شب زخمى

عارف بزرگ عراق پس از ناكامى در ميانجيگرى تاچار در خانه نشست و تن به حوادث سپرد تا آنكه شب ٢١ محرم ٦٥٥ فرارسيد در آن شب تاريك سرانجام مغولان با استفاده از شكافى كه در برج العجمى پديد آمده بود بر بخشى از استحكامات سربازان عباسى دست يافتند و توانستند ٦ روز بعد در شبى هراسناك به پايتخت سرازير شوند.(١٠٧)

شدت و گستردگى يورش مغولان به گونه اى بود كه سيد و خانواده اش چون ديگر شهروندان پايتخت سر بر بالين آرامش ننهادند و تا بامداد در وحشت و نگرانى بسر بردند. خاطره آن شب دشوار اينگونه در نوشته هاى سيد به يادگار مانده است :

"اين واقعه در دوشنبه ٢٨ محرم بود و من در خانه خود در المقتديه بغداد بودم در اين حادثه درستى خبرهاى پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آشكار شد. ما آن شب را كه شب هراس و وحشت بود تا بامداد بيدار مانديم و خداوند ما را از آن حوادث و رنجها سالم نگاه داشت و پيوسته در حمايت الهى بوديم.(١٠٨") .

سرانجام آبها از آسيا افتاده ،(١٠٩) مغولان پيروزمندانه بر تختهاى عباسيان تكيه زدند. هلاكو فرمان داد، دانشوران شهر در مدرسه المستنصريه حاضر شوند. چون همه انديشمندان و فقيهان در مدرسه گرد آمدند، از آنان خواست در اين باره كه آيا فرمانرواى كافر دادگر برتر است يا مسلمان ستمگر حكم خويش را صادر كنند.

فقيهان در آزمونى دشوار گرفتار آمده بودند، فضاى ترديد بر مدرسه سايه افكنده ، همه چيز در انتظار حكم دانشوران بود. در اين لحظه رضى الدين از جاى برخواسته ، حكم خويش مبنى بر، برتر بودن فرمانرواى كافر دادگر از مسلمان ستمگر را اعلام داشت در پى او ديگر فقيهان نيز به تاءييد حكم پرداخته ،(١١٠) هلاكو را به دادگرى فراخواندند.

شكوه بازيافته

فرمانرواى مغول در ١٠ صفر سال ٦٥٦ ه ق سيد را فراخواند و امان نامه اى عمومى براى او و همه يارانش صادر كرد.(١١١) رضى الدين كه در پى راهى براى بيرون بردن بسيارى از مؤمنان از پايتخت بود، هزار نفر گرد آورده ، تحت حمايت سربازان هلاكو به حله برد و چون سالم به حله پاى نهادند، سيد با پروردگارش پيمان بست كه به شكرانه سلامتى از اين حوادث همه ساله در چنان روزى دو ركعت نماز شكر به جاى آورد.(١١٢)

البته چنانكه گذشت او در انديشه اقامت در حله نبود، بلكه بيشتر به حوادث پيش بينى نشده بغداد مى انديشيد. بنابراين در نخستين فرصت ديگر بار خود را به پايتخت رساند(١١٣) تا شايد بتواند مؤمنى را از رنجى برهاند يا بى گناهى را از كيفرى نجات بخشد.

در اين روزگار هلاكو از او خواست تا مقام نقابت علويان را پذيرا شود. رضى الدين عذر خواسته ، به فرستاده هلاكو گفت : نمى توانم مقام نقابت بپذيرم وقتى فرستاده فرمانرواى مغول به سوى كاخ روان بود تا پاسخ سيد را به سرورش رساند، خواجه نصيرالدين طوسى ،(١١٤) دوست و همدرس ‍ سيد، او را ملاقات كرده و چون از پاسخ رضى الدين آگاه شده ، گفت : پيام منفى وى را با خان در ميان مگذار، من با سيد سخن مى گويم

آنگاه خود را به دانشور عارف عراق رساند، با بيان پيامدهاى هولناك اين پاسخ وى را بر آن داشت تا پاسخ مثبت دهد. سپس نزد فرستاده هلاكو بازگشت و از او خواست تا پاسخ مثبت فقيه بزرگ حله را به فرمانروا رساند.

