شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

گفتگوی تمدن ها در قرآن و حدیث

نویسنده: محمد محمدی ری شهری
^{فارسی 2010-08-10 13:29:34}

گفتگوى تمدّنها در قرآن و حديث


گفتگوى تمدّنها در قرآن و حديث

محمد محمدي ري شهري

مقدمه
الحمدلله ربّ العالمين والصلاة والسلام على عبده المصطفى محمّد و آله الطاهرين .
سال گفتگوى تمدن ها
سال ٢٠٠١ ميلادى سال گفتگوى تمدن هاست كه نامگذارى آن ، بنا بر پيشنهاد رياست محترم جمهورى اسلامى ايران و موافقت سازمان ملل متّحد ، انجام گرفت .
اين نامگذارى ، روشن مى كند كه هدف و شيوه گفتگوى تمدن ها ، يكى از مباحث جدّى در فرهنگ قرن بيستم به شمار مى آيد؛ بويژه آن كه چنين نامگذارى اى پيشنهاد نظامى است كه ريشه هاى آن از انقلاب فرهنگى ژرفى به نام اسلام ، مايه مى گيرد . از اين رو ، تبيين ديدگاه اسلام درباره گفتگوى تمدن ها ، موضوع مهمّى براى كسانى است كه به اين رويكرد فرهنگى قرن ، توجّه كرده ، به آن مى انديشند .
اين كتاب ، هفتمين مجلّد مستقل از «موسوعه ميزان الحكمة» است كه براى پاسخگويى به اين نياز تازه ، تقديم خوانندگان مى گردد و اميد است در راستاى تبيين پيشنهاد سازنده اى كه رياست محترم جمهورى اسلامى ايران جناب آقاى سيد محمّد خاتمى ارائه كردند ، سودمند باشد و در گشودن گره كار ، مؤثّر واقع گردد و در تقويت بنيان هاى انسجام و سازگارى جهانى و بويژه جهان اسلام ، مفيد باشد . بدان اميد كه جهان ، از راهنمايى هاى زندگى بخش اسلام ، در جهت حركت به سوى تمدن برتر ، الهام بگيرد .
سپاس و تقدير خود را به تمام برادران بزرگوارى تقديم مى دارم كه در «مركز تحقيقات دار الحديث» فعّاليت مى كنند و در تأليف ، تحقيق و تدوين اين اثر ارزشمند ، ما را يارى دادند؛ بويژه برادر فاضل و محقّق عزيز حجة الاسلام والمسلمين رضا برنجكار كه بيشترين سنگينى اين كار ، بر دوش وى بود . خداوند ، در هر دو سراى ، پاداش خير دهد !

محمّد محمّدى رى شهرى ٩ ربيع الأوّل ١٤٢١ ٢٣ خرداد ١٣٧٩ ١٢ ژوئن ٢٠٠٠
پيش گفتار
نگاه تحليلى به مسئله گفتگوى تمدن ها
فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ و أُوْلَـلـِكَ الَّذِينَ هَدَلـهُمُ اللَّهُ وَ أُوْلَـلـِكَ هُمْ أُوْلُواْ الْأَلْبَـبِ .[١]
پس بشارت ده به آن بندگان من كه به سخن گوش فرا مى دهند و بهترين آن را پيروى مى كنند؛ اينان اند كه خدايشان راه نموده و اينان اند همان خردمندان .
براى آگاهى از نظر قرآن و سنّت درباره گفتگوى تمدن ها ، پيش از هر چيز بايد تعريفى از موضوع ، فلسفه و هدف آن ، ارائه كرد .

تعريف تمدن
تمدن هر ملّتى عبارت از مجموع باورها ، اخلاق و رفتارهايى است كه هر چه به معيارهاى علمى و منطقى نزديك شود ، به تمدنْ نزديك تر مى گردد و به هر مقدار كه از دانش و منطق فاصله بگيرد ، به همان مقدار از تمدنْ دورتر مى گردد .[٢]

جنگ تمدن ها
اختلاف تمدن ها معمولاً از باورِ اقوام ، ملّت ها ، احزاب و گروه ها به درستى آرا و حقّانيت اعتقادات ، اخلاق و رفتار خويش و نادرستى ديگران ، مايه مى گيرد . امام صادق عليه السّلام دراين باره مى فرمايد :
ثَلاثُ خِلالٍ يَقولُ كُلُّ إنسانٍ إنَّهُ عَلى صَوابٍ مِنها: دينُهُ الَّذي يَعتَقِدُهُ، وهَواهُ الَّذي يَستَعلي عَلَيهِ، وتَدبيرُهُ في اُمورِهِ.
هر انسانى در سه ويژگى ، خود را بر حق مى داند : در دينى كه بدان باور دارد؛ در هواى نفسى كه بر وى چيره شده است؛ و در تدبيرى كه براى كارهايش انديشيده است .[٣]
اين روايت ، به مهم ترين عوامل اختلاف تمدن ها اشاره دارد . محدوديت توان فهم از يك سو ، و تعصّب ، تقليد كوركورانه و انگيزه هاى سودمدارانه ، بلكه هر نوع انگيزه نفسانى از سوى ديگر ، هر گروهى را به سوى اعتقاد به درستى باورهاى دينى ، سياسى و روش هاى مديريتى خود و نادرستى روش هاى ديگر ، سوق مى دهد . به بيانى دقيق تر ، حق پندارى خويش ، در نظر فرد يا گروه ، زير بناى اختلاف تمدن هاست و اگر اين بيمارى مداوا نگردد ، به جنگ تمدن ها كشانده مى شود و چه بسا در شرايط كنونى كه قدرت هاى بزرگ ، از سلاح هاى كشتار جمعى برخوردارند ، به نابودى همه تمدن ها بينجامد .

چرايىِ گفتگوى تمدن ها[٤]
بدون ترديد ، يكى از راه هاى اصلى براى از بين بردن مشكل در سطح بين الملل ، در واقع نگرى و كم كردن اختلاف ها از راه نزديك كردن تمدن ها به معيارهاى عقلى و اخلاقى نهفته است و فلسفه گفتگوى تمدن ها ، چيزى جز اين نيست و به بيان ديگر ، هدف از گفتگوى تمدن ها ، دستيابى به انديشه برتر ، براى ايجاد زندگى برتر است .

تاريخ گفتگوى تمدن ها

جدل و گفتگو (ديالوگ) ، گذشته اى ديرپا در تاريخ فلسفه و تاريخ اديان و مذاهب دارد كه در زير بدان اشاره مى كنيم :

الف . گفتگو در تاريخ فلسفه
١ ـ كلمه جدل در فلسفه ، براى اوّلين بار از سوى زنون ، شاگرد برمنيدس به كار گرفته شد . برمنيدس ، وجود كثرت و تغيير را به طور كلّى در هستى منكر بود و از آن جا كه اين باور ، با بديهيّات حسّى منافات داشت ، از سوى مردم به موضوعى مسخره و خنده دار ، تبديل شد . زنون ، به انگيزه دفاع از استادش شيوه جدل را براى نقض ديدگاه مردمى كه به وجود كثرت و تغيير باور داشتند ، برگزيد .
از اين رو ، جدل از نظر زنون ، ابزارى براى نقض ديدگاه طرف مقابل و اثبات نظريه خويش از راه برهان خلف شد .
٢ ـ سوفسطاييان ، جدل را براى پيروزى در دادگاه و دستيابى به اموال موكّلان خود ، به كار مى بردند .
٣ ـ سقراط ، جدل را روشى براى نقض تعريف هاى جزئى و مسير به سوى بنيانگذارى تعريف كلّى براى مسائل گوناگون مى دانست . افلاطون نيز جدل را براى همين منظور به كار مى گرفت ؛ گرچه جدل نزد وى ، معانى ديگرى نيز داشت .
٤ ـ ارسطو به جدل به عنوان استدلالى بر پايه مشهودات و مسلّمات ، يعنى آراى مورد توافق و اثبات فرضيه از راه مفروضات مى نگريست و به همين جهت ، جدل نزد وى چندان ارزشمند نبود .
٥ ـ در قرون وسطا جدل به معناى منطق و شيوه هاى منطقى براى اثبات قضاياى فلسفى به كار گرفته شد .
٦ ـ فيخته و به پيروى او هگل و بعدها ماركس ، بر اين باور بودند كه جدل و ديالكتيك ، عبارت از فرايندى است كه از سه مرحله تشكيل مى شود : تز ، آنتى تز و سنتز .
آنان بر اين باور بودند كه هر موجودى در هستى ، مثل يك انديشه است . اين انديشه ، انديشه مناقض خود را به وجود مى آورد و از كنش و واكنش دو انديشه ، انديشه جديدى به وجود مى آيد كه بين آن دو را آشتى مى دهد و اين انديشه ، سنتز ناميده مى شود . آنان به اين شكل ، آنچه را كه معمولاً در مجادله ها به وجود مى آيد ، به همه عالم ، سرايت دادند .[٥]

ب . گفتگو در تاريخ اديان و مذاهب
جدل و نقد ، از ديرباز بين پيروان اديان گوناگون ، رواج داشت . پيش از اسلام ، آتش مجادله بين اديان و مذاهب زير شعله ور بود :
١ ـ جدل بين مسيحيان و مشركان ،
٢ ـ جدل بين يهوديان و مشركان ،
٣ ـ جدل بين موحّدان حنيف و مشركان ،
٤ ـ جدل بين يهوديان و مسيحيان ،
٥ ـ جدل بين مذهب هاى يهودى همچون ربّانيان وقرّاء ،
٦ ـ جدل بين فرقه هاى مسيحى ، همچون جدل درباره تثليث و رابطه عيسى عليه السّلام و خدا .

ج . گفتگو در اسلام
اسلام ، بيش از هر دينى به گفتگو به عنوان اصلى براى آگاه سازى مردم از حقايق هستى و آشنا ساختن آنان با روش تكاملى خود و دستيابى به تمدن برتر ، پاى فشرده است . بزرگ ترين معجزه اى كه پيامبر خاتم صلّى الله عليه و آله براى آشنا ساختن مردم با حقيقت تمدن اسلامى آورد ، «كلام» بود .
كلام ، بر به كارگيرى فراوان گفتگو در آشناسازى مردم با حقايق در عصر رسالت خاتم ، دلالت مى كند . دشمنان اسلام كه از مقدار كارآيى كلام و بلاغت پيامبر خدا آگاهى داشتند ، به هر شكلى براى پيشگيرى از همكلام شدن و گفتگوى مردم با وى ، تلاش مى كردند و حتّى مواقعى با فرياد ، ضجّه و سوت زدن ، تلاش مى كردند در هنگام قرآن خواندن آن حضرت ، مانع شنيدن كلام ايشان توسط مردم گردند و گاه به كسانى كه تصميم داشتند دور خانه كعبه طواف كنند ، توصيه مى كردند در گوش خود پنبه بگذارند تا كلام رسول خدا آنان را جذب نكند .
به هر حال ، گفتگوهاى پيامبر صلّى الله عليه و آله و اهل بيت وى ، بخش مهمّى از تاريخ درخشان اسلام را شكل مى دهد و در فصل پنجم اين كتاب ، نمونه هايى از آن را ارائه خواهيم كرد .
از اين رو ، درباره پيشنهاد گفتگوى تمدن ها كه از سوى رئيس جمهورى محترم جمهورى اسلامى ايران عرضه شد ، بايد به اين نكته توجّه كرد كه اين پيشنهاد ، در تاريخ اسلام ، مسئله جديدى نيست؛ بلكه اين پيشنهاد ، فراخوانى است كه اسلامِ چهارده قرن پيش، مطرح كرده است و امروز به گوش دنيا رسيده است .
ما پذيرش پيشنهاد فوق را به وسيله سازمان ملل متحد ، به فال نيك مى گيريم و در اين پذيرش ، نشانه هايى از جايگزينى عقل و منطق به جاى شيوه هاى زور و تزوير و نيرنگ را در آينده مى بينيم ، چنان كه قرآن ، از وارث زمين شدن صالحان ، خبر داده است .[٦]

گرايش عقلى در اسلام
اين پيشنهاد ، در واقع بازگوكننده يكى از دلائل برگرايش عقلى در اسلام و پايه گذارى شريعت الهى بر معيارهاى عقلى و منطقى است . ترديدى نيست اگر روشى را كه اسلام براى زندگى و تمدن پيشنهاد كرده ، بر پايه هاى علمى بنيانگذارى نشده باشد ، مردم را به خردورزى ، ژرف نگرى و گفتگو درباره اصول اعتقادى فرا نمى خواند؛ بلكه بر استبداد فكرى و دينى و تقليد كوركورانه تكيه مى كرد و از آن ، دفاع مى كرد؛ در حالى كه قرآن كريم ، در بسيارى موارد ، نمودهاى تقليد در اصول فكرى را ـ كه در واقع ، يكى از پايه هاى اساسى اختلاف تمدن هاست ـ ، محكوم كرده و با صراحت اعلام مى كند :
وَ لَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ ى عِلْمٌ .[٧]
و چيزى را كه بدان علم ندارى ، دنبال مكن .
اين سخن ، يعنى پذيرش حكم خرد و فطرت براى انسانى كه نمى تواند بدون دانش و آگاهى از نظريه اى پيروى كند و پايه زندگى فردى و اجتماعى خويش را بر آن نهد .
در آيه ديگرى مى خوانيم :
إِنَّ شَرَّ الدَّوَآبِّ عِندَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ .[٨]
و قطعاً بدترين جنبندگان نزد خدا ، كران و لالانى اند كه نمى انديشند .
منظور از كر و لال در اين آيه ، محرومان از حسّ شنوايى و يا آنانى نيست كه قادر به سخن گفتن نيستند؛ بلكه منظور ، كسانى هستند كه با تعبير «لايعقلون» وصف شده اند؛ يعنى كسانى كه در انتخاب روش زندگى نمى انديشند . اينان را آيه ديگرى با ويژگى هاى زير ، توصيف كرده است :
لَهُمْ قُلُوبٌ لَّايَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَّايُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَ اذَانٌ لَّايَسْمَعُونَ بِهَا .[٩]
دل هايى دارند كه با آن [حقايق را] دريافت نمى كنند و چشمانى دارند كه با آنها نمى بينند ، و گوش هايى دارند كه با آنها نمى شنوند .
اسلام بر آن است كه زنجيرهاى تقليد كوركورانه را كه بر دست و پاى انديشه بشرى بسته شده است ، از هم بگسلد و از بندگى فكرى آزادشان كند و از رهگذر تأمّل ، جستجو و تبادل آزاد افكار ، راه هايى براى بنيانگذارى تمدن برتر ، پيش پاى جامعه بشرى بگذارد .
قرآن كريم ، تصريح مى كند كه فلسفه بعثت پيامبر اكرم ، تبيين رسالت الهى براى مردم است تا آنان ، بر پايه تدبّر و خردورزى ، در آن بينديشند و بدان ايمان بياورند :
وَ أَنزَلْنَآ إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ .[١٠]
و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم تا براى مردم ، آنچه را به سوى ايشان نازل شده است ، توضيح دهى؛ و اميد كه آنان بينديشند .
به بيانى ديگر ، از نظر قرآن ، فلسفه دينْ ارائه روش تكامل انسان از راه افكار آزاد است و معناى اين سخن آن است كه قرآن ، تمدن اسلامى را در هماهنگى كامل با معيارهاى عقلى و فطرى مى بيند و اگر پژوهشگران با آزادى انديشه و نگاه منصفانه ، روش ها و نظريه هايى را كه تمدن هاى گوناگون براى زندگى انسان پيشنهاد كرده اند ، مورد بررسى قرار دهند ، اسلام را به عنوان تمدن برتر براى انسان ، برخواهند گزيد . بر همين اساس است كه قرآن ، فرمانروايى تمدن اسلامى را بر جهان در آينده پيشگويى مى كند .

پافشارى بر برخورد انديشه ها
امام على عليه السّلام در تشويق به تبادل آرا و نقش آن در از بين بردن اختلاف ها و دستيابى به انديشه درست مى گويد :
اِضرِبوا بَعضَ الرَّأيِ بِبَعضٍ يَتَوَلَّدُ مِنهُ الصَّوابُ .[١١]
پاره اى از ديدگاه ها را با پاره اى ديگر نقد كنيد تا انديشه درست از آن برآيد .
در كلام ديگرى كه برخاسته از آگاهى و بينش است ، مى فرمايد :
مَنِ استَقبَلَ وُجوهَ الآراءِ عَرَفَ مَواقِعَ الخَطَأَ .[١٢]
آن كه بر آراى گوناگون خوش آمد گويد ، بر جاهاى اشتباه آگاهى پيدا مى كند .

زيان هاى روى برتابى از گفتگو
امامان معصوم عليهم السّلام ، در كنار پافشارى بر چالش افكار براى دستيابى به انديشه درست ، به شدّت از فرجام استبداد به رأى و روى برتافتن از گفتگو براى دستيابى به افكار درست و استوارسازى آنها ، برحذر داشته اند . در ذيل ، به نمونه هايى از سخنان آنان در اين حوزه ، اشاره مى كنيم :
على عليه السّلام ، كسى را كه بر رأى خويش پاى مى فشارد و از گوش فرا دادن به نظر ديگران سر برمى تابد ، براى اظهار نظر ، صالح و توانمند نمى داند و مى فرمايد :
لا رَأيَ لِمَنِ انفَرَدَ بِرَأيِهِ .[١٣]
براى آن كه بر نظر خويش پاى مى فشارد ، رأيى نيست .
در حكمت ديگرى ، استبداد به رأى را از لغزشگاه هاى انديشه مى شمارد و مى فرمايد :
المُستَبِدُّ بِرَأيِهِ مَوقوفٌ عَلى مَداحِضِ الزَّلَلِ .[١٤]
خود رأى ، بر لبه لغزش هاى انكارناپذير ، قرار دارد .
ايشان در سخنان ديگرى كه براى تبيين خشك انديشى و خودرأيى فرموده ، مى گويد :
المُستَبِدُّ مُتَهَوِّرٌ فِي الخَطَأِ وَالغَلَطِ .[١٥]
خودرأى ، در اشتباه و خطاكارى بى باك است .
الاِستِبدادُ بِرَأيِكَ يُزِلُّكَ ويُهَوِّرُكَ فِي المَهاوي .[١٦]
خودرأيى تو ، تو را لغزنده و بى پروا براى گرفتارى ها مى سازد .
مَن جَهِلَ وُجوهَ الآراءِ أعيَتهُ الحِيَلُ .[١٧].
آن كه از گونه هاى آرا ناآگاه باشد ، نيرنگ ها ناتوانش خواهد ساخت .
مَنِ استَبَدَّ بِرَأيِهِ هَلَكَ .[١٨]
آن كه بر رأى خويش پاى فشارد ، نابود خواهد شد .
مسئله مهم و قابل توجّه درباره گفتگوى تمدن ها اين است كه گفتگو و تبادل افكار ، به تنهايى در كم كردن اختلاف و دستيابى به تمدن برتر ، مفيد و مؤثّر نيست؛ بلكه دستيابى به اين هدف ، داراى شروطى است و فراروى آن ، گيرهايى است كه پاره اى به گفتگو و پاره اى ديگر ، به محتواى آن مرتبط مى شوند و بعضى از آنها به شيوه هاى گفتگو وابسته هستند . در واقع ، دليل ناكامى گفتگوها در تاريخ بشر ، به بى توجّهى به شرايط و موانع آن بر مى گردد و همين امر ، براى موفّقيت گفتگوى تمدن ها در قرن بيست و يكم ، ضرورت ايجاد شرايط لازم براى گفتگو و از بين برداشتن موانع پيش پاى آن را روشن مى كند . شرايط لازم براى اين امر ، عبارت اند از :

كاردانى در فن گفتگو
اوّلين نكته در گفتگوى تمدن ها اين است كه نبايد هر كسى به خود اجازه دهد به عنوان نماينده يك تمدن ، بر سر ميز گفتگو با تمدن هاى ديگر بنشيند؛ زيرا لازم است گفتگو كننده ، از توان علمى و بيانى و تسلّط بر فنّ گفتگو برخوردار باشد و به همين دليل ، اسلام بر آنانى كه شناختى درست و حقيقى از اسلام ندارند ، روا نمى داند كه خود را مدافع تمدن اسلامى بشمارند . بعد از پيامبر اكرم ، روش امام صادق عليه السّلام ، پيشواى ششم از اهل بيت عليهم السّلام ، بر تربيت و آماده سازى شاگردان متخصّص در دفاع از اسلام اصيل در حوزه هاى گوناگون معرفت بود . در فصل اوّل اين كتاب ، بر تفصيل اين موضوع ، آگاهى خواهيد يافت .

