چون عبيدالله بن عمر بن خطاب، مسلم بن عقبه مُرّى، عبدالله بن عمرو بن عاص، حبيب بن مسلمه، عبدالرحمن بن خالد، ضحاك بن قيس، ذوالكلاع حميرى، زفر بن حارث، سفيان بن عمرو، مسلمة بن مخلد، حوشب ذوظليم، طريف بن حابس، عبدالرحمن بن قيس، حارث بن خالد ازدى، همّام بن قبيصه، بلال بن ابى هبيره، حاتم بن معتمر، حابس بن سعد، حسان بن بحدل، حبيش بن دلجه و... را بر اميرى آنان منصوب كرد.

از آن روز نبرد بى امان آغاز گرديد و هر روز دسته هايى از طرفين به مبارزه برخاسته و يك ديگر را آماج تير و تيغ قرارمى دادند.(۱۸)

مالك اشتر نخعى كه از مشاوران و ياران نزديك حضرت علىعليه‌السلام بود، در بسيارى از اين عمليات ها شركت مى كرد و با فتح و ظفر برمى گشت.

در اكثر درگيرى ها، پيروزى با سپاهيان امام علىعليه‌السلام بود. افرادى چون مالك اشترنخعى، عماربن ياسر، امام حسن مجتبىعليه‌السلام ، امام حسينعليه‌السلام ، محمدحنفيه، عبدالله بن عباس، هاشم بن عتبه و بسيارى ديگر از سپاهيان امام علىعليه‌السلام در اين درگيرى ها، دلاورى هاى فراموش نشدنى از خود بر جاى گذاشتند و سپاهيان دشمن را به شكست و عقب نشينى واداركردند.

خود امام علىعليه‌السلام نيز در بسيارى از عمليات هاى فردى و گروهى شركت نمود و دلاورى هاى آن حضرت، مايه دلگرمى ساير سپاهيان اسلام مى گرديد. در اين نبرد تعدادى از ياران نزديك حضرت علىعليه‌السلام مانند: عماربن ياسر، هاشم بن عتبة (معروف به هاشم مرقال)، اويس بن قرنى، صفوان و سعد از پسران حذيفة اليمان، عبدالله بن حارث (برادر مالك اشتر)، خزيمة بن ثابت (معروف به ذوالشهادتين)، و عبدالله بن كعب به شهادت رسيدند.

هم چنين از سرداران معاويه، افرادى چون: ذوالكلاع حميرى، عبيدالله بن عمر بن خطاب، كريب بن صباح، عبدالله بن ذى الكلاع، حوشب ذاظليم، عوف بن مجزئه كوفى، عروة بن داود دمشقى كشته شدند.

مهم ترين عمليات اين جنگ بزرگ، واقعه «ليلة الهرير» بود. در اين واقعه كه سپاهيان امام علىعليه‌السلام پس از نماز عشا، اقدام به حمله سراسرى نمودند، ضربه مهلكى بر سپاهيان شام وارد آمد. اين عمليات تا شب بعد ادامه يافت و از طرفين تعداد زيادى كشته و زخمى گرديدند. بنا به روايت نصربن مزاحم، در حدود هفتادهزار تن از طرفين كشته شدند كه بيشتر آنان از لشكريان معاويه بودند.

سپاهيان امام علىعليه‌السلام در اين واقعه بزرگ، به سه دسته تقسيم شدند. دسته اى به فرماندهى مالك اشتر در سمت راست جبهه، دسته اى به فرماندهى ابن عباس در سمت چپ جبهه، و دسته اى به فرماندهى اميرمؤمنانعليه‌السلام درقلب و ميان نيروها.(۱۹) ساير رزمندگان نيز در دسته هاى كوچكتر با ارتباط به يكى از اين سه بخش، اقدام به عمليات هماهنگ نمودند و كمر سپاه معاويه را شكستند. سپاهيان شام را دهشت بزرگى فراگرفت و گريزى جز در خاك غلطيدن و جان باختن در راه هدف هاى پليد و شيطانى معاويه براى خويش نمى يافتند. همگان را ترس گرفته بود كه مبادا نسل عرب در اين واقعه، منقرض گردد.

چيزى به پيروزى سپاهيان امام علىعليه‌السلام نمانده بود و ياران فداكار او، ساعت به ساعت، به خيمه گاه معاويه نزديك تر مى شدند.