سيد كه پذيرش اين مقام از قدرت و نفوذ سياسى ويژه اى در سرزمينهاى زير فرمان هلاكو بر خوردار شده بود، در خانه خويش بر بالش سبز رنگ تكيه زد و مردم گروه گروه در حالى كه جامه هاى سياه ، شعار عباسيان را بيرون آورده ، لباس سبز علويان پوشيده بودند، به ديدارش شتافته ، با او تجديد پيمان كردند در چنين روز خجسته اى شاعران قصيده هاى فراوان در مدح سيد بر زبان راندند على بن حمزه در بخشى از شعر خويش چنين گفت :

"اين رضى الدين على فرزند ابوابراهيم موسى بن جعفر به امام هشتم على ابن موسى الرضاعليه‌السلام شباهت دارد. على بن موسىعليه‌السلام براى امامت سبز پوشيده نزد مردم حضور مى يافت و رضى الدين براى نقابت علويان لباس سبز آشكار كرده است(١١٥")

پرواز واپسين

هر چند جشن مؤمنان در بزرگداشت نقابت رضى الدين بسيار باشكوه بود و خاطره روزهاى آغازين ورود حضرت رضاعليه‌السلام به خراسان را در قلبها زنده كرد ولى دريغ كه چرخ بر مدار اراده نيكان نمى گرديد و استمرار شادى پاكدلان نمى پسنديد. با گذشتن سه سال از آن روز فراموش ناشدنى آثار بيمارى و ناتوانى در پيكر كهنسال عارف ارجمند حله پديدار شده ، آشنايان را در نگرانى و رنج فرو برد. بيمارى دشوارى كه روز به روز پيشتر رفت تا سرانجام در بامداد دوشنبه پنجم ذى قعده ٦٦٤(١١٦) آوار مصيبتى جانكاه بر دلهاى مؤ منان فرو ريخت در اين روز چشمان نافذ سيد براى هميشه بسته شد، و روان آسمانيش تا دورترين ستاره كمال بشر پرواز كرد.

شيعيان از هر سو خود را به پايتخت رسانده ، پيكر پيشواى بزرگ خويش را به حريم پاك علىعليه‌السلام بردند.(١١٧) پس از شستشو و غسل در كفنى كه در عرفات ، مسجدالحرام ، مسجدالنبى و ديگر مشاهد مشرفه متبرك شده بود، نهاده ، نگين عقيقى كه نام پروردگار و خلفاى ارجمندش بر آن نقش بسته بود، بنابر وصيت رضى الدين ، در دهانش قرار دادند(١١٨) و آنگاه در ميان ناله ها و غريو لااله الاالله مؤمنان به خاكهاى سبز نجف سپردند.

بخش پنجم : ميراث سبز

كارنامه

سيد عارف گرانمايه حله آثارى بسيار ارجمند از خويش به يادگار نهاده است

علاوه بر فرزندان پرهيزگار و دانشور در كارنامه سيد شاگردان و كتابهاى فراوانى به چشم مى خورد كه اشاره اى كوتاه به آنها مى تواند در بهتر نماياندن چهره آسمانى رضى الدين سودمند باشد:

الف - شاگردان

بسيارى از دانشوران حله و ديگر شهرهاى عراق از محضر نورانى پژوهشگر فرزانه روزگار خويش ابوالقاسم ، رضى الدين ، على بن موسى استفاده كرده اند در ميان اين جمع پارسا مى توان از نامهاى زير به عنوان چهره هاى برجسته محافل علمى سيد ياد كرد.

١ - شيخ سديدالدين يوسف بن على بن مطهر پدر فرزانه علامه حلى

٢ - آيت الله جمال الدين حسن بن يوسف مشهور به علامه حلى

٣ - شيخ جمال الدين يوسف بن حاتم شامى

٤ - شيخ تقى الدين حسن بن داود حلى

٥ - شيخ محمد بن احمد بن صالح القسينى

٦ - شيخ ابراهيم بن محمد بن احمد القسينى

٧ - شيخ جعفر بن محمد بن احمد القسينى

٨ - شيخ على بن محمد بن احمد القسينى

٩ - سيد غياث الدين عبدالكريم بن ابى الفضائل احمد بن طاووس ، فرزند برادرش

١٠ - سيد احمد بن محمد علوى

١١ - سيد نجم الدين محمد بن الموسوى

١٢ - شيخ محمد بن بشير.