درستى روش هاى گفتگو
براى موفّقيت گفتگوى تمدن ها تخصّص كافى نيست ، بلكه روش هاى گفتگو نيز اثرى جدّى و كارا دارد . به هر مقدار روش گفتگو استوار و سالم باشد ، به همان مقدار ، دستيابى به هدف مورد نظر ، كوتاه تر خواهد بود؛ ولى روش هاى نادرست ، گفتگوها را به راه هاى بن بست خواهد كشاند .
رهنمود قرآن در اين خصوص ، آن است كه مسلمان در مجادله با ديگران ، بايد بهترين روش را برگزيند . قرآن به پيامبر اكرم دستور مى دهد : «وَ جَـدِلْهُم بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ ؛[١٩] با آنان با بهترين روش ، مجادله كن» .
در برابر آن ، اسلام پيروى از روش هاى غيراخلاقى و غيرمنطقى براى اثبات درستى آرا و باورها را ناروا مى شمارد . فصل دوم كتاب ، ديدگاه اسلام را درباره بهترين روش گفتگو ، زير عنوان «آداب گفتگو» تبيين مى كند و فصل سوم ، به روش هاى نادرست گفتگو زير عنوان «آفات گفتگو» مى پردازد .

رعايت آداب گفتگو

در فصل دوم ، هفت بند براى آداب گفتگو در نظر گرفته شده است كه مى توان آن را در چهار مطلب ، خلاصه كرد :

١ ـ توجّه به سخن ، نه گوينده آن
در واقع ، اين قاعده ، راه را براى قواعد ديگر گفتگو آماده مى كند؛ زيرا اگر ارزش و اعتبار سخن را در گرو گوينده آن بدانيم و نه اصل سخن ، ارزشى براى بحث از آداب و آفات گفتگو نمى ماند و سودى براى تلاش جهت كشف حقيقت ، مترتّب نمى گردد .
برخلاف پندار مردم ، اسلامْ معيار در ارزشگذارى سخن را خود سخن مى داند و نه گوينده آن؛ در حالى كه در تصوّر توده مردم ، سنجش اهمّيت و اعتبار سخن ، در گرو اقتدار اقتصادى يا سياسى گوينده است . امام على عليه السّلام درباره چنين داورى ناسالمى مى گويد :
صَوابُ الرَّأيِ بِالدُّوَلِ يُقبِلُ بِإِقبالِها ويُدبِرُ بِإِدبارِها .[٢٠]
درست نمايى نظر ، بر پايه اقتدار ، با رويكرد آن روى مى آورد و با پشتكردِ آن ، پشت مى كند .
الدَّولَةُ تَرُدُّ خَطَأَ صاحِبِها صَواباً وصَوابَ ضِدِّهِ خَطاءً .[٢١]
قدرت ، اشتباه صاحب قدرت را درست مى نمايد و درستى مخالفانش را نادرست مى نمايد .
بر پايه اين داورى ناسالم ، سخن اشخاص و گروه هاى فاقد قدرت سياسى يا اقتصادى ، از هيچ اهمّيت و ارزشى در نظر ديگران برخوردار نيست و نمى توان سخن منطقى آنان را به عنوان سخنى استوار و معتبر ، به جهانيان عرضه كرد . اميرالمؤمنين به اين موضوع ، چنين اشاره مى كند :
الفَقرُ يُخرِسُ الفَطِنَ عَنُ حُجَّتِهِ .[٢٢]
نيازمندى دليل آدم زيرك را گُنگ مى كند .
اسلام ، تمدنى بنا نهاده است كه در ارزشگذارى سخن ، اعتبار را به سخن مى دهد ، نه گوينده آن و پيروان خود را به پذيرش سخن حق كه هماهنگ با معيارهاى عقلى و منطقى است ، تشويش مى كند؛ گرچه سخن از كسى باشد كه با عقيده شخص ، موافق نيست و در برابر ، سخن ناصحيح و غيرمنطقى را اگرچه از شخص هم عقيده باشد ، رد مى كند .[٢٣]

٢ ـ پيروى از معيارهاى عقلى و علمى
از نظر اسلام ، گفتگو كنندگان براى آن كه به انديشه اى درست دست يابند ، بايد در گفتگوهاى خود از معيارهاى عقلى و منطقى دور نشوند و با روش علمى و با استناد به آنچه كه در وجدان خود آن را حق مى دانند ، به گفتگو بپردازند و از دايره برهان هاى عقلى ، خارج نشوند و مجهولات علمى خود را معلوم نپندارند و به مباحثى كه از آن آگاهى و اطّلاع كافى ندارند ، وارد نشوند . اگر اين قانونِ گفتگو را مراعات كنند ، از هر نوع اختلاف ناشى از تفكّر نادرست ، محفوظ خواهند ماند و كلام على عليه السّلام ، به همين معناست كه مى فرمايد :
لو سَكَتَ الجاهِلُ مَا اختَلَفَ النّاسُ .[٢٤]
اگر نادانْ سكوت كند ، مردم ، اختلاف نخواهند كرد .

٣ ـ رعايت ارزش هاى اخلاقى
اخلاق گفتگو از نظر اسلام ، موضوع با اهميّت ديگر است . بسيارى مواقع ، برهان هاى عقلى به جهت رعايت نكردن كامل جنبه اخلاقى گفتگو ، موفّق به كشف حقايق نمى گردند . احترام به آراى ديگران و برخورد نيكو ، صادقانه و همراه با انصاف و يا به تعبير ديگر ، چنگ زدن به رهنمودهاى اخلاقى قرآن و سنّت در هنگام گفتگو ، در رسيدن به هدف نهايى در گفتگوى تمدن ها بسيار مفيد و سازنده است .

٤ ـ توان معنوى
افزون بر دانش و اخلاق ، توان معنوى نيز در شفّاف ساختن حقايق در گفتگوها مؤثّر است . روايات شريف ، بيان كننده آن است كه يارى جويى از خداوند ، ضامن دستيابى به اين توان است .[٢٥].

شناخت آفت هاى گفتگو
شناخت آفت هاى گفتگو و تلاش براى رهايى از اين آفت ها ، رمز اصلى در موفّقيت گفتگوى تمدن هاست . بدون اين تلاش ، همه كوشش ها براى دستيابى به تمدن نمونه ، ناكام خواهد ماند .
آفت هاى گفتگو در لغزش هاى فكرى و گيرهاى سر راه كشف حقيقت ، خلاصه مى شود و اگر از چهره اين لغزش ها پرده ها كنار زده نشود ، امكان حراست از خطاانديشى نخواهد بود و انديشه گفتگوى تمدن ها در حدّ شعار خواهد ماند .
پيش از ورود به بحث آفت هاى گفتگو ، نكته قابل توجّهى مطرح است كه در پرسش زير ، نمود پيدا مى كند : آيا دانش منطق كه به عنوان ابزار پيشگيرى از خطاى در انديشه شمرده مى شود ، براى مبارزه با آفت هاى گفتگو كافى نيست ؟ پاسخ آن است كه هرگز ! چون قوانين منطق صورى ، تنها از اشتباه در شكل استدلال پيشگيرى مى كنند ، در حالى كه بيشترين اشتباه ها در مواد و مقدمات استدلال هاست . ما براى كشف موضوعى ناشناخته ، نيازمند مقدماتى هستيم . در صورتى كه اين مقدماتْ درست باشند ، دستيابى به نتيجه ، بسيار آسان است . همين امر ، موجب مى شود از مقدماتى كه بايد دورى گزيده شود و عناصرى كه باعث پيدايش آفات مى گردد و مانع از دستيابى به حقيقت مى گردد ، آگاهى يافت . قرآن كريم ، مهم ترين اين آفت ها را در جمله اى كوتاه ، چنين بيان مى كند :
إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ مَا تَهْوَى الْأَنفُسُ .[٢٦]
جز گمان و آنچه را كه دلخواهشان است ، پيروى نمى كنند .
به بيان ديگر ، از نظر قرآن ، دو چيز است كه انسان را در باورها و آرايش به اشتباه مى كشاند : يكى پيروى از گمان و ديگرى پيروى از هواى نفس . امّا امورى كه در فصل سوم ، زيرعنوان «شناخت آفت هاى گفتگو» آمده ، از قبيل : تقليد ، مراء ، دشمنى و خشم ، زاييده هواهاى نفسانى هستند و به شكل ديگر ، مى توان گفت آنچه كه در متون دينى درباره عوامل لغزش انديشه آمده است و در فصل سوم ياد شده ، در واقع ، تبيين و تفسير مفهوم اين آيه است .

پايبندى به قوانين گفتگو
از آنچه كه به عنوان آداب گفتگو و آفت هاى آن ياد شد ، مى توان قوانين و دستورهاى گفتگو از نظر اسلام را بررسيد و مورد پژوهش قرار داد و به طور خلاصه گفت : هرگاه گفتگوى تمدن ها به كشف حقيقت منجر شود و به ايجاد روش درست براى تكامل انسان رهنمون گردد و برگام زدن در جاده اى پايدار براى زندگى و تمدن برتر ، منتهى شود و ما را در كم كردن مشكلات ، درگيرى ها ، جنگ ها و خونريزى ها در بين تمدن ها يارى كند ، كارى شايسته و گاه لازم و بايسته مى گردد و در مقابل ، هرگاه گفتگوها سِتَروَن و يا به هر دليلى زيان آور باشد ، از نظر اسلام ، مردود است ؛ چرا كه اسلام ، پيروى از روش هاى غلط گفتگو را مذموم مى داند و از آن ، منع مى كند و براى مسلمان ، به كارگيرى روش هاى نادرست و غيرمنطقى را براى اثبات حقّانيت و يا برترى تمدن اسلامى روا نمى داند . بر اين اساس ، آنچه كه در فصل چهارم زيرعنوان «گفتگوهاى مذموم» ، درباره نهى از جدال در قرآن ، آيات الهى و دين آمده است ، در واقعْ نهى از مطلق جدال نيست؛ بلكه منظور از آن ـ چنان كه در متن قرآن آمده[٢٧] ـ ، جدلِ همراه با يكى از آفت هاى گفتگوست و معناى آن اين است كه اين قبيل گفتگوها ، در كشف حقيقت ، كمكى نمى كند و هيچ سودمندى اى در آنها نيست ، بلكه زيانمند نيز هستند .
بنابراين ، از نظر اسلامْ گفتگوى تمدن ها داراى پنج حكم است :
١ ـ گفتگوهاى قطعى و سرنوشت ساز كه واجب هستند ؛
٢ ـ گفتگوهاى مفيد كه مستحب و داراى رجحان هستند ؛
٣ و ٤ ـ گفتگوهاى زيانمند كه با توجّه به اندازه زيان آورى آنها به مكروه و حرام ، تقسيم مى شوند ؛
٥ ـ گفتگوهاى بى زيان كه مباح هستند .

ملاحظه مهم
نكته مهمّى كه به نامگذارى سال ٢٠٠١ ميلادى به نام سال گفتگوى تمدن ها و تأييد آن از سوى سازمان ملل مربوط مى شود ، اين است كه اين حركت زيبا و انسانى ، تا چه مقدار به كم كردن مشكلات و درگيرى هاى جهانى منجر خواهد شد . آيا دنيا به اين فراخوان ، پاسخ خواهد داد ؟ آيا شرايط گفته شده كه موجب ثمردهى گفتگوى تمدن هاست ، فراهم خواهد آمد ؟ آيا قدرت هاى سياسى و اقتصادى كه در نزديكى مردم و ملّت ها مانعى پيش ِ پاى اهداف سياسى و اقتصادى خود مى بينند ، فضاى لازم براى گفتگوهاى ثمربخش براى تمدن ها را روا خواهند دانست ؟ و در نهايت ، آيا پيشنهاد ياد شده و تأييد آن از سوى سازمان ملل ، موجب حلّ درگيرى بين دولت ها و نزديك كردن مردم به تمدن برتر خواهد شد و يا آن كه به موزه تاريخ ، سپرده خواهد گشت؟
همچون همه كسانى كه به خوشبختى بشر اهتمام مى ورزند ، علاقه مندم شرايط تضمين موفّقيت گفتگوى تمدن ها فراهم آيد ، موانع آن برطرف شود و انسان ها هر روز ، گامى به سوى صلح ، ثبات و تمدن نمونه بردارند . براين باورم كه جامعه بشرى تازمانى كه از بند خودخواهى ـ كه دليل ثابت در پشت سرِ همه اختلاف ها و بدى هاست ـ رها نشود و روى به سوى وابستگى به آفريننده اش كه سرچشمه همه كمال ها و زيبايى هاست ، نياورد ، هرگز برايش صلح ، ثبات و تمدن نمونه ، حاصل نخواهد شد .

دورى جستن از همه بدى ها
قرآن ، بر اين باور است كه ريشه همه بدى ها و از آن جمله جنگ هاى تخريب كننده كه انسان ها را در رنج قرار داده ، در رفتاهاى نامناسب و برخاسته از انگيزه هاى خودخواهانه انسان است :
ظَهَرَ الْفَسَادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِى النَّاسِ .[٢٨]
به سبب آنچه دست هاى مردم فراهم آورده ، فساد در خشكى و دريا نمودار شده است .
از نظر قرآن ، اگر مردم از رفتارهاى ناشايستْ دست شويند و با خالق خود ارتباط پيدا كنند ، نه تنها همه درگيرى هاى مخرّب ، از جامعه بشرى رخت خواهد بست؛ بلكه نعمت هاى گوناگون الهى در همه زمينه هاى مادّى و معنوى ، جامعه بشرى را در برخواهند گرفت :
وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى ءَ امَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَـتٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَالْأَرْضِ .[٢٩]
اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند ، قطعاً بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى گشوديم .
به همين روى ، انبياى الهى بر اين باور بودند كه رمز حلّ مشكلات جامعه بشرى ، در بازگشت به خدا و ارزش هاى انسانى نهفته است و تا زمانى كه انسان ها مشكلات خود را با خدايشان حل نكنند ، گرفتارى هاى اساسى زندگى شان رفع نخواهد شد . نوح كه نخستين پيامبر اولوالعزم است ، خطاب به قوم خويش مى گفت :
اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ إِنَّهُ و كَانَ غَفَّارًا * يُرْسِلِ السَّمَآءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا * وَ يُمْدِدْكُم بِأَمْوَ لٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَل لَّكُمْ جَنَّـتٍ وَ يَجْعَل لَّكُمْ أَنْهَـرًا .[٣٠]
از پروردگارتان آمرزش بخواهيد كه او همواره آمرزنده است [تا بر شما از آسمان ، باران پى در پى فرستد و شما را به اموال و پسران ، يارى كند ، و برايتان باغ ها قرار دهد و نهرها براى شما پديد آورد .
وهود عليه السّلام مى فرمود :
وَيَـقَوْمِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَآءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ .[٣١]
و اى قوم من ! از پروردگارتان آمرزش بخواهيد؛ سپس به درگاه او توبه كنيد [تا] از آسمان بر شما بارش فراوان فرستد و نيرويى بر نيروى شما بيفزايد .
و پيامبر اكرم مى فرمود :
وَ أَنِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُم مَّتَـعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى وَ يُؤْتِ كُلَّ ذِى فَضْلٍ فَضْلَهُ و .[٣٢]
و اين كه از پروردگارتان آمرزش بخواهيد؛ سپس به درگاه او توبه كنيد ، [تا اين كه] شما را با بهره مندى نيكويى تا زمانى معيّن ، بهره مند سازد و به هر شايسته نعمتى ، از كَرَم خود ، عطا كند .
و امام على عليه السّلام در سخنى فراگير مى فرمايد :
خداوند ، بندگانش را به هنگام رفتارهاى ناشايست ، گرفتار كمى محصولات ، بند آمدن بركت ها و بستن منبع خيرها مى سازد تا توبه كننده ، توبه كند؛ باز ايستنده ، از گناه باز ايستد؛ پندگير ، پند گيرد و رويگردان ، از گناه رويگردان شود . خداوند متعال ، توبه را وسيله ريزش روزى و سبب مهر بر خلق قرار داده و مى فرمايد : اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ إِنَّهُ و كَانَ غَفَّارًا ؛ از پروردگارتان آمرزش بخواهيد كه او همواره آمرزنده است[٣٣]» .[٣٤]
صلح و ثبات ، آرزوى بشر
آيا انسان ها خواهند توانست روزى را ببينند كه همه درگيرى ها از جامعه بشرى رخت بربندد و صلح و ثبات بر جهان حاكم شود و با از بين رفتن همه بدى ها در جهان و برقرارى ارتباط انسان با خدا ، بشر به تمدن برتر دست يابد ؟
آيا كسى خواهد توانست ريشه همه بدى ها را از جهان بركَنَد و انسان ها را با خدايشان و نيز با يكديگر ، پيوند دهد ؟ پاسخ اسلام به اين پرسش ، مثبت است ؛ زيرا ذخيره الهى براى از بين بردن ستم و جنايت و همه بدى ها از جامعه بشرى و تحقّق صلح و ثبات و عدالت و همه نمودهاى زيباى زندگى ، مهدى آل محمّد (عج) است و هيچ ترديد نيست كه وى ، آينده تاريخ را تغيير خواهد داد و برقرارى صلح و ثبات و نزديكى دل ها ، از جمله بركت هاى بى شمار قيام وى خواهد بود . امام صادق عليه السّلام ، دوران حكومت آن حضرت را چنين توصيف مى كند :
يُظْهِرُ اللهُ تَعَالى الحَقَّ والعَدْلَ في البِلادِ ، ويَجْمَعُ اللهُ الكَلِمَةَ ، ويُؤَلِّفُ اللهُ بَيْنَ قُلُوْبٍ مُخْتَلِفَةٍ .[٣٥]
خداوند ، حقّ و عدل را در جهان ظاهر خواهد ساخت؛ همه را متّحد خواهد كرد و دل هاى گوناگون را به هم نزديك خواهد ساخت .
آرزومنديم قرن جديد ، قرن قيام وى باشد؛ قرن برپايى دادگرى در جهان؛ قرن وحدت كلمه همه انسان ها و قرن دستيابى انسان به تمدن بى همتا .