اما معاويه، با اشاره و دسيسه عمروبن عاص، پانصد جلد قرآن مجيد را بالاى نيزه كرد و در ميان دو سپاه به اهتزاز در آورد و همگان را به حكميت قرآن فراخواند. امام علىعليه‌السلام و ياران نزديك او، چون مالك اشتر، عبدالله بن عباس، عدى بن حاتم و بسيارى از فرماندهان جنگى، دست معاويه را خوانده و اقدام وى را چيزى جز يك نيرنگ جنگى نمى ديدند. به همين جهت، دستور ادامه عمليات را صادر نمودند. ولى برخى از فرماندهان و سپاهيان امام علىعليه‌السلام ، مانند اشعث بن قيس، مِسعر بن فدكى و زيدبن حصين، فريب نيرنگ هاى معاويه و عمرو بن عاص را خورده و بر پايان يافتن عمليات، اصرار نمودند. آنان چون حضرت علىعليه‌السلام را مصمم به ادامه عمليات مى ديدند، وى را تهديد به جنگ داخلى و قتل آن حضرت كردند.

اميرمؤمنانعليه‌السلام براى جلوگيرى از جنگ داخلى، به فرماندهان و ساير رزمندگان دستور عقب نشينى داد. سپاهيان عراق به فرمان آتش بس اميرمومنانعليه‌السلام گردن نهاده و با ناباورى تمام، به پادگان برگشتند. مالك اشتر كه خود را پيروز ميدان مى ديد و تا فتح خيمه گاه معاويه، چندگامى فاصله نداشت، ناچار شد به خاطر نفاق و دودستگى گروهى از سپاهيان امام علىعليه‌السلام و به دستور آن حضرت به خيمه گاه برگردد. وى از اين بابت بسيار ناراحت و خشمگين بود و بر آنان فرياد زد و آنان را به خاطر نيرنگ و خيانت و بى وفايى سرزنش و ملامت كرد.

معاويه و عمروبن عاص كه با اين نيرنگ، از هلاكت رهايى يافته بودند، با ارسال نامه هايى چند براى امام علىعليه‌السلام از وى خواستند كه براى پايان جنگ از قرآن مدد گيرند و آن را حَكَم و داور خويش قراردهند. حضرت علىعليه‌السلام كه نيرنگ آنان را مى دانست و آنها را اساسا پيرو قرآن نمى ديد، چندان به پيام هايشان اهميتى نمى داد ولى ناچار شد با اصرار برخى فرماندهان فريب خورده و قاريان سپاه خويش پيشنهاد آنان را بپذيرد. اشعث بن قيس كه در ظاهر از فرماندهان حضرت علىعليه‌السلام ولى در باطن نسبت به آن حضرت دلِ خوشى نداشت و تمايل به معاويه و حكومت هاى اشرافى داشت، خود پيش قدم شده و از حضرت علىعليه‌السلام درخواست كرد كه به نمايندگى از آن حضرت با معاويه سخن گويد. اميرمؤمنانعليه‌السلام ، به وى اجازه ديدار با معاويه داد.

وى به لشكرگاه شاميان رفت و پس از گفت وگو با معاويه، تصميم گرفتند يك تن از سوى سپاه شام و يك تن از سوى سپاه عراق به عنوان حَكَم و داور انتخاب شده و با بررسى آيات قرآن، حق را از ناحق تشخيص داده و خليفه شايسته را معرفى نمايند.

از سوى شاميان، عمروبن عاص كه مبتكر اصلى عمليات هاى شاميان و نيرنگ هاى جنگى آنان بود، انتخاب شد و از سوى حضرت علىعليه‌السلام ، مالك اشتر معرفى گرديد. ولى منافقان داخلى اعتراض كرده و مالك اشتر را جنگ طلب خوانده و راضى به انتخاب وى نشدند. آنان بر انتخاب ابوموسى اشعرى كه در كوفه عزلت گزيده و از كمك به طرفين جنگ امتناع ورزيده بود، اصرار كردند. ولى امام علىعليه‌السلام ، وى را شايسته اين امر مهم ندانست و عبدالله بن عباس را معرفى كرد.

اشعث بن قيس و ساير طرفداران حكميت، اصرار بر انتخاب ابوموسى نمودند و حضرت علىعليه‌السلام را با اكراه، وادار به پذيرش او كردند.