١٣ - فرزندش صفى الدين محمد.

١٤ - فرزند ديگرش رضى الدين على(١١٩)

اينان همراه شمارى ديگر از فقيهان و پژوهشگران در مدت زندگانى پربار سيد پارساى حله ، به فراخور حال خويش در محافل علمى وى حضور يافته از خرمن اندوخته هايش بهره بردند و اجازه نقل روايت گرفتند.

ب - كتابها

از عارف واصل حله نوشته هاى فراوان برجاى مانده است كه برخى از آنها در نوع خود بى نظيرند. استفاده از نام مستعار در نگارش كتابهاى جنجال برانگيز اعتقادى ، بر جاى نهادن وصيتنامه اى سراسر تجربه ، عشق و ايمان براى فرزندان ، اهميت فراوان به دعا و پيوند معنوى با پروردگار و پيشوايان معصومعليه‌السلام بخشى از ويژگيهاى كارهاى نوشتارى سيد پرهيزگار عراق است علاوه بر اين كتابهاى آن پژوهشگر وارسته به عنوان حلقه اتصال ما با بسيارى از نوشته هاى از ميان رفته دانشوران شيعه و سنى بسيار پر ارج و درخور بررسيهاى گسترده است

هر چند ارائه ويژگيهاى فراوان كتابهاى رضى الدين ، ابوالقاسم ، على بن موسى در نوشته اى چنين خرد نمى گنجيد ولى بيان ليستى از آثار جاودانش ‍ مى تواند بسيار سودمند باشد:

١ - الامان من اخطار الاسفار و الزمان

اين كتاب كه به نام "امان الاخطار فى وظايف الاسفار" نيز از آن ياد شده است به امورى كه با سفر ارتباط دارند پرداخته براى مثال كيفيت پوشيدن لباس ، چگونى نگاهبانى خود از خطرها و بيماريها، برداشتن زاد راه و دعاهايى براى مراحل گوناگون سفر.

٢ - انوار اخبار ابى عمر و الزاهد

در اين نوشتار كه با عناوين "المختار من اخبار ابى عمر و الزاهد" يا "الاختيارات من كتاب ابى عمر و الزاهد المطرز" يا "كتاب اخترته من كتاب ابى عمرو الزاهد" نيز از آن ياد شده است ، سيد به گردآورى روايتهاى برتر پرداخته ، كتاب ابى عمر و الزاهد را به صورت منتخب و گلچينى از آن در آورده است

٣ - انوار الباهره فى انتصار العتره الطاهره

رضى الدين در كتاب ياد شده ، چنانكه از نامش پيداست به يارى خاندان پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تافته و برترى آنها را براى احراز خلافت اثابت كرده است البته او نخست نام "التصريح بالنص الصريح (الصحيح ) من رب العالمين و سيد المرسلين على على بن ابى طالب باميرالمؤمنين " را براى كتابش برگزيد ولى بعدها به "انوار الباهره فى انتصار العتره الطاهره " روى آورد. دانشور ارجمند حله اين كتاب را هنگامى كه بيش از هفتاد سال داشته ، به رشته تحرير درآورد. يعنى در سال ٦٥٩ يا پس از آن كه در پايتخت زندگى مى كرده است

٤ - الاسرار المودعه فى ساعات الليل و النهار

در اين كتاب سيد به دعاهاى وارد شده براى ساعتهاى شبانه روز پرداخته و به گفته برخى از صاحب نظران همان كتاب "ادعيه الساعات " يا "كتاب الساعات " است كه كفعمى در چند نوشته خويش به رضى الدين نسبت داده است

٥ - اسرار الصلوات و انوار الدعوات

٦ - البهجه لثمرات المهجه (فى مهمات الاولاد و ذكر اولادى )

اين كتاب درباره امور فرزندان نگاشته شده و دانشمند پاك راءى عراق در آن به بيان شرايط ازدواجش ، حوادث آغاز زندگى ، تدريس و مطالعات ، خواستن فرزند از خداوند و... پرداخته است

٧ - البشارات بقضاء الحاجات على يد الائمه عليهم السلام بعد الممات

چنانكه از عنوان پيداست سيد در اين كتاب به نيرومندى معصومانعليه‌السلام در بر آوردن نيازمنديهاى مؤمنان مى پردازد و اين توان را پس از مرگ آنها نيز برايشان ثابت مى شمارد تا مؤمنان نوميد نشده ، دست از طلب ندارند و بدانند كه امامان معصومعليه‌السلام هميشه چون پنجره اى گشوده به سوى درياى بى پايان رحمت خداوندند.