آمين ربّ العالمين !
--------------------------------------------
پي نوشت ها :
١ . زمّر ، آيه ١٧ ـ ١٨ .
٢ . در أقرب الموارد ، درباره «تمدن الرجل» آمده است : به اخلاق شهرنشينان درآمد و از خشونت ، تهاجم و نادانى ، به ظرافت ، هم خويى و آگاهى منتقل شد .
٣ . تحف العقول ، ص ٣٢١ .
٤ . در زبان عربى براى گفتگو ، واژه «حوار» به كار مى رود . حوار از ماده «حور» گرفته شده است و حور ، سه ريشه دارد : رنگ ، رجوع و چرخش يك چيز (معجم مقاييس اللغة ، ج ٢ ، ص ١١٥ ـ ١١٦) و به نظر مى رسد كه حوار ، از حور به معناى رجوع گرفته شده است و حوار ، به آنچه كه بين دو شخص ردّ و بدل مى گردد ؛ به گونه اى كه هر كدام ، سخن ديگرى را مى شنوند و به آن سخن مى گويند و به همين جهت گفته مى شود : با وى سخن گفتم ، ولى پاسخى به من داده نشد (همان جا) و يا پس از آن كه يكى از دو طرفْ سخنى گفت ، مى گويند : طرف ديگر ، پاسخى نداد (تاج العروس ، ج ٦ ، ص ٣١٧) . ظاهراً حوار به اين معنا ، معناى احتجاج ، جدال ، مراء ، مكابره و مناظره را شامل مى شود كه در ذيل ، توضيح لازم براى هر كدام از اين اصطلاحات ، آورده مى شود :
احتجاج ، يعنى اقامه حجّت براى اثبات يك مطلب . معناى لغوى حجّت ، قصد و اراده است و گاه به معناى دليل و برهان مى آيد و گاه به دليلى كه با آن بر طرف مقابل غالب مى شوند ، گفته مى شود و وجه درست اين معنا با معناى لغوى حجّت ، اين است كه مطلوب از آن اراده مى شود (معجم مقاييس اللغة ، ج ٢ ، ص ٢٩ ـ ٣٠؛ المصباح المنير ، ص ١٢١؛ ترتيب كتاب العين ، ص ١٦٤؛ الصحاح ، ج ١ ، ص ٣٠٣ ـ ٣٠٤) . در احتجاج ، گاه طرف مقابل ، موضعِ مشخّصى ندارد و تنها در پى دليل است ، و اگر موضع معيّن داشته باشد ، به آن جدل مى گويند . براين اساس ، رابطه بين احتجاج و جدل ، رابطه عموم و خصوص مطلق است و احتجاج ، شامل جدل هم مى گردد .
جدل ، در لغت به معناى اتقان و شدّت دشمنى است و جدال و مجادله ، دو مصدر از باب مفاعله هستند و به مفهوم مناقشه جارى بين دو نفر است كه هر كدام مى كوشند مدّعاى خود را به كرسى بنشانند و نظر طرف مقابل خود را باطل كنند (معجم مقاييس اللغة ، ج ١ ، ص ٤٣٣ ـ ٤٣٤ ؛ المصباح المنير ، ص ٩٣؛ ترتيب الكتاب العين ، ص ١٣٠ ؛ الصحاح ، ج ٤ ، ص ١٦٥٣) و در واقع در جدل ، هر كدام از دو طرف ْ موضع دارند و هر كدام ، تلاش مى كنند تا موضع خود را اثبات كنند و طرف مقابل را به پذيرش آن ملزم كنند .
معناى «مراء» در لغت ، صلابت و سختى است و به سخنى كه در آن گونه اى سختى باشد ، مراء گفته مى شود .
از مراء و امتراء ، به معناى شك هم استفاده مى شود ، چنان كه به جدال شك دار هم مراء گفته مى شود . به مناظره نيز گاه «مماراة» مى گويند؛ چون در مناظره ، هر كدام از طرفين ، آنچه كه در نظر طرف مقابل است ، بيرون مى كشد ، همان گونه كه شيردوش ، پستان حيوان را (معجم مقاييس اللغة ، ج ٥ ، ص ٣١٤؛ لسان العرب ، ج ١٥ ، ص ٢٧٨؛ الصحاح ، ج ٦ ، ص ٢٤٩١؛ النهاية ، ج ٤ ، ص ٣٢٢) .
جوهرى گفته : «مراه حقّه» ، يعنى حقّ وى را منكر شده است (الصحاح ، ج ٦ ، ص ٢٤٩١) . از مفهوم لغوى جدال و مراء چنين به دست مى آيد كه رابطه آن دو ، عموم و خصوص مطلق است . مراء ، نوع ويژه اى از جدال است كه در آن ، شخص ْ گونه اى از نشانه هاى شكّ و انكار را دارد . به همين دليل ، در مراء ، جنبه هاى سلبى فراوانى وجود دارد . البته گاه مراء به مفهوم مطلق جدال هم به كار مى رود؛ ولى در «مكابره» ، مناقشه كننده انكار ، دشمنى و علاقه به پيروزى را پيشه مى كند و مكابر ، كسى است كه حقّ طرف مقابل را منكر است و وى را نفى مى كند و با علم به حقانيّت او به پيروزى بر او علاقه دارد (تاج العروس ، ج ٧ ، ص ٤٣٤) .
٥ . ر . ك :
Willion L.Reese, Dictionary of Philoso Phy and Religion, P.P١٢٩-١٣٠.
٦ . انبياء ، آيه ١٠٥ : وَ لَقَدْ كَتَبْنَا فِى الزَّبُورِ مِن م بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِىَ الصَّــلِحُونَ ؛ در حقيقت ، در زبور پس از تورات نوشتيم كه زمين را بندگان شايسته ما به ارث خواهند برد .
٧ . اسراء ، آيه ٣٦ .
٨ . انفال ، آيه ٢٢ .
٩ . اعراف ، آيه ١٧٩ .
١٠ . نحل ، آيه ٤٤ .
١١ . ميزان الحكمة ، ح ٦٨٣٣؛ غرر الحكم ، ح ٢٥٦٩ .
١٢ . الكافي ، ج ٨ ، ص ٢٢؛ كتاب من لايحضره الفقيه ، ج ٤ ، ص ٣٨٨ (ح ٥٨٣٤)؛ خصائص الأئمة عليهم السّلام ، ص ١١٠؛ نهج البلاغة ، حكمت ١٧٣ .
١٣ . بحارالأنوار ، ج ٧٥ ، ص ١٠٥ .
١٤ . همان جا .
١٥ . غرر الحكم ، ح ١٢٠٨ .
١٦ . همان ، ح ١٥١٠ .
١٧ . همان ، ح ٧٨٦٥ .
١٨ . نهج البلاغة ، حكمت ١٦١ .
١٩ . نحل ، آيه ١٢٥ .
٢٠ . نهج البلاغه ، حكمت ٢٣٩ .
٢١ . غرر الحكم ، ح ١٨٠٦ .
٢٢ . نهج البلاغه ، حكمت ٣ .
٢٣ . ر .ك : بند اوّل از فصل دوم : «نگاه كردن به سخن ، نه به گوينده آن» .
٢٤ . بحارالأنوار ، ج ٧٨ ، ص ٨١ .
٢٥ . ر .ك : بند هفتم از فصل دوم .
٢٦ . نجم ، آيه ٢٣ .
٢٧ . ر .ك : بند دوم از فصل دوم : «پيروى دانش» .
٢٨ . روم ، آيه ٤١ .
٢٩ . اعراف ، آيه ٩٦ .
٣٠ . نوح ، آيه ١٠ ـ ١٢ .
٣١ . هود ، آيه ٥٢ .
٣٢ . هود ، آيه ٣ .
٣٣ . نوح ، آيه ١٠ .
٣٤ . نهج البلاغه ، خطبه ١٤٣ .
٣٥ . الكافى ، ج ١ ص ٣٣٤ .

گفتگوى تمدّنها در قرآن و حديث


فصل اول : فن گفتگو
١ . ابو خالد كابلى : مؤمن الطاق را ديدم كه گوشه اى از مسجد پيامبر نشسته و مردم مدينه گِردش حلقه زده بودند ، آنان مى پرسيدند و وى ، پاسخ مى داد . نزديك وى رفتم و گفتم : امام صادق عليه السّلام ما را از سخن گفتن ، نهى كرده است . وى گفت : آيا امام ، دستور داده به من بگويى؟ گفتم : نه ، ولى به من دستور داده با هيچ كس سخن نگويم . گفت : برو و در آنچه كه به تو دستور داده ، پيروى اش كن .
نزد امام صادق عليه السّلام آمدم و داستان مؤمن الطاق را گفتم و افزودم كه من چه گفتم و او در جواب گفت كه : برو و در آنچه كه به تو دستور داده ، پيروى اش كن .
امام صادق عليه السّلام لبخندى زد و فرمود : «ابو خالد ! مؤمن الطاق با مردم سخن مى گويد و مى تواند پاسخ گويد و از عهده اش برآيد؛ ولى اگر با تو بحث كنند ، نمى توانى از عهده برآيى» .

٢ . طيّار : به امام صادق عليه السّلام گفتم : شنيده ام از گفتگوى ما با مردم ناخشنودى و مناظره را نمى پسندى؟ امام فرمود : «از سخن گفتن امثال تو ناخشنود نيستم؛ انسان هايى كه اگر بال گسترند ، خوش مى نشينند و اگر بنشينند ، نيك اوج مى گيرند . گفتگوى چنين افرادى را ناخوش نمى دارم» .

٣ . عبدالأعلى : به امام صادق عليه السّلام گفتم : مردم مرا به سبب گفتگو و مناظره ، سرزنش كنند؛ ولى من گفتگو مى كنم . امام فرمود : «كسانى چون تو كه وقتى گرفتار شوند ، نجات مى يابند ، اشكالى ندارد؛ ولى براى كسى كه چون بنشيند ، توان برخاستن ندارد ، روا نيست» .

٤ . هاشم بن سالم : ما گروهى از ياران امام صادق عليه السّلام در كنارش بوديم كه مردى شامى آمد و اجازه ورود خواست و امام اذن داد . وقتى وارد شد ، سلام كرد . امام دستور نشستن داد و آن گاه ، خطاب به وى گفت : «با كه كار دارى؟» . مرد گفت : شنيده ام هرچه از تو بپرسند ، پاسخ آن را مى دانى . آمده ام با تو گفتگويى داشته باشم .
امام صادق عليه السّلام فرمود : «درباره چه چيزى؟» . وى گفت : «درباره قرآن ، [و حركت و سكون آن ، چون : قطع ، سكون ، كسره ، فتحه و ضمّه آن . امام صادق عليه السّلام فرمود : «يا حُمران ! با وى گفتگو كن» . مرد گفت : من مى خواهم با تو گفتگو داشته باشم ، نه با حُمران . امام صادق عليه السّلام فرمود : «اگر بر حمران پيروز شدى ، بر من غالب شده اى» .
مرد شامى ، روى بر حمران كرد و آن قدر پرسيد كه خسته شد و حمران ، همچنان پاسخ مى داد . امام فرمود : «حمران را چگونه يافتى مرد شامى؟» . وى پاسخ داد : كاردان ! هر آنچه پرسيدم ، پاسخم داد . امام
صادق عليه السّلام خطاب به حمران گفت : «از شامى سؤال كن !» . پس وى چنين كرد و مهلت نداد او هجوم آورد .
شامى گفت : اى ابا عبدالله ! مى خواهم درباره زبان عربى با تو گفتگو كنم . امام ، رو به سوى ابان بن تغلّب گرداند و فرمود : «اى ابان ! با وى به مناظره بپرداز» . ابان ، به مناظره پرداخت و نگذاشت شامى چنگ و دندان نشان دهد .
شامى گفت : مى خواهم درباره فقه با تو گفتگو كنم . امام صادق عليه السّلام فرمود : «زراره ! با وى مناظره كن» و چنان با وى به گفتگو پرداخت كه نگذاشت تبسّم بر لبان شامى بماند .
شامى گفت : مى خواهم درباره كلام با تو مناظره كنم . امام صادق عليه السّلام فرمود : «اى مؤمن الطاق ! با وى به گفتگو بپرداز» . مناقشه كلامى بين آن دو در گرفت و مؤمن الطاق ، به سخن پرداخت و بر وى پيروز گشت .
شامى گفت : مى خواهم درباره قدرت (يكى از مسائل علم كلام) با تو سخن بگويم . امام به طيّار گفت : «با وى حرف بزن» و وى نگذاشت كه شامى ، لب باز كند .
شامى گفت : مى خواهم درباره توحيد با تو بحث كنم . امام فرمود : «اى هشام ! با وى مناظره كن» سپس بين آن دو گفتگو درگرفت و هشام بر وى غلبه كرد .
شامى گفت : مى خواهم درباره امامت ، با تو مناظره كنم . امام به هشام بن حكم فرمود : «اى ابو حكم ! با وى مناظره كن» و هشام ، چنان دايره را بر وى تنگ گرفت كه وى نتوانست آرام گيرد ، سخن آرايد و ترديد كند . امام صادق عليه السّلام چنان مى خنديد كه دندان عقلش پيدا شد .
شامى گفت : گويا تو مى خواستى به من بفهمانى كه در بين شيعيان تو چنين افرادى وجود دارند؟
امام فرمود : «آرى» . آن گاه افزود : «برادرِ شامى ! حمران ، چنان فشردت كه حيران ماندى و او با بيانش بر تو غلبه كرد و از تو يك سؤال درباره حق كرد ، نفهميدى ، و ابان ، حق را به جنگ باطل آورد و بر تو پيروز شد؛ و امّا زراره ، با استدلال وارد گفتگو شد و استدلال هايش بر استدلال هاى تو برترى يافت . امّا طيّار ، همچون پرنده اى است كه فرو مى آيد و بر مى خيزد؛ ولى تو همچون پرنده دربند بودى كه توان حركت نداشتى؛ و امّا هشام بن سالم ، فرود و پرواز را خوب مى داند؛ وامّا هشام بن حكم ، به حق سخن گفت و راه درخششى براى تو نگذاشت .
اى برادر شامى ! خداوند بخشى از حق و بخشى از باطل را برگزيد و درهم آميخت و به مردم ارائه كرد آن گاه ، پيامبران را برگزيد تا بين آنها جدايى افكنند . پس پيامبران و جانشينان آنها چنين كردند . خداوند ، پيامبران را فرستاد تا اين مسئله را بشناسانند و آنان را پيش از جانشينانْ قرار داد تا به مردم بگويند كه خداوند ، چه كسى را برترى مى دهد و چه كسى را برمى گزيند . اگر حقّ و باطل جدا بودند و هر كدام بر پاى خويش مى ايستادند ، مردمْ نيازمند پيامبر و جانشين نبودند؛ ولى خداوند ، آن دو را در هم آميخته و جدايى بين آن دو را به پيامبران و سپس به پيشوايان از بندگانش وا نهاد» .
مرد شامى گفت : هركس با تو همنشين باشد ، رستگار مى شود . امام صادق عليه السّلام فرمود : «جبرائيل ، ميكائيل و اسرافيل ، با رسول خدا همنشينى داشتند ، به آسمان عروج مى كردند و از پروردگار ، براى آن حضرت خبر مى آورند . اگر آن همنشينى رستگارآور بود ، اين نيز چنين است» .
مرد شامى گفت : مرا از شيعيان خود قرار ده و آموزشم ده .
امام صادق عليه السّلام فرمود : «هشام ! او را آموزش ده . من دوست دارم كه وى شاگرد تو باشد» .
على بن منصور و ابو مالك حضرمى گويند : شامى را پس از درگذشت امام صادق عليه السّلام نزد هشام ديديم . شامى هدايايى از شام براى وى مى آورد و هشام در برابر آن ، هداياى عراقى به وى مى داد .
على بن منصور مى گويد : شامى ، مردى پاك نهاد بود .

٥ . يونس بن يعقوب : نزد امام صادق عليه السّلام بودم كه مردى شامى وارد شد و گفت : من به كلام ، فقه و احكام واقفم و براى مناظره با ياران تو آمده ام . امام صادق عليه السّلام فرمود : «سخن تو از رسول خداست يا از خودت؟» . گفت : از پيامبر و از خودم . امام صادق عليه السّلام فرمود : «بنابراين ، تو شريك رسول خدا هستى؟» . گفت : خير . فرمود : «پس از راه وحى از خداوند شنيدى و به تو خبر داد؟» .
گفت : نه . فرمود : «آيا پيروى از تو ، همچون پيروى از رسول خدا واجب است؟» . پاسخ داد : نه .
[يونس گويد :] آن گاه ، امام صادق عليه السّلام رو به من كرد و فرمود : «اى يونس ! وى پيش از آن كه سخن بگويد ، خود را محكوم كرد» . آن گاه ، فرمود : «اى يونس ! اگر بحث هاى كلامى را خوب مى دانستى با وى بحث مى كردى» . يونس گويد : [پيش خود گفتم] اى واى ! سپس به امام عرض كردم : قربانت بروم ! از شما شنيده ام كه از بحث هاى كلامى نهى مى كردى و مى فرمودى : «واى بر متكلّمان كه مى گويند اين پذيرفتنى است و آن ، پذيرفتنى نيست؛ اين رواست و آن نارواست؛ اين را مى فهميم و آن را نمى فهميم» . [١]. امام صادق عليه السّلام فرمود : «گفتم واى بر آنان ، اگر آنچه من مى گويم ، ترك كنند و در پى آنچه كه خود مى خواهند ، بروند» . [٢]
آن گاه فرمود : «نزديك در برو و بنگر . هر كدام از متكلّمان را ديدى ، بياور» . يونس گويد : حُمران بن اعين ، احول و هشام بن سالم كه مباحث كلامى را خوب مى فهميدند و قيس بن ماصر ـ كه به نظر من از همه به مباحث كلامى تواناتر بود و مباحث كلامى را از امام زين العابدين عليه السّلام آموخته بود ـ آوردم . هنگامى كه ما مستقر شديم (امام صادق عليه السّلام همواره پيش از حج ، چند روزى در كوه طرف حرم در سايبانى[٣] كه براى خود مى زد ، مستقر مى شد) ، حضرت سر از سايبان بيرون آورد كه ناگاه چشمش به شترى در حال دويدن[٤] افتاد . پس فرمود : «سوگند به خداى كعبه ، اين [سواره هشام است[٥]» . كه ما فكر كرديم[٦] هشام از فرزندان عقيل است كه حضرت وى را بسيار دوست مى داشت . وقتى آمد ، ديديم هشام بن حكم است ـ كه ريشش تازه روييده بود و همه ما از وى بزرگ تر بوديم . امام صادق عليه السّلام براى وى جا باز كرد و فرمود : «ياور ما با دل ، زبان و دست !» .
آن گاه گفت : «اى حمران ! با اين مرد (شامى) بحث كن» . حمران با وى بحث كرد و بر وى پيروز شد . بعد فرمود : مؤمن الطاق ! با وى حرف بزن» . او نيز با وى بحث كرد و بر او پيروز شد . آن گاه فرمود : «اى هشام بن سالم ! با وى مباحثه كن» . وى بحث كرد و هر دو هماوردى كردند . [٧] آن گاه به قيس ماصر فرمود : «با وى حرف بزن» و قيس با وى بحث كرد و امام صادق عليه السّلام از آنچه كه بر شامى در مباحثه مى گذشت ، مى خنديد .
آن گاه امام به مرد شامى فرمود : «با اين نوجوان (هشام بن حكم) بحث مى كنى؟» . گفت : آرى . آن گاه شامى خطاب به هشام گفت : اى نوجوان ! درباره امامت اين مرد از من بپرس . هشام ، از اين سخن چنان خشم گرفت كه بر خود مى لرزيد . سپس به شامى گفت : اى مرد ! آيا خداوند درباره خلقش آگاه تر است يا مردم ، خودشان درباره خودشان؟
مرد شامى گفت : خداوند بر خلقش آگاه تر است . هشام گفت : خدا با اين آگاهى براى مردم چه مى كند؟ شامى پاسخ داد : براى آنان ، حجّت و برهان ، اقامه مى كند تا پراكنده نشوند و يا اختلاف نكنند . آنان را به هم انس مى دهد و كجى آنان را راست مى گرداند و واجبات پروردگارشان را به آنان خبر مى دهد . هشام پرسيد : آن حجّت كيست؟ شامى پاسخ داد : رسول خدا . هشام پرسيد : پس از رسول خدا؟ شامى گفت : كتاب و سنّت . هشام پرسيد : آيا كتاب و سنّت ، امروزه در رفع اختلاف هايمان سودى داشته اند؟ شامى پاسخ داد : آرى .
هشام گفت : چرا پس من و تو اختلاف داريم و تو از شام براى مخالفت با ما تا اين جا آمده اى؟ مرد شامى ساكت شد .
امام صادق عليه السّلام [از شامى] پرسيد : «چرا سخن نمى گويى؟» . شامى گفت : اگر بگويم اختلاف نداريم ، دروغ گفته ام و اگر بگويم كتاب و سنّت ، اختلاف ما را از بين مى برند ، نادرست است؛ زيرا قرآن و سنّت ، رويكردهاى گوناگون دارند . اگر بگويم اختلاف داريم و هر كدام از ما مدّعى حقّ است ، در اين صورت ، كتاب و سنّت ، سودى براى ما نداشتند . با اين حال ، من همين دليل را عليه وى دارم . امام صادق عليه السّلام فرمود : «بپرس . وى را مطّلع خواهى يافت» .
مرد شامى گفت : اى مرد ! چه كسى بر بندگان ، آگاه تر است : پروردگارشان يا خودشان؟ هشام پاسخ داد : پروردگارشان از خودشان آگاه تر است . شامى پرسيد : آيا كسى را برگزيده است تا سخن آنان را يكى كند ، كجى هايشان را راست سازد و از حق و باطلشان خبرشان دهد؟ هشام پرسيد : در زمان رسول خدا يا اكنون؟ شامى گفت : در زمان رسول خدا ، خود وى بود . اكنون چه كسى است؟ هشام گفت : همين شخص كه نشسته و مردم از هر سوى به سوى او مى شتابند و اخبار آسمان [و زمين] را به وراثت از پدرش از جدّش به ما خبر مى دهد . شامى گفت : از كجا اين مسئله را بدانم؟ هشام پاسخ داد : از هر آنچه كه مى خواهى از او بپرس . شامى گفت : راهم را بستى ، بايد سؤال كنم .
امام صادق عليه السّلام فرمود : «اى مرد شامى ! آيا مى خواهى از چگونگى سفر و راهت به تو خبر دهم كه چگونه بود؟» . آن را توصيف كرد . شامى گفت : راست گفتى . هم اكنون ، به خدا اسلام آوردم . امام صادق عليه السّلام فرمود : «اكنون ايمان به خدا آوردى ، چون اسلام ، پيش از ايمان است . به اسلام ، مردم از هم ارث مى برند و ازدواج مى كنند؛ ولى به ايمان ، اجر مى برند» . شامى گفت : راست گفتى . من اكنون گواهى مى دم كه خدايى جز خداى واحد نيست و محمّد ، فرستاده اوست و تو جانشينى از جانشينان هستى .
امام صادق عليه السّلام ، رو به حُمران كرد و فرمود : «تو طبق روايت سخن مى گويى و به حق مى رسى»[٨] و رو به هشام بن سالم كرد و فرمود : «مى خواهى طبق روايت سخن بگويى؛ امّا آن را نمى شناسى» و آن گاه رو به
احول كرد و فرمود : «[تو قياسگرِ مكّار[تو] . [٩] باطل را با باطل مى شكنى؛ امّا باطل تو روشن تر است» . آن گاه رو به قيس ماصر كرد و فرمود : «بحث مى كنى و گاه كه به خبر رسول خدا نزديك مى شوى ، از آنچه كه به آن نزديك شده اى دور مى گردى . [١٠] حق را با باطل در هم مى آميزى ، در حالى كه حقّ اندك ، از باطل فراوان ، بى نياز كند . تو و احول ، پُرخيز[١١] و كاردان هستيد» .
يونس گويد : پنداشتم كه امام ، به هشام بن حكم هم سخنى نزديك به سخنى كه به آن دو فرمود ، بر زبان خواهد راند . آن گاه امام فرمود : «اى هشام ! هر گاه پايين مى آيى ، پاهايت را جمع مى كنى و اوج مى گيرى . [١٢] مثل تو بايد با مردم گفتگو كرد . از لغزش بپرهيز ، و همراهى خداوند ، به خواست خداوند ، پشتوانه توست» .