بدين ترتيب با نوشتن قراردادنامه حكميت و تعهد طرفين بر اجراى آن، در روز چهارشنبه ۱۷ صفر سال ۳۷ قمرى آتش بس برقرارگرديد و از آن پس به تدريج نيروهاى دو طرف، به سوى شهرهاى خويش بازگشت نمودند.(۲۰)

حضرت علىعليه‌السلام تمامى اسيران شامى را، غير از آنانى كه مرتكب قتل سپاه او شده بودند، آزاد كرد و معاويه نيز ناچار شد اسيران عراقى را آزاد گرداند.(۲۱)

ابوموسى اشعرى و عمروبن عاص، مدتى در دومة الجندل (شهرى در ميان عراق و شام) به گفت وگو نشسته و جوانب قضايا را بررسى كردند. سرانجام با پيشنهاد عمروبن عاص، تصميم گرفتند كه در مجمع عمومى مسلمانان، هم حضرت علىعليه‌السلام و هم معاوية بن ابى سفيان را از خلافت بركناركرده و انتخاب خليفه را بر عهده شوراى مسلمين بگذارند تا آنان هركسى را برگزيدند، خلافت اسلامى را بر عهده گيرد.

روز موعود فرارسيد و ابوموسى و عمروبن عاص با دلهره و وسواس ويژه، وظيفه مهمى را بر گردن گرفته و آن را مى بايست در جمع مسلمانان بيان كنند و زمينه انتخاب خليفه منتخب را فراهم كنند.

ولى عمروبن عاص با نيرنگ تمام، ابوموسى را به اظهار نظر وادار كرد و او را پيش از خود، به منبر فرستاد. ابوموسى كه از جانب عمرو بن عاص، اطمينان داشت، پس از بيان مقدمه، گفت: ما بعد از بررسى جوانب مختلف، به اين نتيجه رسيديم كه هر دو خليفه را عزل و انتخاب خليفه بعدى را بر عهده شوراى مسلمانان بگذاريم. به اين جهت، من از سوى سپاهيان عراق، على بن ابى طالبعليه‌السلام را از خلافت مسلمانان عزل مى نمايم!

از منبر به زير آمد و نوبت به عمروبن عاص رسيد. او نيز پس از مقدمه اى گفت: حال كه ابوموسى، علىعليه‌السلام را از خلافت عزل كرد، من معاوية بن ابى سفيان را به خلافت مسلمانان برمى گزينم و همگان را به بيعت وى فرامى خوانم!

ابوموسى كه انتظار چنين خيانتى را از عمروبن عاص نداشت، بر او برآشفت و ميان آنان مشاجره لفظى بالا گرفت.

شيعيان و هواداران امام علىعليه‌السلام اعتراض كرده و اين تصميم را باطل، اعلام كردند و ابوموسى را خائن به دين و امت دانستند و او را از خود طردكردند. شاميان با خوشحالى به شام برگشته و به جشن و سرور پرداختند و سرانجام نبرد بزرگ صفين، بدون اين كه طرف پيروزى در ميدان داشته باشد و نتيجه قطعى به دست آورده باشد، با نيرنگ عمرو بن عاص و خيانت افرادى چون اشعث بن قيس و ابوموسى اشعرى به پايان رسيد.(۲۲)

اول صفر سال ۶۱ هجرى قمرى

ورود اسيران واقعه كربلا به شام 

پس از آن كه امام حسينعليه‌السلام و ياران باوفايش در دشت سوزان كربلا به دست لشكريان حرمت شكن و سفاك عمربن سعد در روز عاشوراى سال ۶۱ قمرى به شهادت رسيدند، بازماندگان آنان، از جمله امام زين العابدينعليه‌السلام كه در شدت بيمارى به سر مى برد و ساير فرزندان، همسران، خواهران و مادران شهيدان كربلا، به اسارت سپاه عمربن سعد درآمده و در روز يازدهم محرم، آنان را از كربلا به كوفه منتقل نمودند. عبيدالله بن زياد كه استاندار كوفه و بصره و عامل يزيدبن معاويه در عراق و فتنه گر اصلى واقعه كربلا و از دشمنان سخت اهل بيتعليه‌السلام بود، دستور داد كه اسيران را با همان حالت اسارت و در پوشش نامناسب و تحقيرآميز وارد مجلس او نموده و از اين راه بر آنان و بر همگان فخر و بالندگى نمايد.