٨ - الدروع الواقيه من الاخطار فيما يعمل مثله كل شهر على التكرار

اين كتاب مشتمل بر دعاهايى است كه در روز مخصوصى از ماه تكرار مى شود.

٩ - فلاح السائل و نجاح المسائل فى عمل اليوم و الليل

اين نوشتار دو جزء و ٤٣ فصل داشته است جزء نخست با سى فصل به دعاهايى كه بايد ميان ظهر و شب خوانده شود و جزء دوم با ١٣ فصل به دعاهاى هنگام بيدارى براى نماز شب تا پيش از ظهر پرداخته است

١٠ - فرج المهموم فى معرفة نهج الحلال و الحرام من علم النجوم

سيد پارساى حله اين كتاب را در ٢٠ محرم ٦٥٠ ه ق در كربلا به پايان برده است هر چند اين تاريخ كه در پايان كتاب آمده مورد ترديد برخى پژوهشگران قرار گرفته ولى امكان درستى نيز وجود دارد. در اين اثر دانشور عارف آل طاووس به اينكه علم ستاره شناسى در اصل علم درستى است پرداخته ، آن را اثبات مى كند و در تعيين راههاى حلال و حرام آن مى كوشد.

١١ - فرحه الناظر و بهجه الخواطر

اين كتاب يكى از نخستين نوشته هاى ، عارف بزرگ حله شمرده مى شود چنانكه بيشتر گذشت سيد روايتهاى گرد آمده توسط پدر ارجمندش ، برصفحات پراكنده را در مجموعه اى چهار جلدى گردآورده ، براى هر جلد خطبه اى ساخت و مجموع آنها را "فرحه الناظر و بهجه الخواطر" ناميد.

١٢ - فتح الابواب بين ذوى الالباب و رب الارباب ، فى الاستخارة و ما فيها من وجوه الصواب

اين نوشتار شامل مطالبى در دفاع از استخاره و نماياندن شيوه هاى استفاده درست از آن است تاريخ آغاز كتاب سه شنبه ٢٤ رجب ٦٤٢ و پايان آن ٥ جمادى الاول ٦٤٨ ه .ق مى باشد.

١٣ - فتح الجواب الباهر فى خلق الكافر

١٤ - غياث سلطان الورى لسكان الثرى

اين تاءليف چنانكه نويسنده فرموده به قضاى نماز ميت از ديدگاه فقهى پرداخته است

١٥ - الابانه فى معرفة كتب الخزانه

سيد، نام كتابهاى موجود در كتابخانه خويش را در اين مجموعه گردآورده است

١٦ - اغاثه الداعى و اعانه الساعى

اين كتاب به عنوان مجموعه دعاهايى كه با انشاء حضرت مهدىعليه‌السلام است توصيف شده است

١٧ - الاحتساب على الالباب

كتابى با اين نام از سوى كفعمى به ابن طاووس نسبت داده شده است ؛ ولى اينكه كدام فرد از اين خاندان چنين تاءليفى داشته آشكار نيست از طرفى چون كتاب به دعاها پرداخته ، به احتمال زياد از آثار رضى الدين مى باشد.

١٨ - اجازه (براى قسينى )

اين اجازه در تاريخ جمادى الاول ٦٦٤ نوشته شده و سيد در آن به شمس الدين محمد بن احمد بن صالح القسينى و پسرانش : جعفر، على و ابراهيم و نيز محمد بن حاتم الشامى ، احمد بن محمد العلوى النسابه ، نجم الدين ابو نصر محمد الموسوى و صفى الدين محمد بشير العلوى الحسينى اجازه نقل كتاب "الاسرار المودعه فى ساعات الليل و النهار" داده است