٦ . ابو مالك احْمَسى : مردى خارجى مذهب ، هر سال وارد مدينه مى شد و به نزد امام صادق مى آمد و لوازم مورد نيازش را نزد امام به امانت مى سپرد . يكى از سال هايى كه نزد حضرت آمد ، مؤمن الطاق هم نزد ايشان بود ومجلس ، پُر از جمعيّت بود .
مرد خارجى[١٣] گفت : علاقه مند هستم كه يكى از يارانت را ببينم و با وى گفتگو كنم . امام صادق عليه السّلام به مؤمن الطاق فرمود : «اى محمّد ! با وى مناظره كن» . وى با خارجى شروع به بحث كرد و در سؤال و جواب ، امانش را بريد . خارجى به امام صادق عليه السّلام گفت : «فكر نمى كردم در بين ياران تو كسى چنين نيكو مناظره كند . امام صادق عليه السّلام فرمود : «در بين ياران من ، قوى تر از اين هم هست» . مؤمن الطاق خشنود شد و گفت : آقاى من ! آيا شما را خوشحال كردم؟ امام صادق عليه السّلام فرمود : «سوگند به خدا خوشحالم كردى . سوگند به خدا راهش را بستى . سوگند به خدا دربندش انداختى . سوگند به خدا حتى يك حرف حق نزدى !» . مؤمن الطاق گفت : چه طور؟ امام فرمود : چون بر پايه قياس سخن گفتى و قياس[١٤] ، جزو دين نيست .

٧ . تصحيح الاعتقاد : از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه شخصى را از ورود به مناظره نهى كرد و شخص ديگرى را به اين كار ، دستور داد . بعضى از ياران آن حضرت گفتند : فدايت شويم ! فلانى را از ورود به مناظره نهى كردى و ديگرى را به آن فرمان دادى؟ امام صادق عليه السّلام فرمود : «وى به استدلال ها ، بيناتر و مدارا كننده تر از [آنْ] ديگرى است» .

--------------------------------------------
پي نوشت ها :
١ . اشاره به سخن مناظره كنندگان در هنگام مناظره است كه مى گويند : اين را مى پذيريم و آن را نمى پذيريم (الوافى) .
«اين روا و آن نارواست» اشاره به كلام آنان است كه به طرف مقابل خود مى گويند او مى تواند چنين بگويد؛ ولى تو نمى توانى چنان بگويى (الوافى) .
٢ . يعنى : آنچه را درباره مسائل دينى از طرف ما ثابت است و به درستى گزارش شده ، رها كنند و آراى خود را مطرح كرد ، با اين قبيل مجادله ها آنها را اثبات كنند (الوافى) .
٣ . الفازة : سايبانى بين دو تيرك را مى گويند (مجمع البحرين ، ج ٣ ، ص ١٤٢٢) .
٤ . الجَنب : نوعى دويدن (يورتمه) است (النهاية ، ج ٢ ، ص ٣) .
٥ . يعنى اين سوار ، هشام است .
٦ . ظنّنا . . . : يعنى فكر كرديم كه منظور وى ، هشام ، يكى از فرزندان عقيل است .
٧ . در بيشتر نسخه ها تعبير «فتعارفا» ثبت شده؛ يعنى هركدام به آنچه كه طرف مقابل مى فهميد ، سخن مى گفت و هيچ يك بر ديگرى غلبه نداشت؛ ولى در پاره اى نسخه ها «فتعاوقا» آمده است؛ يعنى هر يك ، از پيروزى عقب ماندند . در نسخه هايى «تفارقا» ، و در نسخه هايى ديگر «تعارقا» آمده است؛ يعنى در حال عرق ريختن ماندند؛ يعنى مناظره به طول انجاميد (مرآة العقول) و در پاره اى نسخه ها «فتعاركا» ثبت شده است؛ يعنى هيچ كدام بر ديگرى پيروز نشدند .
٨ . يعنى طبق اخبار رسيده از پيامبر و امامان عليه السّلام سخن مى گويى و به حق دست مى يابى . احتمال ديگر آن است كه يعنى طبق كلام قبلى و هماهنگ با آن ، سخن مى گويى و بحث هايت با هم اختلاف ندارند و همديگر را تأييد مى كنند؛ و احتمال دارد مراد آن باشد كه در پىِ كلام طرف مقابل ، سخن مى گويى و پاسخ تو مطابق با پرسش اوست . احتمال نخست ، مناسب تر است (مرآة العقول) .
٩ . قيّاس ، صيغه مبالغه است؛ يعنى تو پُر قياس هستى . «روّاغ» نيز صيغه مبالغه است؛ يعنى بسيار مكر مى كنى و روغ ، حيله و مكرى است كه روباه انجام مى دهد . به سرعت هم روغ گفته مى شود (الوافى) .
١٠ . يعنى وقتى كه به استشهاد به كلام پيامبر صلّى الله عليه و آله نزديك مى شوى و مى توانى به آن تمسّك جويى، آن را رها مى كنى و موضوع ديگرى را پيش مى گيرى كه از هدف تو دور است (الوافى).
١١ . قفّازان از ماده «قفز» به معناى خيزش است . در بعضى نسخه ها قفاران با راء است كه ماده «قفر» به مفهوم پيروى و متابعت است و در بعضى نسخه ها فقاران از ماده فقرت البئر ، يعنى حفر كردن چاه است (مرآة العقول) .
١٢ . يعنى هر گاه نزديك زمين مى شوى و مى ترسى كه سقوط كنى ، مثل پرنده كه هنگام پرواز ، پاهايش را جمع مى كند ، پاهايت را جمع مى كنى و پرواز مى كنى و بر زمين نمى افتى (مرآة العقول) .
١٣ . شُراة (فروشندگان) ، عنوانى بود كه خوارج براى خود برگزيده بودند؛ چون خود را مصداق آيه ٢٠٧ بقره مى دانستند كه مى فرمايد : «و از ميان مردم ، كسى است كه جان خود را براى طلب خشنودى خدا مى فروشد» .
١٤ . قياس نهى شده در بيان معصومان عليه السّلام دو گونه است : يك نوع آن ، قياس فقهى است كه به جهت همگونى دو موضوع ، حكم شرعى يكى از آن دو را به ديگرى سرايت مى دهند . نوع ديگر ، قياس اعتقادى است كه براى شناخت و بيان ويژگى هاى خداوند ، او را به آفريده ها تشبيه مى كنند و ويژگى بندگان را به او نسبت مى دهند . در احاديث فراوانى بيان شده كه خداوند ، با قياس شناخته نمى شود و كسى كه خداوند را از راه قياس توصيف كند ، در اشتباه و گمراهى است (نهج البلاغة ، خطبه ١٨٢؛ الكافى ، ج ١ ، ص ٧٨ و ٩٧؛ التوحيد ، ص ٤٧) . عمران صابى در گفتگوى خود با امام رضا عليه السّلام ، روش قياس خالق به مخلوق را به كار گرفته و تصوّر كرده كه خالق با آفريدن مخلوقات ، تغيير پيدا مى كند و امام رضا عليه السّلام به وى فرمود : خداوند ، با آفريدن مخلوقات ، فرق نمى كند (عيون أخبار الرضا عليه السّلام ، ج ١ ، ص ١٧١) .

*****
فصل دوم : آداب گفتگو
٢ / ١ - نگاه كردن به سخن ، نه به گوينده آن
قرآن
«پس بشارت ده به آن بندگان من كه به سخن ، گوش فرا مى دهند و بهترين آن را پيروى مى كنند؛ اينان اند كه خدايشان راه نموده و اينان اند همان خردمندان» .

حديث
٨ . رسول خدا صلّى الله عليه و آله : حكمت را فراگير ، و اين كه از كجا بيرون آمده ، به تو آسيبى نمى رساند .
٩ . امام على عليه السّلام : به گوينده منگر؛ بلكه بنگر به آنچه گفت .
١٠ . امام على عليه السّلام : حكمت را از هر كه به تو آموخت ، فراگير؛ به سخن بنگر و به گوينده آن ، نگاه مكن .
١١ . امام على عليه السّلام : گم شده حكيم ، حكمت است . هر جا كه باشد ، آن را خواهد جُست .
١٢ . امام على عليه السّلام : دانش ، گم شده مؤمن است . آن را فراچنگ آريد ، گرچه از دستِ مشركان باشد . نبايد كسى از شما از فراگيرى حكمت از دارنده آن ، احساس عار كند .
١٣ . عيسى عليه السّلام : حق را از اهل باطل فرا گيريد و باطل را از اهل حق هم فرامگيريد و نقّاد سخن باشد .
ر . ك : علم و حكمت در قرآن و حديث ، آداب آموختن ، ٣ / ١١ : «پذيرش حق از آورنده كه آن» .

٢ / ٢ - پيروى دانش
قرآن
و گفتند : «هرگز كسى به بهشت در نيايد ، مگر آن كه يهودى يا ترسا باشد . اين آرزوهاى [واهى ايشان است . بگو : اگر راست مى گوييد ، دليل خود را بياوريد» .
هان ! شما [اهل كتاب] همانان ايد كه درباره آنچه نسبت به آن دانش داشتيد ، محاجّه كرديد . پس چرا در مورد چيزى كه بدان دانشى نداريد ، محاجّه مى كنيد ، با آن كه خدا مى داند و شما نمى دانيد؟ آيا به جاى او خدايانى براى خود برگرفته اند؟ بگو : «برهانتان را بياوريد» . اين است يادنامه هر كه با من است و يادنامه هركه پيش از من بوده [نه ، بلكه بيشترشان حق را نمى شناسند و در نتيجه ، از آن رويگردان اند .
و برخى از مردم درباره خدا بدون هيچ علمى مجادله مى كنند و از هر شيطانِ سركشى پيروى مى كنند .
و از [ميان] مردم ، كسى است كه درباره خدا بدون هيچ دانش و بى هيچ رهنمود و كتاب روشنى به مجادله مى پردازد .
و هركس با خدا معبود ديگرى بخواند ، براى آن برهانى نخواهد داشت و حسابش فقط با پروردگارش است . در حقيقت ، كافران رستگار نمى شوند .
يا آن كس كه خلقت را آغاز مى كند و سپس آن را باز مى آورد ، و آن كس كه از آسمان و زمين به شما روزى مى دهد؟ آيا معبودى با خداست؟ بگو : «اگر راست مى گوييد ، برهان خويش را بياوريد .
كسانى كه درباره آيات خدا ـ بدون حجّتى كه براى آنان آمده باشد ـ مجادله مى كنند ، [اين ستيزه در نزد خدا و نزد كسانى كه ايمان آورده اند ، [مايه عداوت بزرگى است . اين گونه ، خدا بر دل هر متكبّر زورگويى مهر مى نهد .
در حقيقت ، آنان كه درباره نشانه هاى خدا ـ بى آن كه حجّتى برايشان آمده باشد ـ به مجادله برمى خيزند ، در دل هايشان جز بزرگنمايى نيست [و] آنان به آن [بزرگى كه آرزويش را دارند نخواهند رسيد . پس به خدا پناه جوى؛ زيرا او خود ، شنواى بيناست .

حديث
١٤ . رسول خدا صلّى الله عليه و آله : كسى كه در نزاع ها از غيرِ دانش يارى جويد ، تا هنگام مرگ ، در خشم خداست .
١٥ . رسول خدا صلّى الله عليه و آله : از بهترين امّت من ، مردمى هستند . . . كه پيرو برهان اند .
١٦ . امام زين العابدين عليه السّلام : بصريان به امام حسين عليه السّلام نامه اى نوشتند و از وى درباره معناى «صمد» پرسيدند . در پاسخ به آنان نوشت : «به نام خداوند رحمتگر مهربان ! امّا بعد ، در قرآنْ ژرفكاو نشويد و در آن ، مجادله نكنيد و درباره آن ، بدون دانش ْ بحث نكنيد . از جدّم رسول خدا شنيدم كه مى فرمود : هركس بدون دانش درباره قرآن چيزى بگويد ، نشيمنگاه وى ، آتش خواهد بود .
١٧ . زراره : از امام باقر عليه السّلام پرسيدم : حقّ خدا بر بندگان چيست؟ فرمود : «اين كه بگويند آنچه را مى دانند ، و زبان نگه دارند از آنچه كه نمى دانند» .
١٨ . امام صادق عليه السّلام : گروهى بر پدرم ـ كه خداى رحمتش كند ـ وارد شدند و كشمكش خود را با مردم (مخالفان) ، به وى يادآور شدند . وى به آنان فرمود : «آيا ناسخ و منسوخ كتاب خدا را مى شناسيد؟» . گفتند : نه . به آنان فرمود : «چه چيز شما را به كشمكش خوانده است؟ شايد شما ندانسته حرام را حلال و حلال را حرام كنيد؟ تنها كسى درباره كتاب خدا بحث مى كند كه حلال و حرام خدا را بشناسد» . آنان به ايشان گفتند : آيا مى خواهى از مرجئه باشى؟ پدرم به آنان فرمود : «واى بر شما ! مى دانيد كه من از مرجئه نيستم؛ ولى مى خواهم شما را به حق نزديك كنم» .

٢ / ٣ - اهتمام به ناشناخته ها
١٩ . امام على عليه السّلام : دانشور ، كسى است كه بداند آموخته هايش در بين ناآموخته هايش كم است و به همين دليل ، خويش را نادان بشمارد تا از اين رهگذر ، تلاشش در فراگيرى دانش ، فزونى گيرد . [اگر چنين باشد ،] همواره جوياى دانش خواهد بود و شيفته دانش؛ بهره گير از آن ، و بر دانشيان ، فروتن و اهتمام ورز خواهد بود؛ پايبند سكوت و بهوش از خطا و از دانش ، زندگى جو خواهد گشت و چون خويش را نادان مى پندارد ، اگر با چيزى رو در رو شود كه نمى داند ، آن را انكار نخواهد كرد .
نادان ، كسى است كه به سبب نادانى نسبت به دانش ، اندكِ خود را عالم مى شمارد و به نظر خود ، بسنده مى كند؛ همواره از دانشوران دورى مى گزيند و آنان را پست مى داند و مخالفان خود را اشتباه كار مى شمارد و هر آنچه را نمى داند ، گمراهى مى داند ، و اگر با چيزى رو به رو شود كه نمى شناسد ، آن را انكار مى كند و دروغ مى شمارد و از روى نادانى مى گويد : من اين را نمى شناسم و فكر نمى كنم كه چنين بوده و يا چنين باشد . چه طور مى تواند چنين باشد؟ اين به دليل اعتماد بر انديشه خود و كم اطّلاعى از ناآگاهى هاى خويش است و با اين عقيده ، هيچ گاه از ناآگاهى و اشتباه جدا نمى گردد؛ از نادانى بهره مى گيرد و منكر حق خواهد بود؛ در نادانى خود ، حيران و از فراگرفتن دانش ، سرگران خواهد بود .

٢ / ٤ - يارى جويى از حقيقت
٢٠ . امام على عليه السّلام : استدلال كننده از حقيقتْ يارى مى جويد .
٢١ . امام على عليه السّلام : كسى كه از حقيقت يارى جويد ، پيروز مى شود .
٢٢ . امام على عليه السّلام : با كسى كه از حقيقت يارى مى جويد ، درگير نشو .

٢ / ٥ - رهنمودجويى از قرآن و سنّت
٢٣ . امام على عليه السّلام ـ در وصف قرآن ـ : آن كه با كمك قرآن گفتگو كند ، پيروز شود ؛ آن كه به يارى قرآن مبارزه كند ، يارى شود و آن كه به قرآن بر پاى ايستد ، به راه راستْ رهنمون شود .
٢٤ . امام صادق عليه السّلام ـ در تفسير اين آيه كه «با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه اى] كه نيكوتر است ، مجادله نماى» ـ : منظور ، قرآن است .
٢٥ . امام على عليه السّلام ـ وقتى عبدالله بن عبّاس را براى گفتمان با خوارج روانه كرد ـ : با آنان ، به قرآن گفتگو نكن؛ زيرا قرآن ، رويكردهاى گوناگون را پذيراست . تو مى گويى و آنان مى گويند؛ ولى با آنان به سنّت گفتگو كن ، چون آنان از سنّت ، گريزگاهى پيدا نخواهند كرد .
٢٦ . امام صادق عليه السّلام : با مردم (مخالفان) ، با سخن من گفتگو كنيد . اگر بر شما اعتراض كنند ، من مورد اعتراض قرار خواهم گرفت .