به همين جهت با اسيران به گونه اى زننده و ناروا رفتاركرد و بر آنان بسيار سخت گرفت. ولى مناظره و مشاجره حضرت زينبعليها‌السلام و امام زين العابدينعليه‌السلام در مجلس ابن زياد و افشاگرى جنايت هاى سپاه كوفه براى اهالى اين شهر، عبيدالله بن زياد را در موقعيت بسيار خطرناكى قرارداد. به طورى كه مردم از شدت خشم و نگرانى و انزجار از رفتار عبيدالله و سپاهيان بى نزاكت او در دشت كربلا، آشكارا بر حسينعليه‌السلام و يارانش مى گريستند و قاتلانشان را لعنت مى كردند.

عبدالله بن عفيف، از جمله شيعيان علىعليه‌السلام در كوفه بود كه در همان زمان بر ضد عبيدالله قيام كرد و به دست دژخيمان حكومت به شهادت رسيد.

به هر تقدير پس از چند روز اقامت اسيران در كوفه، آنان را روانه شام نمودند تا در مجلس يزيدبن معاويه (دومين حاكم اموى) حاضر سازند.

عبيدالله بن زياد پيش از حركت اسيران، فرمان داد سرهاى شهيدان كربلا را بالاى نيزه كرده و به سرپرستى زحربن قيس به شام ارسال كنند و پس از آن، اسيران را بر كجاوه هايى سواركرده و به حالت اسيرى روانه شام كرد. وى دستور داد امام زين العابدينعليه‌السلام را با غُل جامعه در بند كرده و دستهايش را برگردنش به بندند. وى، محفّربن ثعلبه عائذى را مأمور رساندن اسيران به شام نمود و افراد جنايت كارى چون شمربن ذوالجوشن و خولى را نيز با او همراه كرد.

گروه اسيرداران، در ميان راه به گروه حاملان سرهاى شهدا پيوسته و به اتفاق هم راه عراق تا شام را پيمودند.(۲۳)

منازل و ايستگاه هاى ميان عراق و شام، زياد است و معروف به چهل منزل مى باشد. آنان در هنگام حركت به سوى شام از بسيارى از شهرها و روستاها عبور كردند و در بسيارى از اين مناطق، مردم به محض باخبر شدن از شهادت امام حسينعليه‌السلام و اسارت خانواده آن حضرت، سوگوارى مى كردند و بر قاتلان آن حضرت نفرين و لعنت مى نمودند. از اسيران و سرهاى شهدا در بين راه، كرامات فراوانى به ظهور رسيده و خاطره هاى زيادى از آنان در منابع اسلامى و مقاتل به ثبت رسيده است.

به هر تقدير در روز اول ماه صفر سال ۶۱ هجرى قمرى، اسيران و سرهاى شهيدان واقعه كربلا را وارد دمشق، مقر حكومت يزيدبن معاويه نمودند و اهالى اين شهر، اين روز را عيد اعلان كرده و به جشن و پايكوبى پرداختند.(۲۴)

روايت شده است: اسيران واقعه كربلا، همين كه به دمشق رسيده و خيل تماشاگران را ديدند، تلاش زيادى به عمل آورده تا خود را از تماشاگران بپوشانند. به همين جهت جناب ام كلثومعليها‌السلام پيش از ورود به دمشق به شمربن ذى الجوشن فرمود: مرا با تو حاجتى است.

شمر گفت: حاجت تو چيست؟

ام كلثومعليها‌السلام فرمود: اين شهر شام است. چون خواستيد ما را وارد شهر نماييد، از دروازه اى وارد كنيد كه حضور تماشاگران در آن كمتر باشد و سرهاى شهيدان را از ميان اسيران بيرون برده و جلوتر از آنان حركت دهيد تا مردم به تماشاى سرها پرداخته و به خاندان عصمت و طهارت كمتر نگاه كنند.

شمر، كه جرثومه فساد و تباهى بود، برخلاف نظر ام كلثومعليها‌السلام ، سرهاى شهيدان را در ميان اسيران قرارداد و آنان را همزمان از دروازه ساعت كه شلوغ ترين ورودى دمشق بود، عبور داد.