١٩ - الاجازات فيما يخصنى من الاجازات

طرق ابن طاووس به تعدادى از كتابهاى روايى در اين مجموعه گرد آمده است

٢٠ - الاقبال بالاعمال الحسنه فيما يعمل مره فى السنه

اين كتاب را شامل دو جلد دانسته اند، جلد نخست به دعاهاى ماههاى شوال تا ذى الحجه و جلد دوم دعاهاى محرم تا شعبان پرداخته است اين نوشتار در دوشنبه ١٣ جمادى الاول ٦٠٥ در كربلا به پايان رسيده است ؛ البته بعدها به مناسبتهاى گوناگون دانشور ارجمند عراق مطالبى به برخى از فصول آن افزوده درست است

٢١ - الاصطفاء فى اخبار الملوك و الخلفاء

اين تاءليف شامل تاريخ عمومى خلفا و جزئياتى درباره نياكان نويسنده است

٢٢ - جمال الاسبوع فى كمال العمل المشروع

نوشتار ياد شده داراى ٤٩ باب است ٩ باب آغازين به دعاهاى روزهاى هفته ، پس از آن بخش عمده كتاب به روز جمعه و دعاهاى گوناگون آن مى پردازد.

٢٣ - كتاب الكرامات

تاءليف ارجمندى است كه در آن به كرامات بزرگان دين پرداخته و در مواردى از مؤمنانى كه هنگام نماز يا زيارت حرم شريف حسنى درندگان و خزندگان به آنها آسيب نرسانده اند، ياد مى كند.

٢٤ - كشف المحجة لثمرة المهجه

نام ديگرى نيز به عنوان "اسعاد ثمره الفؤ اد على سعاده الدنيا و المعاد" توسط سيد بدين نوشتار داده شده است تاءليف آن در ١٥ محرم ٤٩ - شصتمين سالگرد تولد مؤلف - در كربلا آغاز و در اواخر همان سال پايان يافته است اين مجموعه به فرزندانش محمد و على - كه در آن زمان خردسال بودند - هديه شده و داراى اجازه اى بر آنها نيز مى باشد.

٢٥ - لباب المسرة من كتاب مزار ابن ابى قرة

اين نوشتار را عبدالكريم برادرزاده رضى الدين به وى نسبت مى دهد و بايد گزيده اى از كتاب "المزار ابن ابى قرة " باشد.

٢٦ - اللهوف على قتلى الطفوف

رخدادهايى كه به حادثه كربلا منتهى شد، نبرد عاشورا و پيامدهاى آن در اين مجموعه گرد آمده است

٢٧ - المنامات الصادقات

خوابهايى كه پس از رويت ، در خارج تحقق يافته اند موضوع اين كتاب ارجمند است

٢٨ - مسالك المحتاج الى معرفة مناسك الحج

درباره فرايض حج در اين كتاب بحث شده است

٢٩ - المصراع الشين فى قتل الحسينعليه‌السلام

٣٠ - كتاب المزار

در اين كتاب كيفيت زيارت در حرمهاى پيشوايان دينعليهم‌السلام گنجانده شده است

٣١ - المضمار للسباق و اللحاق بصوم شهر اطلاق الارزاق و عتاق الاعتاق

دعاهاى ماه مبارك رمضان در اين مجموعه گرد آمده و عنوان ديگرى نيز به نام مضمار السبق فى ميدان الصدق براى آن ياد شده است

٣٢ - مصباح الزائر و جناع المسافر

اين كتاب در اصل سه جلد و مشتمل بر زيارتى است كه در كنار مقبره پيشوايان دين و پرهيزگاران بزرگى چون سلمان فارسى ، نمايندگان خاص ‍ امام عصرعليه‌السلام ، حكيمه فرزند امام جوادعليه‌السلام و... بايد خوانده شود.

٣٣ - مهج الدعوات و منهج العنايات

٣٤ - محاسبه النفس

اين كتاب كه به "محاسبة الملائكة آخر كل يوم من الذنوب و الآثام " نيز شهرت دارد. به حسابرسى درونى و كسب آمادگى براى محاسبه الهى در رستاخيز پرداخته است

٣٥ - المهمات فى صلاح المتعبد و التتمات لمصباح المتهجد

اين نوشتار كه از آن به عنوان "المهمات و التتمات " ياد شده است

در واقع تكميل كننده مصباح المتهجد شيخ طوسى به شمار مى آيد و دعاهاى وقتهاى مختلف و پندها و رواياتى براى اهميت به آنها در آن گنجانده شده است

٣٦ - المجتنى من الدعاء المجتبى