چگونگى بهره گيرى از قرآن در گفتمان
يكى از روش هاى گفتمان با قرآن ، بهره گيرى از آيات قرآنى در هنگام استدلال است؛ ولى گفتمان با قرآن ، در اين روش منحصر نيست . نوع ديگرى از گفتمان با قرآن وجود دارد و آن ، بهره گيرى شيوه هايى است كه قرآن در مجادله هايش با مشركان و اهل كتاب به كار گرفته است .
شكل ديگر گفتمان با قرآن ، بهره گيرى از آموزه هاى قرآنى به طور غير مستقيم و روند استدلال به معارف قرآنى ، بدون يادكرد از آيه اى معيّن در ضمن استدلال است .
در آغاز ممكن است شخص ، مطلب مشخّصى را از قرآن كريم بيرون بكشد و آن گاه ، انديشه خويش را براى بيان برهان عقلى بر پايه همان مطلب ، به كار اندازد.
عنوان «رهنمود جويى از قرآن» ، هر سه اين شيوه ها را در بر مى گيرد و لازم نيست كه به همان روش اوّل ، يعنى بهره گيرى از آيه اى خاص در ضمن استدلال ، بسنده شود . حتّى در پاره اى از فضاهاى ويژه ، بهره گيرى از آيات قرآنى و بويژه آيه هاى متشابه و يا قابل تأويل ، به صلاح نيست ، چنان كه على عليه السّلام در هنگام اعزام ابن عباس براى گفتمان با خوارج ، دستور داد با آنان به قرآن گفتگو نكند ، چون خوارج ، اصحاب تأويل و افراد لجوجى بودند و از اين رو ، قرآن را به رويكردهاى گوناگون حمل مى كردند تا به گونه اى آن را موافق منافع خود سازند؛ در حالى كه اگر به سيره رسول خدا استدلال مى كرد ، آنان نمى توانستند انكار كنند .
اگر به گفتمان امام على عليه السّلام قبل از جنگ نهروان با خوارج دقّت كنيم ، خواهيم ديد كه وى ، همين شيوه را برگزيده و حجّت را بر آنان تمام كرده است و بيشترشان توبه كردند .
قرآن نيز همين روش را برگزيده است و براى ابطال آراى مخالفان ، از مصاديق عينى كه قابل انكار نيستند بهره گرفته است . به عنوان نمونه ، در احتجاج بر آنانى كه حضرت مسيح را به علّت نداشتن پدر ، پسر خدا مى پنداشتند ، مى گويد : بنابراين ، آدم هم بايد پسر خدا باشد ، چون وى نيز پدر نداشت ، در حالى كه آنان خود ، بر اين مطلب اقرار ندارند . [١]

٢ / ٦ - راستى
٢٧ . امام على عليه السّلام : آن كه سخنش راست باشد ، دليلش قوى تر است .
٢٨ . امام على عليه السّلام : آن كس كه سخنش راست باشد ، دليلش درست تر است .
٢٩ . امام على عليه السّلام : آن كه به راستى استدلال مى كند ، شكست نمى خورد .
٣٠ . امام على عليه السّلام : دروغگو در سخن خود ، متّهم است؛ گرچه استدلالش قوى و حرفش راست باشد .
ر . ك : حديث ٧١ «گفتمان شايسته» .

٢ / ٧ - يارى جويى از خدا
٣١ . امام زين العابدين عليه السّلام ـ در دعاى «مكارم الأخلاق» ـ : پروردگارا ! بر محمّد و آلش درود فرست و من را بر آنان كه بر من ستم كنند ، توانا كن و بر كسى كه با من بحث كند ، زبانى گويا ده و بر آن كه با من دشمنى كند ، پيروزم فرما !
٣٢ . امام زين العابدين عليه السّلام ـ در دعاى معروف به انجيليّه ـ : به تو پناه مى برم از دعاى پذيرفته نشده ، و اميد دروغ پنداشته شده ، شرمِ از بين رفته ، و استدلال شكست خورده ، و نظريه نادرست .
٣٣ . امام صادق عليه السّلام ـ به نوح بن يقظان ـ : اين دعا را بخوان : پروردگارا ! من . . . از تو گشايش در روزى ، زهد در كفاف ، خروج با سخن از هر شبهه ، درستى در استدلال و راستى در همه جا مى خواهم .

--------------------------------------------
پي نوشت ها :
١ . آل عمران ، آيه ٥٩ : در واقع، مَثَل عيسى نزد خدا همچون مَثَل [خلقت] آدم است [كه] او را از خاك آفريد؛ سپس بدو گفت : «باش !» ، پس وجود يافت .

گفتگوى تمدّنها در قرآن و حديث


فصل سوم : آفت هاى گفتمان
٣ / ١ - پيروى از گمان
قرآن
و ايشان را به اين [كار] ، معرفتى نيست . جُز گمانِ [خود] را پيروى نمى كنند و در واقع ، گمان در [وصول به] حقيقت ، هيچ سودى نمى رساند .
و گفتند : غير از زندگانى دنياى ما [چيز ديگرى] نيست . مى ميريم و زنده مى شويم ، و مارا جز طبيعت ، هلاك نمى كند» ؛ و[لى] به اين [مطلب] ، هيچ دانشى ندارند [و] جز [طريق] گمان نمى سپُرند .
و آسمان و زمين را كه ميان اين دو است ، به باطل نيافريديم . اين ، گمان كسانى است كه كافر شده [و حق پوشى] كرده اند . پس واى از آن آتش بر كسانى كه كافر شده اند .
و اگر از بيشتر كسانى كه در [اين سرزمين] هستند ، پيروى كنى ، تو را از راه خدا گمراه مى كنند . آنان ، جز از گمانِ [خود] پيروى نمى كنند و جز به حدس و تخمين نمى پردازند .
بلكه چيزى را دروغ شمردند كه به علم آن احاطه نداشتند و هنوز تأويل آن بر ايشان نيامده است . كسانى [هم] كه پيش از آنان بودند ، همين گونه [پيامبرانشان را] تكذيب كردند . پس بنگر كه فرجام ستمگران ، چگونه بوده است .
آن گاه كه آن [بهتان] را از زبان يكديگر مى گرفتيد و با زبان هاى خود ، چيزى را كه بدان علم نداشتيد ، مى گفتيد و مى پنداشتيد كه كارى سهل و ساده است ، با اين كه آن [امر] نزد خدا بزرگ بود .
چيزى را كه بدان علم ندارى دنبال مكن؛ زيرا گوش و چشم و قلب ، همه مورد پرسش واقع خواهند شد .

٣ / ٢ - هواهاى نفسانى
قرآن
به من خبر دهيد از لات و عزّى و منات ، آن سومين ديگر . آيا [به خيالتان براى شما پسر است و براى او دختر؟ در اين صورت ، اين تقسيم نادرستى است . [اين بتان ، جز نام هايى بيش نيستند كه شما و پدرانتان نامگذارى كرده ايد [و] خدا بر [حقيقت آنها هيچ دليلى نفرستاده است . [آنان ،] جز گمان و آنچه را كه دلخواهشان است ، پيروى نمى كنند ، با آن كه قطعاً از جانب پروردگارشان هدايت بر ايشان آمده است .

حديث
٣٤ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : كسى كه تعصّب ورزد يا بر او تعصّب ورزيده شود ، بند ايمان را از گردن خويش برداشته است .
٣٥ .امام على عليه السّلام : نزديك ترين رأى ها به خردمندى ، دورترين آنها از هواپرستى است .
٣٦ .امام على عليه السّلام : بهترين ديدگاه ها دورترين آن از هواى نفس و نزديك ترين آن به استوارى است .
٣٧ .امام على عليه السّلام ـ در پاسخ زيد بن صوحان عبدى كه پرسيد كدام مردم ، استواررأى ترند؟ ـ : آن كه [توجّه] مردم [به وى] ، خودپسندش نسازد و دنيا با آرايشش گولش نزند .
٣٨ .امام على عليه السّلام : لجبازى ، خِرَد را به زنجير كشد .
٣٩ .امام على عليه السّلام : لجباز ، انديشه اى ندارد .
٤٠ .امام على عليه السّلام : لجبازى ، انديشه را فاسد كند .

٣ / ٣ - تقليد
قرآن
و چون به آنان گفته شود : «به سوى آنچه خدا نازل كرده و به سوى پيامبر[ش] بياييد» ، مى گويند : «آنچه پدران خود را بر آن يافتيم ، ما را بس است» . آيا هرچند پدرانشان چيزى ندانسته و هدايت نيافته بودند؟
و بدين گونه ، در هيچ شهرى پيش از تو هشداردهنده اى نفرستاديم ، مگر آن كه خوشگذرانان آن گفتند : «ما پدران خود را بر آيينى [و راهى يافته ايم و ما از پىِ ايشان راهسپاريم» .

حديث
٤١ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : فرصت طلب نباشيد كه بگوييد : اگر مردم به ما نيكى كردند ، نيكى مى كنيم و اگر ستم كردند ، ستم مى كنيم . خويش را چنان آماده كنيد كه اگر مردم نيكويى كردند ، نيكى كنيد و اگر بدى كردند ، ستم نكنيد .
٤٢ .امام على عليه السّلام : حقّ و باطل ، با مردمْ قابل شناسايى نيست؛ بلكه بايد حق را بشناسيد تا اهل آن را بشناسيد ، و بايد باطل را بشناسيد تا باطل پيشه را بشناسيد .
٤٣ .امام على عليه السّلام : حق و باطل را با مردم نمى توان شناخت؛ امّا حق را با پيروى از كسانى كه حق پيشه اند ، بشناس و باطل را با دورى گزيدن كسانى كه از آن دورى مى گزينند .
٤٤ .امام صادق عليه السّلام ـ به يكى از ياران خود ـ : فرصت طلب نباش كه بگويى من با مردم هستم و يكى از آنان به شمار مى آيم .

٣ / ٤ - جدالگرى
قرآن
پس درباره ايشان ، جز به صورت ظاهرْ جدال مكن[١] و در مورد آنها از هيچ كس جويا مشو .

حديث
٤٥ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : جدالگرى را رها كنيد؛ زيرا حكمت ، با جدل فهميده نمى شود و از فتنه اش ايمنى نيست .
٤٦ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : بنده اى ايمانش كمال نمى گيرد ، جز آن كه جدالگرى را رها كند؛ گرچه بر حق باشد .
٤٧ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : باپرواترين مردم ، كسى است كه جدالگرى را گرچه برحق باشد ، رها كند .
٤٨ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : سه چيز است كه هركس با داشتن آن سه چيز خدا را ملاقات كند ، از هر درى كه بخواهد ، وارد بهشت مى شود : كسى كه خوش اخلاق باشد؛ در آشكار و نهان از خدا بترسد؛ و جدالگرى را گرچه بر حق باشد ، رها سازد .
٤٩ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : اگر كسى جدالگرى را در صورتى كه برحق باشد ، ترك كند ، خداوند ، خانه اى براى وى در بالاترين نقطه بهشت خواهد ساخت ، و اگر كسى جدالگرى را در صورتى كه بر باطل است، ترك كند ، خداوند، خانه اى در بيرون بهشت براى وى خواهد ساخت .
٥٠ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : كسى كه دروغ را در صورتى كه بر باطل است ، ترك كند ، براى وى كاخى در بيرون بهشت[٢] ساخته خواهد شد ، و كسى كه جدالگرى را ترك كند ، در حالى كه بر حق است ، در وسط بهشت ، كاخى براى وى ساخته خواهد شد ، و كسى كه خوش اخلاق باشد ، كاخى در بالاى بهشت برايش ساخته خواهد شد .
٥١ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : من ضامن خانه اى در اطراف بهشت هستم ، براى كسى كه جدال را در حالى كه برحقّ است ، ترك كند ، و [ضامن] خانه اى در وسط بهشت ، براى كسى كه دروغ [حتّى به] شوخى را ترك كند ، و [ضامن ] خانه اى در بالاى بهشت ، براى كسى كه رفتارش نيكو باشد .
٥٢ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : در جدال خيرى نيست؛ گرچه درباره حق باشد .
٥٣ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : از نشانه هاى فروتنى است : خشنودى انسان به نشستن در پايين ترين مكان مجلس؛ سلام كردن به هركس كه با وى رو به رو مى شود؛ و رها كردن جدال ، گرچه بر حق باشد .
٥٤ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله ـ در توصيه به ابوذر ـ : عيبگير ، ستايشگر ، طعنه زن و جدالگر مباش .
٥٥ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : با برادرت جدالگر مباش ، وى را دست مينداز و وعده اى مده كه خلاف آن رفتار كنى .
٥٦ .البيان و التبيين : سائب بن صيفى خدمت پيامبر صلّى الله عليه و آله رسيد و گفت : آيا مرا مى شناسى؟ رسول خدا فرمود : «چگونه شريكم را كه مرا آزار نمى رساند و با من مجادله نمى كند ، نشناسم» .
٥٧ .امام على عليه السّلام : با جدل ، محبّتى باقى نمى ماند .
٥٨ .امام على عليه السّلام : با جدالگرى فراوان ، محبّتى نيست .
٥٩ .امام على عليه السّلام : فراوانى جدالگرى ، سبب كينه توزى است .
٦٠ .امام على عليه السّلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ : با آن كه جدالگرى كردى ، دشمنى ورزيدى .
٦١ .امام على عليه السّلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ : آن كه با تو جدال مى كند ، دشمنى[٣] مى كند .
٦٢ .امام على عليه السّلام : كسى كه جدالگرى اش فزونى يافت ، از اشتباه ، ايمن نيست .
٦٣ .امام على عليه السّلام : آن كه جدالگرى اش به باطل ْ فراوان گردد ، نابينايى اش از حق ، پايدار ماند .
٦٤ .امام على عليه السّلام ـ در وصيّت به كميل ـ : اى كميل ! از جدالگرى برحذر باش؛ زيرا با جدالگرى ، نادانان را بر خويش تحريك مى كنى و دوستى را فاسد مى سازى .
٦٥ .امام على عليه السّلام : كسى كه بر آبروى خويش بخل ورزد ، جدالگرى را رها كند .
٦٦ .امام على عليه السّلام : جدالگرى بذر بدى هاست .
٦٧ .امام على عليه السّلام : تمام بدى ها در لجبازى و بسيار جدالگرى است .
٦٨ .امام على عليه السّلام : شك ، چهار شاخه دارد : جدالگرى ، ترس ، دودلى و تسليم . آن كه جدالگرى را عادت (روش) خويش قرار داد ، شامش پگاه نخواهد شد و آن كه از فرارويش ترسيد ، عقبگرد خواهد كرد و آن كه در شبه ها دودل گشت ، سُمِ شياطين ، لگدمالش خواهد كرد و آن كه تسليم بدبختى هاى دنيا و آخرت گشت ، در هر دو به هلاكت خواهد رسيد .
٦٩ .امام باقر عليه السّلام : معتكف ، بوى خوش نمى بويد ، از گل لذّت نمى برد و جدل نمى كند .
٧٠ .امام صادق عليه السّلام : هنگامى كه روزه هستى ، بايد گوش و چشمت از حرام و زشتى روزه دار باشد و جدالگرى را رها كنى .
٧١ .امام صادق عليه السّلام : كيست كه در برابر چهار خانه در بهشت ، چهار چيز را براى من متعهّد شود؟ ببخش و از نيازمندى نهراس؛ صلح را در جهان گسترش بده؛ از جدالگرى ، حتى در صورت محق بودن ، دست بشوى ؛ و با مردم ، منصف باش .
٧٢ .امام صادق عليه السّلام : جدل نكن تا آبرويت نرود .
٧٣ .امام صادق عليه السّلام : جدالگرى از چهار روى خارج نيست : يا تو و همراهت درباره چيزى جدال مى كنيد كه هر دو مى دانيد ! در اين صورت ، خيرخواهى را ترك كرده ، آبروريزى را پيشه ساخته ايد و دانش جدل را تباه ساخته ايد؛ يا آن كه هيچ كدام نمى دانيد . بنابراين ، نادانى را آشكار نموده ايد و از روى نادانى دشمنى ورزيده ايد؛ و يا آن كه تو تنها مى دانى . در اين صورت ، با جستجوى لغزش دوستت ، به وى ستم روا داشته اى؛ يا آن كه دوست تو تنها مى داند . در اين صورت ، حرمت وى را زيرپا گذاشته ، وى را در جايگاه واقعى اش قرار نداده اى.
و همه اينها ناممكن است . بنابراين ، اگر كسى انصاف به خرج دهد و حق را بپذيرد و جدالگرى را رها كند ، ايمانش را استوار و دينش را نيكو و خردش را پاس داشته است .
٧٤ .امام صادق عليه السّلام : مؤمن ، مدارا كند و جدل نورزد .
٧٥ .امام صادق عليه السّلام ـ در وصيّتش به مؤمن الطاق ـ : از جدالگرى برحذر باش؛ چرا كه اعمال تو را نابود مى كند . از جدل برحذر باش؛ چرا كه گرفتارت مى كند و از دشمنى بسيار بپرهيز كه تو را از خدا دور مى سازد .
٧٦ .امام هادى عليه السّلام : جدالگرى ، دوستى ديرپا را نابود مى كند و پيمان هاى استوار را از هم مى گسلد و كمترين نتيجه آن ، پيروزى برطرف مقابل است و پيروزى ، سبب اصلى جدايى است .
٧٧ .لقمان عليه السّلام ـ به پسرش ـ : كسى كه جدالگرى را دوست دارد ، بدگويى مى شنود .
٧٨ .سليمان بن داوود عليه السّلام ـ به پسرش ـ : جدالگرى را رها كن ، چون سودش كم است و دشمنى بين دوستان را برمى افروزد .
ر . ك : حديث ١٠٦

نكته
از كتاب هاى لغت به دست مى آيد كه «مراء (جدالگرى)» ، نوعى از مجادله است كه شخص از سويى در حيرت است و از سويى ديگر ، با طرف مقابل به انكار و ناباورى مى پردازد و تلاش مى كند مطالب و ديدگاه هاى طرف مقابل را از زبان وى بشنود و براى غلبه بر وى ، آنها را رد كند و انكار نمايد .
بنابراين ، جدالگرى (مراء) در مجادله هاى باطل به كار گرفته مى شود و نه گفتمان هاى حق؛ زيرا گفتمان حق ، عبارت است از گفتگويى كه در آن ، گفتگو كننده ، ديدگاه ها و آرايى از قرآن و سنّت به دست آورده و هيچ شكّى در آن ندارد و از طرف ديگر ، هدفش از گفتمان ، روشن كردن حق و پاسخگويى به شبهه هايى است كه در اين زمينه مطرح شده است .
نتيجه آن كه گفتگوكننده ، چه برحق باشد و چه بر باطل ، روا نيست جدال به مفهوم بيان شده را انجام دهد .

٣ / ٥ - دشمنى
٧٩ .امام على عليه السّلام : بپرهيزيد از جدالگرى و دشمنى ؛ چون اين دو ، دل ها را بر دوستان ، بيمار مى كند و دورويى بر پايه آن دو به وجود مى آيد .
٨٠ .جابر : امام باقر عليه السّلام به من فرمود : اى جابر ! دشمنى مكن؛ چرا كه دشمنى ، قرآن را تكذيب مى كند .
٨١ .امام صادق عليه السّلام : جز كسى كه سينه اش تنگ شده ، دشمنى نمى كند .
٨٢ .امام صادق عليه السّلام : جز شك كننده و يا شخص بى پروا دشمنى نمى كند .

٣ / ٦ - خشم
٨٣ .امام على عليه السّلام : شدّت خشم ، سخن گفتن را دگرگون مى كند ، قدرت استدلال را قطع مى كند و شعور را متلاشى مى سازد .
٨٤ .امام على عليه السّلام : تندخويى را رها كن و به استدلال بينديش . از ياوه گويى[٤] خويش را نگه دار تا از لغزش در امان بمانى .
٨٥ .محمّدبن سنان : مفضّل بن عمر ، پس از آن كه سخن ابن ابى العوجاء را در ردّ آفريدگار شنيد ، گفت : اى دشمن خدا ! در دين خدا الحاد مى ورزى و خداى را منكر مى شوى؟ . . . ابن ابى العوجاء به مفضّل گفت : اى مرد ! اگر اهل گفتگويى ، با هم سخن خواهيم گفت . اگر دليل به نفع تو بود ، از تو پيروى مى كنم ، و اگر اهل گفتگو نيستى ، حرفى با تو نيست . اگر تو از ياران جعفربن محمّد صادق عليه السّلام هستى ، بدان كه وى با ما چنين سخن نمى گويد و با چنين دليل هايى گفتگو نمى كند و از زبان ما بيشتر از آنچه شنيده اى ، شنيده است و هيچ گاه در گفتگو با ما ناسزا نمى گويد و در پاسخ ما حق كشى نمى كند . وى فردى حليم ، باوقار ، خردمند و استوار است؛ هيچ گاه نادانى ، شتابزدگى و بى باكى بر وى عارض نمى شود؛ سخن ما را مى شنود و به ما توجّه مى كند و از دليل هاى ما هرچه كه داريم ، آگاه مى شود ، به گونه اى كه فكر مى كنيم راه را بر وى بسته ايم . آن گاه با سخنى ساده و كلامى كوتاه ، استدلال ما را از بين مى برد و دليل خود را اثبات مى كند و عذر ما را قطع مى كند و نمى توانيم در جوابش پاسخى بدهيم . اگر تو از ياران وى هستى ، مثل وى با ما گفتگو كن .