شيخ عباس قمى (ره) به نقل از شيخ بهايى (ره) درباره ورود اسيران به دمشق گفت: بر در شهر سه روز ايشان را بازگرفتند تا شهر را بيارايند و هر حُلّى و زيورى و زينتى كه در آن بود به آيينه ها بستند به صفتى كه كسى چنان نديده بود. قريب پانصدهزار مرد و زن با دف ها، و اميران ايشان با طبل ها، بوق ها و دُهل ها بيرون آمدند و چند هزار مردان و جوانان و زنان، رقص كنان با دف و چنگ و رباب زنان استقبال كردند.(۲۵)

پس از ورود اسيران به دمشق، آنان را وارد مجلس يزيد نمودند.

پيش از همه، زحربن قيس به نزد يزيد رفت و گفت: اى امير! براى تو مژده فتح و پيروزى آورده ام. خداوند متعال تو را بر مخالفانت پيروز كرد. همانا حسين بن علىعليه‌السلام به همراه هجده تن از اهل بيت و شصت نفر از يارانش بر ما وارد شدند و ما به محض ورود آنان به عراق، به سوى او حركت كرديم و به او گفتيم كه يا تسليم شده و فرمان عبيدالله بن زياد را برگردن گيرد و يا آماده كارزار گردد. ولى او و يارانش تسليم نشده و كارزار را پذيرفتند. ما هم بامداد كه خورشيد سر از نقاب حجاب برآورد بر آن ها تاختيم.(۲۶)

زحر بن قيس براى خوش آيند يزيد و جلب رضايت او و گرفتن جايزه، تعريف و توصيف زيادى از جنايت هاى خود و هم دستان خود به عمل آورد.

يزيد، پس از شنيدن گفتار ابن قيس، سرش را به زير انداخت و مقدارى به فكر فرورفت و آن گاه سربرداشت و گفت: هرگاه حسينعليه‌السلام را نمى كشتيد من شما را مردمى مطيع و فرمانبردار مى دانستم و اگر من به جاى عبيدالله بن زياد بودم از كرده حسينعليه‌السلام درمى گذشتم.

يحيى بن حكم، برادر مروان بن حكم كه در آن مجلس حضور داشت، گفت: اين ها همان سرهايى هستند كه در سرزمين طف به دست پسر زياد كه داراى حسب و نسب پستى است از پاى درآمدند. آرى نسل اميه به اندازه ريگ ها، دنيا را پركرده و براى دختر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نسلى باقى نمانده است!

يزيد سخن او را بريد و بر سينه اش زد و دستور داد كه خاموش شود.(۲۷)

يزيد در آن جمع، متوجه امام سجادعليه‌السلام شد كه در غل و زنجير بود و به وى گفت: اى پسر حسين! پدرت خويشاوندى مرا بريد و حق مرا زير پا گذاشت و با من درباره سلطنت به نزاع پرداخت، در نتيجه خدا با او چنين معامله اى كرد كه اكنون مشاهده مى نمايى!

امام زين العابدينعليه‌السلام در پاسخ يزيد اين آيه را تلاوت كرد: ما اَصابَ مِن مُصيبَةٍ فِى الاْ رْضِ وَ لا فى اَنفُسِكُمْ اِلاّ فى كِتابٍ مِن قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَها.(۲۸)

يعنى هيچ بلا و ناگوارى در روى زمين و در جان هايتان به شما نمى رسد مگر آن كه پيش از اين ما آن را در كتاب مقدرات ثبت كرديم، همانا اين كار براى خدا آسان است.

در آن مدتى كه اسيران در شام اقامت داشتند، رويدادهاى گوناگونى براى آنان به وقوع پيوست كه از همه مهمتر درگذشت دختر خردسال امام حسينعليه‌السلام در خرابه شام، مناظره حضرت زينبعليها‌السلام و ديگر افراد خانواده امام حسينعليه‌السلام با يزيد و خطبه به يادماندنى امام سجادعليه‌السلام در حضور يزيد، درباريان و اهالى دمشق در مسجد اموى بود.

اين گونه افشاگرى ها و مبارزه هاى پنهان و آشكار اهل بيتعليه‌السلام در حالت اسيرى در شام، يزيد را در نزد مسلمانان، بى مقدار و بى اعتبار كرد و پس از مدتى، وضعيت شام را بر ضد يزيد و به هوادارى از امام حسينعليه‌السلام تغييرداد.