٣ / ٧ - يارى جويى از باطل
قرآن
پيش از اينان ، قوم نوح ، و بعد از آنان ، دسته هاى مختلف [ديگر] به تكذيب پرداختند ، و هر امّتى آهنگ فرستاده خود را كردند تا او را برگيرند ، و به [وسيله] باطل ، جدال نمودند تا حقيقت را با آن پايمال كنند . پس آنان را فرو گرفتم . آيا چگونه بود كيفر من؟

حديث
٨٦ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : خداوند ، آنانى را كه دين خود را وسيله جدال قرار مى دهند ، لعنت كرده است؛ يعنى جدالگرى كنند تا به وسيله باطل ، حق را از بين ببرند .

--------------------------------------------
پي نوشت ها :
١ . در دو فصل گذشته بحث «آداب و آفت هاى گفتگو» را بيان كرديم . با توجّه به آن مطالب ، اگر در «مراء» آداب گفتگو مراعات شود و از آفت هاى آن پرهيز گردد ، چيز قابل قبول خواهد بود ، و گرنه غيرقابل قبول است . اگر اصول ياد شده در «مراء» مراعات گردد ، مراء به ابزارى براى تبيين حقيقت ، بدل خواهد شد .
٢ . رَبَض الجنة : اطراف بهشت است . از تشبيه آن به ساختمان هايى كه در بيرون شهرها و خارج از قلعه ها ساخته مى شود ، گرفته شده است (النهاية ، ج ٢ ، ص ١٨٥) .
٣ . لاحيته، ملاحاةً ولحاء: با وى منازعه كردم و در مثل مى گويند: كسى كه با تو منازعه كند، دشمنى كرده است (الصحاح، ج ٦، ح ٢٤٨١) .
٤ . الخطل : كلام .


*****
فصل چهارم : احكام گفتمان
٤ / ١ - گفتمان شايسته
قرآن
با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه اى كه نيكوتر است ، مجادله نماى . در حقيقت ، پروردگار تو به [حال كسى كه از راه او منحرف شده ، داناتر و او به [حال راه يافتگان [نيز داناتر است .
و با اهل كتاب ، جز به [شيوه اى] كه بهتر است ، مجادله مكنيد ـ مگر [با كسانى از آنان كه ستم كرده اند ـ و بگوييد : «به آنچه به سوى ما نازل شده و [آنچه به سوى شما نازل گرديده ، ايمان آورديم؛ و خداى ما و خداى شما يكى است و ما تسليم اوييم» .

حديث
٨٧ .امام على عليه السّلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ : نوجوانان را به مجادله و مباحثه فرمان دهيد ، ميانْ سالان را به تفكّر و كهنْ سالان را به سكوت .
٨٨ .امام باقر عليه السّلام : آن كه با زبانش ما را بر دشمنانمان يارى كند ، در روزى كه در پيشگاه الهى ايستاده ، خداوند با حجّت خود ، وى را به سخن خواهد آورد .
٨٩ .هشام بن حكم : امام صادق عليه السّلام از من پرسيد : «ابن طيّار چه شد؟» . گفتم : مُرد . فرمود : «خدا رحمتش كند و او را با چهره اى شاداب و شادمان ، ملاقات كند . وى بسيار دفاع كننده از ما اهل بيت بود .
٩٠ .ابوالقاسم نصر بن صباح : امام صادق عليه السّلام به بهشتى بودن عبدالرحمان بن حجّاج گواهى داد و به وى مى فرمود : اى عبد الرحمان ! با مردم مدينه سخن بگو . من دوست دارم در ميان شيعيان ، امثال تو ديده شوند .
٩١ .حمّاد : امام كاظم عليه السّلام به محمّد بن حكيم دستور مى داد كه در مسجد رسول خدا با مردم مدينه بنشيند و با آنان سخن بگويد و گفتمان كند . حتّى درباره صاحب قبر (پيامبر) هم با آنان سخن گويد . وقتى وى بر مى گشت ، امام مى فرمود : «به آنان چه گفتى و آنان به تو چه گفتند؟» وامام از گفتمان او خشنود بود .
٩٢ .امام عسكرى عليه السّلام : در محضر امام صادق عليه السّلام از جدال در دين سخن به ميان آمد و اين كه رسول خدا و امامان عليه السّلام از اين كار نهى كرده اند . امام صادق عليه السّلام فرمود : «به طور مطلق از آن نهى نشده؛ ولى از جدال به غير روش نيكو نهى شده است . مگر نشنيده ايد كه خداى ـ عزّوجلّ ـ مى فرمايد : و با اهل كتاب ، جز به [شيوه اى] كه بهتر است ، مجادله مكنيد و در جاى ديگر فرموده : با اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه اى] كه نيكوتر است ، مجادله نما .
بنابراين ، جدال به روش نيكو را دانشوران با دين همراه ساختند و جدال به غير روش احسن ، حرام است . خدا آن را بر پيروان ما حرام ساخته است . چگونه خدا جدال را به طور كلّى حرام كرده است ، در حالى كه مى فرمايد : وگفتند : هرگز كسى به بهشت در نيايد ، مگر آن كه يهودى و يا ترسا باشد و مى فرمايد : اين آرزوهاى [واهى] ايشان است . بگو : اگر راست مى گوييد ، دليل خود را بياوريد .
بنابراين ، دانش درست و ايمان را به برهان دانسته است و آيا جز در جدال به روش نيكو ، برهان آورده مى شود؟» .
گفته شد : اى فرزند رسول خدا ! جدال به روش نيكو و جدال به روش غير نيكو چيست؟ فرمود : «جدال به روش غير نيكو ، آن است كه با باطل پيشه مجادله كنى . او باطلى را براى تو مطرح كند و تو با حجّتى كه خدا قرار داده آن را پاسخ نگويى؛ بلكه حرفش را انكار كنى و يا حقّى را كه شخص باطلگرا مى خواهد با آن به نفع حرف باطلش استدلال كند ، از ترس آن كه در آن مطلب حق ، حجّتى بر تو باشد آن را انكار كنى؛ چرا كه نمى دانى چگونه از استدلال وى رهايى يابى . اين روش كه موجب ايجاد فتنه بر برادران كه توان و يا باطلگرايان شوند ، بر شيعه ما حرام است ؛ زيرا باطلگرايان ، ناتوانى ناتوان هاى شما را در هنگام مجادله و ضعف دليل هاى وى را حجّتى بر باطل خود قرار مى دهند .
امّا ضعيفان شما از اين كه ناتوانى طرفدار حق را در برابر طرفدار باطل مى بينند ، غمگين مى شوند .
امّا جدال به روش نيكو ، همان است كه خداوند به پيامبرش فرمان داده با منكران حياتِ پس از مرگ و زنده ساختن مردگان ، مباحثه كند .
خداوند ، از پيامبرش چنين گزارش مى كند : و براى ما مثلى آورد و آفرينش خود را فراموش كرد؛ گفت : چه كسى اين استخوان ها را كه پوسيده است ، زندگى مى بخشد؟ . خداوند در پاسخ به آن مى فرمايد : بگو اى محمّد ! همان كسى كه نخستين بار آن را پديد آورد و اوست كه به هر گونه آفرينشى داناست . همو كه برايتان در درخت سبزفام ، اخگر نهاد كه از آن [چون نيازتان افتاد] آتش مى افروزيد تا آخر سوره .
خداوند از پيامبرش خواسته تا با باطل پيشه اى كه مى گويد : چگونه رواست اين استخوان هاى پوسيده برانگيخته شوند ، مجادله كند . خداوند مى گويد : همان كسى كه نخستين بار آن را پديد آورد . آيا آن كه آنها را از هيچ آفريده ، از اين كه پس از پوسيدن ، دوباره برگرداند ، عاجز است؟ بلكه ايجاد اوّليه آن در پيش شما مشكل تر از برگرداندن آنهاست .
سپس گفت : همو كه برايتان در درخت سبزفام اخگر نهاد ؛ يعنى هنگامى كه آتش سوزنده را در درون درخت سرسبز و خيس قرار داد و آن را از درون درخت بيرون آورد ، به شما فهماند كه او به بازگرداندن آنچه متلاشى شده ، تواناتر است» .
آن گاه فرمود : آيا كسى كه آسمان ها و زمين را آفريده ، توانا نيست كه [باز مانند آنها را بيافريند؟ آرى ؛ اوست آفريننده دانا ؛ يعنى هنگامى كه آفرينش آسمان ها و زمين بزرگ تر و دورتر است ، در تصوّر و توان شما از اين كه پس از نابود شدن ، دوباره برگردند ، پس چگونه آفرينش چيزهاى شگفت و سخت از نظر خودتان را بر خداوند ، روا مى دانيد؛ ولى آفرينش دوباره چيزى كه به نظر شما آسان تر است ، روا نمى دانيد؟» .
سپس امام صادق عليه السّلام فرمود : «اين ، جدال به روش نيكوست؛ چرا كه در آن ، نابودى بهانه كافران و زدودن شبهه آنان است .
امّا جدال به غير روش نيكو ، اين است كه منكر حقّى گردى كه در مجادله با طرف مقابل ، نمى توانى بين آن و بين باطل ، فرق بگذارى و باطلِ وى را با انكار حق ، رد مى كنى . پس اين جدال ، حرام است . چون در اين صورت ، تو نيز مثل او هستى . او حقّى را منكر شده و تو هم حقّ ديگرى را منكر شده اى» .
امام حسن عسكرى عليه السّلام فرمود كه شخصى خطاب به امام صادق عليه السّلام گفت : اى فرزند رسول خدا ! آيا پيامبر صلّى الله عليه و آله هم مجادله كرده است؟ امام صادق عليه السّلام فرمود : «هر گمانى كه به رسول خدا مى برى ، گمان مخالفت با خدا را در حق وى مبر . مگر خدا نگفت : باآنان به نيكوترين روش ، مجادله كن و گفت : بگو آن كه براى اوّلين بار ايجاد كرد ، زنده اش مى كند؟ خداوند ، براى چه كسى مَثَل زده است؟ آيا مى پندارى كه رسول خدا با دستور خدا مخالفت كرده است و بر آنچه كه خدا دستور داده ، مجادله نكرده و از آنچه كه خدا دستور داده خبر بدهد ، خبر نداده است؟» .

٤ / ٢ - گفتمان نكوهشبار
جدال در قرآن
قرآن
و به راستى در اين قرآن ، براى مردم ، از هر گونه مَثَلى آورديم ، و[لى انسان بيش از هر چيز ، سرِ جدال دارد .
و چون ببينى كسانى [به قصد تخطئه] در آيات ما فرو مى روند ، از ايشان روى برتاب ، تا در سخنى غير از آن درآيند؛ و اگر شيطان تو را [در اين باره] به فراموشى انداخت ، پس از توجّه ، [ديگر با قوم ستمكار منشين . آيا كسانى را كه در [ابطال] آيات خدا مجادله مى كنند ، نديده اى [كه تا كجا [از حقيقت ، انحراف كرده اند؟
جز آنهايى كه كفر ورزيدند ، [كسى] در آيات خدا ستيزه نمى كند . پس رفت و آمدشان در شهرها تو را دستخوش فريب نگرداند .
و [تا] آنان كه در آيات ما مجادله مى كنند ، بدانند كه ايشان را [روى گريزى نيست .
حديث
٩٣ .ابو اُمامه : رسول خدا بر گروهى گذشت كه درباره قرآن ، منازعه مى كردند . به شدّت خشمگين شد ، به گونه اى كه گويى بر چهره اش سركه پاشيده شده بود . آن گاه فرمود : «بخش هايى از كتاب خدا را با بخش هاى ديگر مسنجيد . هيچ گاه هيچ قومى گمراه نشدند ، جز آن كه جدالگرى كردند» . آن گاه اين آيه را خواند : «آن[مثال] را جز از راه جدل براى تو نزدند؛ بلكه آنان مردمى جدل پيشه اند» .
٩٤ .امام باقر عليه السّلام ـ در تفسير اين كلام خدا «و چون بينى كسانى [به قصد توطئه] در آيات ما فرو مى روند» ـ : مراد ، بحث درباره [ذات خدا و جدال بر سرِ قرآن است . «از ايشان روى برتاب ، تا در سخنى غير از آن درآيند» .
٩٥ .امام باقر عليه السّلام : آنان كه در آيات خدا فرو مى روند ، دشمنى پيشگان اند .
٩٦ .امام باقر عليه السّلام : با دشمنى پيشگان ، همنشينى مكنيد ، چون آنان اند كه در آيات خدا فرو مى روند .
٩٧ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : جدال در باره قرآن ، كفر است .
٩٨ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : در باره قرآن ، مجادله نكنيد؛ چرا كه جدالى است كه در آن ، كفر وجود دارد .
٩٩ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : جدل پيشگى (بگو مگو) در باره قرآن ، كفر است .
١٠٠ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : بر سرِ قرآن مجادل نكنيد؛ چون جدال در باره قرآن ، كفر است .
١٠١ .ابو سعيد خدرى : بر درِ خانه رسول خدا نشسته بوديم و گفتگو مى كرديم . فردى به آيه اى تمايل نشان مى داد[١] و فردى ديگر به آيه اى ديگر . ناگاه رسول خدا خارج شد ، گويى روى صورتش دانه هاى انار تركانيده بودند و فرمود : «اى جماعت ! آيا براى اين كار برانگيخته شده ايد؟ آيا به اين كار دستور داده شده ايد؟ پس از من به كفر برنگرديد كه هر كدام ، گردن ديگرى را بزنيد» .
ر . ك : حديث ١٠٧ «جدال در دين» .

جدال در دين
قرآن
كسانى كه درباره خدا پس از اجابت [دعوت] او به مجادله مى پردازند ، حجّتشان نزد پروردگارشان باطل است ، و خشمى [از خدا] بر ايشان است و براى آنان ، عذابى سخت خواهد بود .
كسانى كه به آن ايمان ندارند ، شتابزده آن را مى خواهند ، وكسانى كه ايمان آورده اند ، از آن هراسناك اند و مى دانند كه آن حق است . بدان آنان كه در مورد قيامت ، ترديد مى كنند ، قطعاً در گمراهىِ دور و درازى اند .
و گفتند : آيا معبودان ما بهترند يا او؟ آن [مثال] را جز از راه جدل براى تو نزدند؛ بلكه آنان ، مردمى جدل پيشه اند .
و[لوط] ، آنها را از عذاب ما سختْ بيم داده بود؛ و[لى] در تهديدها[ى ما به جدال برخاستند .
سپس نزديك آمد و نزديك تر شد تا [فاصله اش] به قدر دو [طول] كمان يا نزديك تر شد . آن گاه به بنده اش آنچه را بايد وحى كند ، وحى فرمود . آنچه را دل ديد ، انكار[ش نكرد . آيا در آنچه ديده است ، با او جدل مى كنيد؟
و به راستى ، به سوى ثمود ، برادرشان صالح را فرستاديم كه : «خدا را بپرستيد» . پس به ناگاه ، آنان دو دسته متخاصم شدند . [صالح گفت : «اى قوم من ! چرا پيش از [جستن] نيكى ، شتابزده خواهان بدى هستيد؟ چرا از خدا آمرزش نمى خواهيد؟ باشد كه مورد رحمت قرار گيريد» . گفتند : «ما به تو و به هر كس كه همراه تو است ، شگون بد زديم» . گفت : «سرنوشت خوب و بدتان نزد خداست ؛ بلكه شما مردمى هستيد كه مورد آزمايش قرار گرفته ايد» .
حديث
١٠٢ .ابو درداء ، ابو اُمامه ، واثلة بن اسقع و انس بن مالك : روزى درباره يك موضوع دينى مباحثه مى كرديم كه رسول خدا آمد و بسيار خشمگين شد ، به گونه اى كه قبلاً چنان خشمگين نشده بود و ما را از اين كار ، بازداشت[٢] و فرمود : «امّت محمّد ، آرام باشيد ! آنان كه پيش از شما بودند ، با همين كارها هلاك شدند . جدال[٣] را به خاطر كم فايدگى آن ، رها كنيد . جدال را رها كنيد؛ چرا كه مؤمن ، جدال نمى كند . جدال را رها كنيد؛ چرا كه
جدالگر ، كاملاً[٤] در خسارت است . جدال را رها كنيد؛ چرا كه همين گناه براى تو كافى است كه همواره جدالگر باشى . جدال را رها كنيد؛ چرا كه من روز قيامت ، جدالگر را شفاعت نمى كنم . جدال را رها كنيد؛ چرا كه من براى كسى كه جدال را ترك كند و صادق باشد ، سه خانه[٥] در حاشيه ، وسط و بالاى بهشت ، متعهّد مى شوم . جدال را رها كنيد؛ چرا كه پس از نهى از پرستش بتان ، اوّلين نهى پروردگار ، نهى از جدالگرى بود .
١٠٣ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : خداوند ، مجادله كنندگان در دين را به زبان هفتاد پيامبر ، نفرين كرده است . كسى كه در آيه هاى قرآن مجادله كند ، كافر مى شود . خداوند مى فرمايد : «جز آنهايى كه كفر ورزيدند ، [كسى] در آيات خدا ستيزه نمى كند . پس رفت و آمدشان در شهرها تو را دستخوش فريب نگرداند» .
١٠٤ .ابو امامه : رسول خدا فرمود : «هيچ مردمى پس از راهيابى گمراه نشدند؛ مگر به خاطر جدلگرى» . آن گاه وى اين آيه را خواند : «آن [مثال را جز از راه جدل براى تو نزدند؛ بلكه آنان ، مردمى جدل پيشه اند» .
١٠٥ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : هيچ گروهى فتنه بر پا نكردند ، مگر پس از آن كه براى فتنه ، جدالگرى كردند و هيچ گروهى در فتنه در نغلتيدند ، جز آن كه آن را پاس داشتند .
١٠٦ .امام على عليه السّلام : جدالگرى در دين ، يقين را نابود مى كند .
١٠٧ .امام على عليه السّلام : آن كه دين را به روش جدل فراچنگ آرد ، زندقه گرى كند .
١٠٨ .امام على عليه السّلام : خداوند ، مجادله گرانِ در دين را نفرين كرده است . آنان در زبان رسول خدا جزو نفرين شدگان هستند .
١٠٩ .امام على عليه السّلام : شرافت آدمى . . . در مسلمانى اوست كه بيهوده است آن را ترك كند و از جدالگرى و بگو مگو در دين ، پرهيز كند .
١١٠ .امام على عليه السّلام : جدال ، دورويى به جاى مى گذارد .
١١١ .امام على عليه السّلام : از جدال بپرهيزيد؛ زيرا جدال ، ترديد و دودلى به جاى مى گذارد .
١١٢ .امام على عليه السّلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ : فراوانى جدالگرى ، دودلى به جاى مى گذارد .
١١٣ .امام صادق عليه السّلام : مردى به امام حسين عليه السّلام گفت : بنشين تا درباره دين گفتگو كنيم . فرمود : «اى مرد ! من بر دينم آگاهى دارم و راهبرى آن ، برايم روشن است . اگر تو نسبت به دينت ناآگاهى ، آن را جستجو كن . چه نيازى به جدالگرى دارم؟ شيطان ، آدمى را وسوسه مى كند و با او درِگوشى سخن مى گويد و توصيه مى كند كه : با مردم ، مناظره كن تا گمان نكنند كه تو نادان و ناتوان هستى» .
١١٤ .امام صادق عليه السّلام ـ در سفارش به محمّدبن نعمان ـ : پسر نعمان ! از جدال بپرهيز؛ چرا كه كارهايت را نابود مى كند . از جدال بپرهيز؛ چرا كه جدال ، خوارت مى سازد ؛ و از دشمنى بسيار ، برحذر باش؛ چرا كه تو را از خدا دور مى كند .
١١٥ .على بن يقطين : امام كاظم عليه السّلام فرمود : به يارانت بگو كه زبان خويش را نگه دارند و دشمنى در دين را رها كنند و در عبادت خداى ـ عزّ وجلّ ـ بكوشند .

جدالگرى در چيزهاى غيرقابل شناسايى
١١٦ .لقمان عليه السّلام ـ به پسرش ـ : پسرم ! در علم خدا مجادله مكن؛ چرا كه علم خدا فهميده نمى شود و قابل اندازه گيرى نيست .
١١٧ .ابوعبيده حذّاء : نزد امام باقر عليه السّلام بودم كه به من فرمود : از متكلّمان و اهل جدال ، بپرهيز و با آنان منشين؛ چرا كه آنان ، دانستن آنچه را بدان مأمورند ، ترك كرده اند و رنجِ دانستن آنچه بدان مأمور نيستند ، بر خود هموار كردند ، تا آن جا كه رنج دانش آسمان را بر خود هموار ساختند .
١١٨ .امام باقر عليه السّلام ـ به ابى عبيده حذّاء ـ : اى زياد ! از جنگ هاى لفظى بپرهيز؛ چرا كه موجب دودلى مى گردد و اعمال را از بين مى برد و جدالگر را پست مى سازد . چه بسا سخنى بگويد كه هيچ گاه بخشوده نشود .
[اى زياد !] در گذشته مردمى بودند كه از يادگرفتن دانش كه بر آن مأمور بودند ، دست شسته ، به آموختن دانشى روى آوردند كه از آن ، منع شده بودند تا آن كه جدالشان به خداى ـ عزّ وجلّ ـ رسيد و در آن درماندند ، به گونه اى كه شخص از رو به رو پرسش مى شد ، از پشت سر پاسخ مى داد و از پشت سر سؤال مى شد ، از پيش رو پاسخ مى گفت .
١١٩ .ابو عبيده حذّاء : از امام باقر عليه السّلام شنيدم كه مى فرمود : از صاحبان جنگ هاى لفظى و از دروغگويان بپرهيزيد؛ چرا كه آنان ، آنچه را كه بدان دستور داده شده اند ، ترك كرده و رنج تحصيل دانشى را كه به آن دستور داده نشده اند ، بر خود هموار ساخته اند و حتّى به دانش آسمان پرداختند . اى ابو عبيده ! با مردم به رفتار آنان رفتار نما . اى ابو عبيده ! ما در بين خود ، كسى را خردمند نمى دانيم ، مگر آن كه سخن گفتن را بشناسد . آن گاه اين آيه را خواند : «و از آهنگ سخن ، به [حال] آنان پى خواهى برد» .
١٢٠ .امام صادق عليه السّلام : كسى كه مبحث خدا را موضوع جدال ها قرار دهد ، ترس است كه از حق به باطل منتقل گردد .[٦]

آنانى كه مجادله با آنان نارواست
١٢١ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : با بدعتگذاران ، مجادله نكنيد؛ چرا كه شيطان ، گمراهى شما را مى طلبد و خداوند ، خير شما را مى خواهد .
١٢٢ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : از مجادله با شيفته بپرهيزيد؛ چرا كه هر شيفته اى دليلش تا پايان مدّت شيفتگى اش است و زمانى كه آن حالت پايان يافت ، شيفتگى اش وى را به آتش مى سوزاند .
١٢٣ .رسول خدا صلّى الله عليه و آله : اگر كسى را دوست مى دارى ، با وى جدال مكن ، به وى ستم نورز و فريبش مده .
١٢٤ .امام على عليه السّلام ـ از وصيّت وى به امام حسن عليه السّلام ـ : جدالگرى و همسايگى كسى را كه خرد و دانش ندارد ، رها كن .
١٢٥ .امام على عليه السّلام ـ از وصيّت هايش به كميل ـ : اى كميل ! هر گاه درباره خدا با كسى گفتگو كردى ، جز با آن كه شباهتى به خردمندان دارد ، حرف مزن .
١٢٦ .امام على عليه السّلام : ده گروه ، خود و ديگران را گول مى زنند : كم سوادى كه خويش را به رنج مى اندازد تا به مردم بسيار بياموزد ، . . . و دانشجويى كه با داناتر از خود ، مجادله مى كند و هنگامى كه به وى آموزش داد ، نمى پذيرد .
١٢٧ .امام على عليه السّلام ـ در نامه اى به رفاعه ـ : با نادان و دانشمند مجادله نكن؛ چرا كه خير و خوبى دانشمند از تو بازداشته مى شود و شرّ نادان ، غمگينت مى كند .
١٢٨ .امام على عليه السّلام : با شش گروه ، جدال نشود : دانشمند، رئيس ، پست ، بى شرم ، زن و كودك .
١٢٩ .امام على عليه السّلام : با آدمِ پست ، گفتگو مكن[٧] كه بر تو جرى مى شود .
١٣٠ .امام على عليه السّلام : در هيچ نشستى با آدم لجوج ، مجادله مكن .
١٣١ .امام على عليه السّلام : آن كه با نادان مجادله كند ، خرَد ندارد .
١٣٢ .امام على عليه السّلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ : اقامه دليل بر نادان ، آسان است؛ امّا اقرار وى به آن ، سخت است .
١٣٣ .امام حسين عليه السّلام ـ به ابن عباس ـ : با آدم بردبار و نادان ، مجادله نكن؛ چرا كه فرد حليم ، دشمنت مى دارد[٨] و شخص نادان ، پستت مى سازد .
١٣٤ .امام صادق عليه السّلام : هيچ كدام از شما با نادان و بردبار ، مجادله نكند؛ چرا كه آن كه با بردبار مجادله كند ، [بردبار] وى را دور مى سازد و آن كه با نادان مجادله مى كند ، [نادان] وى را پست مى كند .
١٣٥ .مسعدة بن صدقه : امام صادق عليه السّلام به يكى از اصحاب خود نوشت : امّا بعد ؛ با دانشوران ، مجادله نكن و با نادانان ، نزاع لفظى مكن؛ زيرا دانشوران ، تو را به خشم خواهند آورد و نادانان ، به تو ناسزا خواهند گفت .
١٣٦ .امام صادق عليه السّلام : هرگاه ورقة بن نوفل نزد خديجه دختر خويلد مى رفت ، به وى چنين سفارش مى كرد : برادرزاده ام ! با نادان و دانشور مجادله مكن؛ زيرا هنگامى كه با نادان گفتگو كنى ، تو را رنج خواهد داد و هنگامى كه با دانشور ، مجادله كنى ، دانشش تو را باز خواهد داشت . به درستى كه هركه از دانشوران پيروى كند ، سعادتمند گردد .
١٣٧ .امام صادق عليه السّلام ـ از نصيحت هاى لقمان به پسرش ـ : اى پسرم ! با دانشوران بنشين و براى نشستن در مجلسشان هجوم بيار؛ ولى با آنان ، بگو مگو مكن و در شبانه روز و اوقاتت ، وقتى را براى دانش جويى بگذار . اگر وقت از دستت رفت ، هيچ ضايعه اى سخت تر از ترك دانش طلبى نخواهى يافت . در دانش طلبى با لجبازان بگو مگو مكن و با دانشمندان ، مجادله منما .
١٣٨ .امام صادق عليه السّلام : امام زين العابدين عليه السّلام مى فرمود : به درستى كه نشانه دين آگاهى كامل مسلمان ، آن است كه درباره امور بيهوده سخن گفتن را ترك كند و جدالش كم باشد .
١٣٩ .امام رضا عليه السّلام ـ به عبدالعظيم حسنى عليه السّلام ـ : اى عبدالعظيم ! به دوستانم سلام مرا برسان و به آنان بگو كه براى شيطان ، راهى بر تسلّط بر خودشان نگذارند . آنان را به راستگويى و اداى امانت ، دستور ده و به سكوت و ترك بگو مگو در چيزهاى بيهوده فرمان ده .
١٤٠ .امام رضا عليه السّلام : با دانشوران بگومگو نكن كه كنارت خواهند گذاشت و با نادانان ، گفتگو مكن كه قَدرت را انكار خواهند كرد .
١٤١ .لقمان عليه السّلام ـ به پسرش ـ : پسرم ! با دانشوران بحث مكن كه منفورت خواهند شمرد .

--------------------------------------------
پي نوشت ها :
١ . ينزع ، يعنى جذب مى شد و تمايل مى كرد (النهاية ، ج ٥ ، ص ٤١) .
٢ . انتهر فلاناً : او را بازداشت (معجم مقاييس اللّغة : «انتهر») .
٣ . در معجم الكبير ، عبارت «أخذوا لمراء» آمده كه گويا تصحيف به وجود آمده است . آنچه كه در متن است ، از كنزالعمّال والترغيب والترهيب نقل شده است .
٤ . در معجم الكبير ، «نَمَتَ» به جاى «تمّت» آمده است و آنچه كه در متن است ، از كنز العمّال و الترغيب والترهيب نقل شده است .
٥ . در معجم الكبير ، «بثلاث آيات؛ . . .» آمده كه تصحيف است و آنچه در متن كنزالعمّال و الترغيب والترهيب آمده است .
٦ . الكافى ، ج ٢ ، ص ٣٠١؛ بحارالأنوار ، ج ٧٣ ، ص ٣٩٩ .
٧ . مُلاحاة الرجال ، يعنى : هم سخن شدن و بگو مگو كردن (النهاية ، ج ٤ ، ص ٢٤٣) .
٨ . القِلى : بغض (النهاية ، ج ٤ ، ص ١٠٥) و در بعضى از مصادر نسخه هاى خطّى «يغلبك» به جاى «يقليك» آمده است .

گفتگوى تمدّنها در قرآن و حديث


فصل پنجم : نمونه هايى از گفتگوها
٥ / ١ - نمونه هايى از گفتمان پيامبران
قرآن
و به راستى نوح را به سوى قومش فرستاديم . [گفت :] «من براى شما هشداردهنده اى آشكارم كه جز خدا را نپرستيد؛ زيرا من از عذاب روزى سهمگين بر شما بيمناكم» . پس سران قومش كه كافر بودند ، گفتند : ما تو را جز بشرى مثل خود نمى بينيم ، و جز [جماعتى از فرومايگان ما ، آن هم نسنجيده ، نمى بينيم كسى تو را پيروى كرده باشد؛ و شما را بر ما امتيازى نيست ، بلكه شما را دروغگو مى دانيم . گفت : «اى قوم من ! به من بگوييد اگر از طرف پروردگارم حجّتى روشن داشته باشم ، و مرا از نزد خود ، رحمتى بخشيده باشد كه بر شما پوشيده است . آيا ما [بايد] شما را در حالى كه بدان اكراه داريد ، به آن وادار كنيم؟ و اى قوم من ! بر اين [رسالت ، مالى از شما درخواست نمى كنم . مزد من ، جز بر عهده خدا نيست و كسانى را كه ايمان آوردند ، طرد نمى كنم . قطعاً آنان پروردگارشان را ديدار خواهند كرد؛ ولى شما را قومى مى بينم كه نادانى مى كنيد ؛ و اى قوم من ! اگر آنان را برانم ، چه كسى مرا در برابر خدا يارى خواهد كرد؟ آيا عبرت نمى گيريد؟ و به شما نمى گويم كه گنجينه هاى خدا پيش من است ، و غيب مى دانم و نمى گويم كه من فرشته ام ، و درباره كسانى كه ديدگان شما به خوارى در آنان مى نگرد ، نمى گويم خدا هرگز خيرشان نمى دهد . خدا به آنچه كه در دل آنان است ، آگاه تر است . [اگر جز اين بگويم ، من در آن صورت ، از ستمكاران خواهم بود» .
گفتند : اى نوح ! واقعاً با ما جدل كردى و بسيار [هم] جدل كردى . پس اگر از راستگويانى ، آنچه را [از عذاب خدا] به ما وعده مى دهى ، براى ما بياور . گفت : «تنها خداست كه اگر بخواهد ، آن را براى شما مى آورد و شما عاجز كننده [او] نخواهيد بود و اگر بخواهم شما را اندرز دهم ، در صورتى كه خدا بخواهد شما را بيراه گذارد ، اندرز من شما را سود نمى بخشد . او پروردگار شماست و به سوى او بازگردانيده مى شويد» .
يا [درباره قرآن مى گويند : آن را بربافته است . بگو : «اگر آن را به دروغ سرِهم كرده ام ، گناه من بر عهده خود من است؛ و[لى] من از جرمى كه به من نسبت مى دهيد ، بركنارم» .
و به سوى [قوم] عاد ، برادرشان هود را [فرستاديم . هود] گفت : «اى قوم من ! خدا را بپرستيد . جز او هيچ معبودى براى شما نيست . شما فقط دروغپردازيد . اى قوم من ! براى اين [رسالت] ، پاداشى از شما درخواست نمى كنم . پاداش من جز بر عهده كسى كه مرا آفريده است ، نيست . پس آيا نمى انديشيد؟ و اى قوم من ! از پروردگارتان آمرزش بخواهيد ، سپس به درگاه او توبه كنيد [تا از آسمان بر شما بارش فراوان فرستد و نيرويى بر نيروى شما بيفزايد ، و تبهكارانه روى برمگردانيد» . گفتند : اى هود ! براى ما دليل روشنى نياوردى ، و ما براى سخن تو دست از خدايان خود بر نمى داريم و تو را باور نداريم . [چيزى] جز اين نمى گوييم كه بعضى از خدايان ما به تو آسيبى رسانده اند . گفت : «من خدا را گواه مى گيرم و شاهد باشيد كه من از آنچه جز او شريك وى مى گيريد ، بيزارم . پس همه شما در كار من نيرنگ كنيد و مرا مهلت مدهيد . در حقيقتْ من بر خدا ، پروردگار خودم و پروردگار شما توكّل كردم . هيچ جنبنده اى نيست ، مگر اين كه او مهار هستى اش را در دست دارد . به راستى پروردگار من بر راه راست است . پس اگر روى بگردانيد ، به يقين آنچه را كه به منظور آن به سوى شما فرستاده شده بودم ، به شما رسانيدم؛ و پروردگارم ، قومى جز شما را جانشين [شما] خواهد كرد؛ و به او هيچ زيانى نمى رسانيد . در حقيقت ، پروردگارم بر هر چيزى نگاهبان است» .
و به سوى [قوم] ثمود ، برادرشان صالح را [فرستاديم] . گفت : «اى قوم من ! خدا را بپرستيد . براى شما هيچ معبودى جز او نيست . او شما را از زمين پديد آورد و در آن ، شما را استقرار داد . پس ، از او آمرزش بخواهيد ، آن گاه به درگاه او توبه كنيد كه پروردگارم نزديك [و اجابت كننده است» .
گفتند : اى صالح ! به راستى تو پيش از اين ، ميان ما مايه اميد بودى . آيا ما را از پرستش آنچه پدرانمان مى پرستيدند ، باز مى دارى؟ و بى گمان ، ما از آنچه تو ما را بدان مى خوانى ، سخت دچار شكّيم . گفت : «اى قوم من ! چه بينيد ، اگر [در اين دعوا بر حجّتى روشن از پروردگار خود باشم و او از جانب خود ، رحمتى به من داده باشد . پس اگر او را نافرمانى كنم ، چه كسى در برابر خدا مرا يارى مى كند؟ در نتيجه ، شما جز بر زيان نمى افزاييد» .
آيا از [حال] آن كسى كه چون خدا به او پادشاهى داده بود [و بدان مى نازيد ، و درباره پروردگار خود با ابراهيم محاجّه [مى]كرد ، خبر نيافتى؟ آن گاه كه ابراهيم گفت : «پروردگار من ، همان كسى است كه زنده مى كند و مى ميراند» . گفت : «من [هم] زنده مى كنم و [هم مى ميرانم» . ابراهيم گفت : «خدا[ى من] خورشيد را از خاور بر مى آورد ، تو آن را از باختر برآور» . پس آن كس كه كفر ورزيده بود ، مبهوت ماند؛ و خداوند ، قوم ستمكار را هدايت نمى كند .
و بر آنان ، گزارش ابراهيم را بخوان . آن گاه كه به پدر خود و قومش گفت : «چه مى پرستيد؟» . گفتند : بتانى را مى پرستيم و همواره ملازم آنهاييم . گفت : «آيا وقتى دعا مى كنيد ، از شما مى شنوند؟ يا به شما سود يا زيان مى رسانند؟» . گفتند : نه ! بلكه پدران خود را يافتيم كه چنين مى كردند گفت : «آيا در آنچه مى پرستيده ايد ، تأمّل كرده ايد؟ شما و پدران پيشين شما؟ قطعاً همه آنها ، جز پروردگار جهانيان ، دشمن من اند . آن كس كه مرا آفريده و همو راهنمايى ام مى كند ، و آن كس كه او به من خوراك مى دهد و سيرابم مى گرداند ، و چون بيمار شوم ، او مرا درمان مى بخشد ، و آن كس كه مرا مى ميراند و سپس زنده ام مى گرداند .
و اين گونه ، ملكوت آسمان ها و زمين را به ابراهيم نمايانديم تا از جمله يقين كنندگان باشد . پس چون شب بر او پرده افكند ، ستاره اى ديد . گفت : «اين ، پروردگار من است» و آن گاه ، چون غروب كرد ، گفت : «غروب كنندگان را دوست ندارم» و چون ماه را در حال طلوع ديد ، گفت : اين ، پروردگار من است» . آن گاه چون ناپديد شد ، گفت : «اگر پروردگارم مرا هدايت نكرده بود ، قطعاً از گروه گمراهان بودم» . پس چون خورشيد برآمده را ديد ، گفت : «اين ، پروردگار من است . اين ، بزرگ تر است» و هنگامى كه افول كرد ، گفت : «اى قوم من ! من از آنچه [براى خدا شريك مى سازيد ، بيزارم . من از روى اخلاص ، پاكدلانه روى خود را به سوى كسى گردانيدم كه آسمان ها و زمين را پديد آورده است و من از مشركان نيستم» .
بگو : آيا درباره خدا با ما بحث و گفتگو مى كنيد؟ با آن كه او پروردگار ما و پروردگار شماست؛ و كردارهاى ما از آنِ ما و كردارهاى شما از آنِ شماست و ما براى او اخلاص مى ورزيم ، يا مى گوييد ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط [دوازده گانه] ، يهودى يا نصرانى بوده اند؟ بگو : آيا شما بهتر مى دانيد يا خدا؟ و كيست ستمكارتر از آن كس كه شهادتى از خدا را در نزد خويش ، پوشيده دارد؟ و خدا از آنچه مى كنيد ، غافل نيست .
و چون آيات روشن ما بر آنان خوانده شود ، آنان كه به ديدار ما اميد ندارند ، مى گويند : قرآن ديگرى جز اين بياور ، يا آن را عوض كن . بگو : «مرا نرسد كه آن را از پيشِ خود ، عوض كنم . جز آنچه را كه به من وحى مى شود ، پيروى نمى كنم . اگر پروردگارم را نافرمانى كنم ، از عذابِ روزى بزرگ مى ترسم» .
بگو : «اگر خدا مى خواست ، آن را بر شما نمى خواندم ، و [خدا] شما را بدان آگاه نمى گردانيد . قطعاً پيش از [آوردن] آن ، روزگارى در ميان شما به سر برده ام . آيا فكر نمى كنيد؟» .
و بدين گونه ، در هيچ شهرى پيش از تو هشداردهنده اى نفرستاديم ، مگر آن كه خوشگذرانان آن گفتند : ما پدران خود را بر آيينى [و راهى يافته ايم و ما از پىِ ايشان راهسپاريم . گفت : «هرچند هدايت كننده تر از آنچه پدران خود را بر آن يافته ايد ، براى شما بياورم؟» . گفتند : ما [نسبت به آنچه بدان فرستاده شده ايد ، كافريم .
بگو : اگر چنان كه مى گويند ، با او خدايانى [ديگر] بود ، در آن صورت ، حتماً در صدد جستن راهى به سوى [خداوند] صاحب عرش بر مى آمدند .
ببين چگونه براى تو مَثَل ها زدند و گمراه شدند . در نتيجه ، راه به جايى نمى توانند ببرند؛ و گفتند : آيا وقتى استخوان و خاك شديم ، [باز] به آفرينشى جديد برانگيخته مى شويم؟ بگو : «سنگ باشيد يا آهن ، يا آفريده از آنچه در خاطر شما بزرگ مى نمايد . [باز هم برانگيخته خواهيد شد]» . پس خواهند گفت : «چه كسى ما را باز مى گرداند؟» . بگو : «همان كسى كه نخستين بار شما را پديد آورد» . [باز] سرهاى خود را به طرف تو تكان مى دهند و مى گويند : آن ، كى خواهد بود؟ بگو : «شايد كه نزديك باشد» . روزى كه شما را فرا مى خواند ، پس در حالى كه او را ستايش مى كنيد ، اجابتش مى نماييد و مى پنداريد كه جز اندكى [در دنيا نمانده ايد؛ و به بندگانم بگو : «آنچه را كه بهتر است ، بگويند كه شيطان ، ميانشان را به هم مى زند؛ زيرا شيطان ، همواره براى انسان ، دشمنى آشكار است» .
و [چيزى] مردم را از ايمان آوردن ، باز نداشت . آن گاه كه هدايت برايشان آمد ، جز اين كه گفتند : آيا خدا بشرى را به سمت رسول ، مبعوث كرده است؟ بگو : «اگر در روى زمين ، فرشتگانى بودند كه با اطمينان راه مى رفتند ، البته بر آنان [نيز] فرشته اى را به عنوان پيامبر ، از آسمانْ نازل مى كرديم» . بگو : «ميان من و شما ، گواه بودن خدا كافى است؛ چرا كه او همواره به [حال بندگانش آگاهِ بيناست» .