يزيد، ناچار شد كه اعتراف به جرم و جنايت خود و سپاهيان و عاملان جنايت پيشه خود كرده و از امام زين العابدينعليه‌السلام عذرخواهى نمايد و پس از مدتى آنان را آزاد و با احترام و عزت به مدينه منوره عودت دهد.(۲۹)

بدين ترتيب، قيامى را كه امام حسينعليه‌السلام با خون خود آغاز كرده بود، امام زين العابدينعليه‌السلام و حضرت زينب عليها السّلام و ساير اسيران واقعه كربلا، با اسارت خود به اكمال و اتمام رسانيد.

اول صفر سال ۲۴۹ هجرى قمرى

شورش بزرگ اهالى بغداد بر ضد حكومت وقت 

پس از درگذشت منتصرباللّه (يازدهمين خليفه عباسى)، مستعين باللّه به خلافت رسيد. وليكن عده اى از نظاميان حكومتى، خلافت وى را به رسميت نشناخته و خواهان خلافت معتز فرزند متوكل عباسى شدند.

در بغداد ميان هواداران مستعين و هواداران معتز، چندين روز درگيرى و نبرد شديد برقرار بود. تعدادى از طرفين كشته و زخمى گرديدند و اماكن فراوانى دست خوش غارت و تخريب گرديد و بر اين شهر كه دارالخلافه مسلمانان بود، هرج و مرج و بى نظمى حاكم گرديد.

ولى سرانجام، هواداران مستعين پيروز شده و حكومت را بدست گرفتند.

روميان كه از اختلاف و پراكندگى مسلمانان، به ويژه درگيرى هاى دارالخلافه بغداد، باخبر شده بودند، به مرزهاى مسلمانان هجوم آوردند.

در نزديكى شهر «ملطيه» ميان سپاهيان روم و مدافعان مسلمان، نبرد شديدى درگرفت و از طرفين، تعداد زيادى كشته، زخمى و اسير گرديدند.

در اين جنگ بى امان، عمربن عبيدالله بن اقطع، فرمانده كل مسلمانان و على بن يحيى ارمنى، از فرماندهان سپاه و حدود دوهزار نفر از سربازان مسلمان كشته شدند.

مردم بغداد كه از اختلافات داخلى عباسيان و كشته شدن مسلمانان در نبرد با روميان، ناراحت و نگران بودند، در اول صفر سال ۲۴۹ قمرى به طور خودجوش صداى اعتراض خويش را نسبت به ضعف و سستى دست اندركاران حكومتى بلند نمودند.

اعتراضات آنان، پيوسته فراگيرتر مى شد و جمعيت فراوانى را به خود جذب مى كرد.

مردم خشمگين بغداد، زندان حكومتى را مورد هجوم قرار داده و آن را از دست مأموران بيرون آوردند و زندانيان را آزاد كردند.

آنان به خاطر اعتراض به دست اندركاران حكومت، يكى از پل هاى بغداد را بريده و ديگرى را به آتش كشيدند و انبارهاى دولتى و سرمايه داران را مصادره كرده و براى تقويت سربازان مبارز، به سوى جبهه هاى جنگ ارسال كردند.

ديگر شهرنشينان بلاد اسلامى نيز از رفتار و كردار حاكمان و متصديان امور ناراحت و متنفّر بودند. در سامرا، شورشيان اين شهر به تقليد از شورشيان بغداد، به زندان ها هجوم آورده و زندانيان را آزاد كردند.

اهالى اهواز، فارس و جبال (مناطق كوهستانى سلسله جبال زاگرس) جوانان خود را تجهيز كرده و براى پشتيبانى از مدافعان مسلمان به سوى سرحدات اعزام كردند.

شورش مسلمانان كه مى رفت از بغداد به همه بلاد اسلامى گسترش پيدا كند، از سوى زمامداران وقت سركوب شد.

وُصيف، بُغاى صغير و عموم سپاهيان ترك نژاد بغداد، به دستور خليفه عباسى، به سركوبى شورشيان پرداختند و تعداد فراوانى از شورش گران و بى گناهان را از هستى ساقط كرده و آشوب آنان را از اين طريق خاتمه دادند.(۳۰)