حديث
١٤٢ .زيد بن اسلم : اوّلين ستمگرِ روى زمين ، نمرود بود و مردم براى گرفتن غذا به وى مراجعه مى كردند . ابراهيم نيز همراه ديگران پيش وى رفت . هنگامى كه مردم از برابر نمرود گذر مى كردند ، از آنان مى پرسيد : پروردگار شما كيست؟ آنان مى گفتند : تو ؛ تا آن كه ابراهيم از مقابلش رد شد . نمرود گفت : پروردگار تو كيست؟ ابراهيم پاسخ داد : «پروردگار من ، همان كسى است كه زنده مى كند و مى ميراند» . گفت : من [هم] زنده مى كنم و[هم مى ميرانم . ابراهيم گفت : «خدا [ى من] ، خورشيد را از خاور برمى آورد . تو آن را از باختر برآور» . پس آن كسى كه كفر ورزيده بود ، مبهوت ماند» .
١٤٣ .على بن محمّد بن جهم : در مجلس مأمون درآمدم . نزد وى على بن موسى الرضا عليه السّلام بود . مأمون به وى گفت : اى فرزند پيامبر ! آيا شما نمى گوييد پيامبران معصوم هستند؟ حضرت فرمود : «بلى» . مأمون ، سپس از آيات قرآن سؤال كرد و از جمله درباره اين آيه پرسيد : «پس چون شب بر او پرده افكند ، ستاره اى ديد . گفت : اين ، پروردگار من است» .
امام رضا عليه السّلام فرمود : «وقتى ابراهيم از سردابى كه مخفى شده بود ، خارج شد ، با سه گروه رو به رو گشت . گروهى ستاره زهره را مى پرستيدند ، گروهى ماه را مى پرستيدند و گروهى خورشيد را مى پرستيدند . هنگامى كه تاريك شد و زهره را ديد ، به شيوه انكار و پرسش گفت : «اين ، پروردگار من است» . وقتى ستاره غروب كرد . گفت : «من غروب كننده ها را دوست ندارم» ؛ چون غروب ، از ويژگى پديده ها است نه [موجود] قديم و پايدار . وقتى ماه را ديد كه آشكار شده ، باز به شيوه انكار و پرسش گفت : «اين ، پروردگار من است» . وقتى غروب كرد ، گفت : «اگر پروردگارم مرا راهنمايى نكند ، هرآينه از گمراهان خواهم شد» . چون صبح شد و خورشيد طلوع كرد ، باز به شيوه انكار و پرسش ، و نه اخبار و پذيرش گفت : «اين ، پروردگارم است . اين ، بزرگ تر از زهره و ماه است» . وقتى غروب كرد ، خطاب به سه گروه پرستندگانِ زهره ، ماه و خورشيد گفت : «اى قوم من ! من از آنچه [براى خدا شريك مى سازيد ، بيزارم . من از روى اخلاص ، پاكدلانه روى خود را به سوى كسى گردانيدم كه آسمان ها و زمين را پديد آورده است؛ و من از مشركان نيستم» .
ابراهيم با سخن خود مى خواست بطلان دين آنان را روشن كند و در پيش آنان ، مقرّر گردد كه آنچه ويژگى زهره ، ماه و خورشيد را دارد ، شايسته پرستش نيست و پرستش ، شايسته خالق آنها و خالق آسمان ها و زمين است . اين ، استدلالى بود كه خداوند به وى الهام كرد . همان گونه كه خدا مى فرمايد : «و آن ، حجّت ما بود كه به ابراهيم در برابر قومش داديم» . مأمون گفت : چه پُر بركتى اى فرزند رسول خدا !

٥ / ٢ - نمونه هايى از گفتمان پيامبر خاتم
١٤٤ .امام صادق عليه السّلام : پدرم امام باقر ، از جدّم على بن حسين و وى از پدرش حسين بن على ، سرور شهيدان و وى از پدرش اميرالمؤمنين عليهم السّلام برايم نقل كرد كه روزى پيروان دين هاى پنجگانه : يهود ، مسيحيّت ، طبيعت پرستان ، دوگانه پرستان و مشركان عرب ، با رسول خدا نشستى داشتند .
يهوديان گفتند : ما مى گوييم عُزَير ، پسر خداست . آمده ايم ببينيم تو چه مى گويى؟ اگر سخن ما را بگويى ، پس در دستيابى به حقيقت ، از تو پيشى گرفته ، برتريم و اگر با ما مخالفت كنى ، با تو مجادله مى كنيم .
مسيحيان گفتند : ما مى گوييم مسيح ، پسر خداست و با او يكى است . آمده ايم ببينيم تو چه مى گويى؟ اگر از رأى ما پيروى كنى ، در باور به اين حقيقت ، بر تو پيشى گرفته ، برتريم و اگر مخالفت كنى ، با تو مجادله خواهيم كرد .
طبيعت گرايان گفتند : ما مى گوييم اشيا بايد باشند و آنها همواره و دائم هستند . آمده ايم ببينيم تو چه مى گويى؟ اگر حرف ما را قبول داشته باشى ، ما در باور به اين حقيقت ، از تو پيشى گرفته ، برتريم و اگر مخالف باشى ، با تو مجادله مى كنيم .
دوگانه پرستان گفتند: ما مى گوييم نور وتاريكى، چرخانندگان [هستى]اند. آمده ايم ببينيم تو چه مى گويى؟ اگر حرف ما را قبول داشته باشى ، در باور به اين حقيقت ، بر تو پيشى گرفته ، برتريم و اگر مخالفت كنى ، با تو مجادله مى كنيم .
مشركان عرب گفتند : ما مى گوييم بت هاى ما خدايان اند . آمده ايم ببينيم تو چه مى گويى؟ اگر حرف ما را قبول داشته باشى ، در باور به اين حقيقت ، بر تو پيشى گرفته ، برتريم و اگر مخالفت كنى ، با تو مجادله مى كنيم .
رسول خدا فرمود : «من به خداوند بى شريك ، ايمان دارم و به بت ، طاغوت و به هر معبودى غير او كافرم» .
آن گاه خطاب به آنان گفت : «خداوند ، مرا براى همه به عنوان بشارت دهنده وانذار كننده وحجّت بر جهانيان، برانگيخته است؛ وبسيار زود است كه نيرنگ كسانى را كه در دين او نيرنگ كنند، به حلقومشان برگرداند».
آن گاه ، خطاب به يهوديان فرمود : «آيا آمده ايد كه من سخن شما را بى دليل بپذيرم؟» .
گفتند : نه .
فرمود : «چه چيز باعث شده كه شما باور داشته باشيد كه عُزَير ، پسر خداست؟» .
گفتند : چون وى پس از آن كه تورات از بين رفته بود ، آن را براى بنى اسرائيل ، بازسازى كرد و اين كار را انجام نداد ، مگر از آن رو كه پسر خدا بود .
پيامبر صلّى الله عليه و آله فرمود : «چرا عُزَير ، پسر خدا شد و موسى كه تورات را براى شما آورد و معجزه هايى كه خود شما هم مى دانيد ، از وى ديده شد ، پسر خدا نشد؟ و اگر عُزير ، به خاطر بزرگوارى در بازسازى توراتْ پسر خدا شد ، موسى بايد به پسرِ خدا بودن ، اولى و سزاوارتر باشد . اگر اين مقدار از بزرگوارى براى عُزَير ، موجب شود كه وى پسر خدا گردد ، چندين برابر اين بزرگى كه براى موسى بود ، درجه وى بايد برتر از پسرِ خدا بودن باشد . اگر منظور شما از پسر خدا بودن ، همان مفهومى باشد كه در دنيا در پى رابطه جنسى پدر با مادر ، مادران ، بچّه به دنيا مى آورند ، به خدا كفر ورزيده ايد و او را به آفريده اش تشبيه كرده ايد و ويژگى پديده ها را براى وى اثبات كرده ايد. بنابراين، بايد خدا از نظر شما پديد آمده و خلق شده اى باشد كه خالقى دارد كه وى را ساخته و به وجود آورده است» .
يهوديان گفتند : منظورمان اين نيست ، همان طور كه گفتى ، اين كفر است؛ بلكه منظورمان آن است كه وى از نظر قدر و منزلت ، پسر خداست؛ گرچه تولّدى هم در كار نبود؛ درست مثل آن كه برخى دانشمندان ، خطاب به كسانى كه مى خواهند آنان را اكرام كنند و ارزش آنان را نسبت به ديگران نشان دهند ، مى گويند : «پسرم !» يا «اين ، پسرم است» كه اين سخن براى اثبات به دنيا آمدن وى از او نيست . چون در اين صورت ، به وى گفته خواهد شد كه اين شخص ، با تو بيگانه است و رابطه نَسَبى بين آن دو نيست . كار خدا درباره عُزَير نيز چنين است كه وى به خاطر احترام گذاشتن و نه به دليل تولّد ، وى را فرزند خود قرار داده است .
پيامبر صلّى الله عليه و آله فرمود : «اين ، همان سخنى است كه من به شما گفتم . اگر بر اين پايه ، عُزَير پسر خدا مى گردد ، اين مقام براى موسى مناسب تر است . خداوند ، هر باطلگرايى را با اقرار خودش رسوا مى كند و دليل او را عليه خود او به كار مى برد . دليلى كه شما آورديد ، شما را به چيزى بزرگ تر از آنچه گفتم ، مى كشاند . شما گفتيد كه يكى از بزرگان شما به فرد بيگانه اى كه رابطه سببى بين آن دو نيست ، مى گويد : پسرم ! يا اين ، پسرم است ، امّا نه به معناى از او به دنيا آمدن . گاه شما مى بينيد همين بزرگ ، به فرد بيگانه اى براى احترام مى گويد : اين ، برادرم است و به ديگرى مى گويد : اين ، استادم و پدرم است و به شخص ديگرى مى گويد : اين ، آقاى من است و يا خطاب مى كند آقايم ! و هر چه احترامگذارى اش بيشتر باشد ، از اين گونه تعبيرها بيشتر بهره مى گيرد . بنابراين ، از نظر شما رواست كه موسى ، برادر خدا ، شيخ خدا ، و يا آقاى خدا باشد ، چون وى را بيشتر از عُزَير ، اكرام كرده است؟ همان طور كه اگر كسى ديگرى را بيشتر اكرام كند ، براى احترام ، به وى مى گويد : اى آقايم ! ، اى شيخم ! ، اى عمويم ! ، اى رئيسم [و اى اميرم]! و هر آنچه در احترام بيفزايد ، در اين قبيل تعبيرها مى افزايد .
آيا از نظر شما رواست كه موسى ، برادر خدا ، شيخ خدا ، عموى خدا ، رئيس خدا ، آقاى خدا و يا امير خدا باشد؛ چون خدا وى را بيشتر بزرگ داشته و بر كسانى كه آنان را اى شيخم ! ، اى آقايم ! ، اى عمويم! ، اى رئيسم ! و يا اى اميرم ! خطاب مى كنند؟» .
[على عليه السّلام ] مى فرمايد : آنان ، متحيّر و مبهوت شدند و گفتند : اى محمّد ! به ما فرصت بده تا درباره آنچه كه به ما گفتى، بينديشيم . رسول خدا فرمود : «در اين باره ، با دلى منصفانه بينديشيد . خدا شما را هدايت مى كند» .
آن گاه ، رو به مسيحيان كرد و فرمود : «شما گفتيد [خداوندِ] قديم ـ عزّوجلّ ـ با مسيح ، پسرش يكى شده است . منظورتان از اين سخن چيست؟ آيا منظورتان اين است كه [خداوند] قديم ، براى آن كه با اين پديد آمده ، يعنى عيسى عليه السّلام يكى شده ، حادث است؟ يا عيسى كه حادث است ، به خاطر وجود قديم كه همان خدا باشد ، قديم شده است؟ و يا مفهوم سخن شما از اين كه وى با خدا متّحد شده ، اين است كه وى از كرامتى برخوردار شده است كه هيچ كس غير از وى ، از چنين كرامتى برخوردار نگشته است؟ اگر منظورتان اين است كه قديم ، پديده شده است كه خودتان ، خودتان را باطل كرده ايد؛ چون قديم ، محال است كه منقلب شود و پديده گردد ، و اگر مقصودتان اين است كه عيسى عليه السّلام قديم شده است كه حرف محالى گفته ايد؛ زيرا حادث ، محال است كه قديم گردد .
و اگر منظورتان از اتّحاد مسيح با خدا اين است كه خداوند ، وى را از بين ديگر بندگان برگزيده و ويژه خود ساخته است ، پس به حادث بودن عيسى و مفهومى كه به خاطر آن با خدا يكى شده است ، اقرار كرده ايد؛ زيرا هنگامى كه عيسى حادث باشد و خداوند با وى يكى شده باشد ـ يعنى معنايى را آفريده كه به خاطر آن ، عيسى برترين خلق خداوند شده ـ ، در اين صورت ، هم عيسى و هم آن معنى حادث اند و اين ، برخلاف سخنى است كه در آغاز گفتيد» .
[ على عليه السّلام ] مى فرمايد : مسيحيان گفتند : اى محمّد ! ، چون خداوند به دست عيسى عليه السّلام چيزهاى شگفتى نمايان ساخت ، وى را به جهت احترام ، فرزند خود قرار داد .
رسول خدا به آنان فرمود : «آنچه كه در اين باره با يهوديان گفتم ، شنيديد؟» .
آن گاه همه آن بحث را تكرار كرد . همه ساكت شدند ، جز يك نفر از آنان كه گفت : اى محمّد ! آيا شما نمى گوييد ابراهيم ، خليل الله (دوست خدا) است؟
پيامبر صلّى الله عليه و آله فرمود : «چنين مى گوييم» .
وى گفت : اگر اين را مى گوييد ، چرا ما را از اين كه بگوييم عيسى پسر خداست ، منع مى كنيد؟ پيامبر صلّى الله عليه و آله فرمود : «اين دو مانند هم نيستند . چون وقتى مى گوييم : ابراهيم «خليل الله» است ، بدان جهت است كه «خليل» مشتق از «خَلّه» يا «خُلّه» است . معناى خَلّه ، نياز و احتياج است و ابراهيم ، نيازمند پروردگارش بود و تنها به وى وابسته بود و از ديگران ، كناره گير و روگردان و بى نياز بود . چون وقتى كه تصميم گرفته شد وى را در آتش نهند و با منجنيق در آتش افكندند ، خداوند ، جبرئيل را فرستاد و گفت : بنده ام را درياب . جبرئيل آمد و وى را در هوا گرفت و گفت : گرفتارى هايت را بر عهده من بگذار . خداوند ، مرا براى يارى تو فرستاده است .
ابراهيم گفت : «نه ، خداوند براى من بس است و بهترين وكيل است . من از ديگران چيزى نمى خواهم و جز به وى ، نيازمند نيستم» . پس خداوند ، وى را خليل خود ، يعنى نيازمند ، محتاج و وابسته به او و بريده از ديگران خواند .
واگر از خُلّه [به معناى آگاه] گرفته شود . يعنى به آن امر ، آگاه شده و به اسرارى رسيد كه ديگران به آن نرسيده اند . در اين صورت ، معناى خليل ، عالِم به خدا و امور الهى است و اين ، موجب تشبيه خدا به خلق نمى گردد . نمى انديشيد كه اگر وى وابسته به خدا نمى شد ، خليل وى نمى گشت و اگر به اسرار وى آگاهى نمى يافت ، خليل وى نمى شد؛ ولى اگر كسى فرزندى به دنيا آورد ، هر چه او را از خودش دور كند ، يا تحقيرش كند ، باز هم فرزند وى است ، چون به دنيا آمدن ، قائم به اوست .
از سوى ديگر ، اگر شما به خاطر اين كه خدا به ابراهيم گفته «خليلى (دوست من)» قياس كرده و بگوييد : عيسى پسر خداست ، بايد بگوييد موسى نيز پسر اوست . چون معجزه هايى كه موسى داشت ، پايين تر از معجزه هاى عيسى نبود . بنابراين ، بگوييد موسى نيز پسر خداست . بر اين اساس ، بايد بگوييد كه وى ، استاد ، آقا ، عمو ، رئيس ، و فرمانرواى خداست ، به همان شكل كه براى يهوديان گفتم!» .
آنان به يكديگر گفتند كه در انجيل آمده است كه عيسى گفت : به سوى پدرم مى روم .
رسول خدا فرمود : «اگر به آن كتاب عمل مى كنيد ، در آن آمده است : به سوى پدر خودم و شما مى روم» .
آنان گفتند : از همان روى كه عيسى پسر خداست ، همه آنانى را كه عيسى مورد خطاب قرار داده ، فرزندان خدا هستند .
[رسول خدا فرمود :] «در اين كتاب ، چيزهايى است كه ادّعاى شما بر اين كه عيسى به خاطر ويژگى اش به خدا پسر او شده است ، رد مى كند؛ چون شما گفتيد : ما از آن روى به عيسى پسر خدا مى گوييم كه خدا به وى چيزهايى اختصاص داده كه به ديگران ، اختصاص نداده است و شما مى دانيد آنچه را به عيسى اختصاص داد ، به آنانى كه عيسى خطاب به آنان گفت به سوى پدرم و پدر شما مى روم اختصاص نداده است . بنابراين ، ادّعاى ويژگى به عيسى باطل شد؛ چون به نظرش ، مثل ويژگى عيسى براى كسانى كه مثل وى نبودند ، طبق كلام عيسى ثابت شد . شما كلام عيسى را نقل مى كنيد و بر غير مفهوم آن تأويل مى كنيد؛ چون هنگامى كه وى گفت : پدرم و پدر شما ، بجز آنچه كه شما فهميديد و روى آورديد ، منظورش بود. شايد وى مقصودش آن بود كه به سوى آدم و يا نوح رفتم و خداوند ، مرا پيش آنان مى برد و با آنان يكجا گرد مى آورد و آدم و نوح ، پدر من و شما هستند . عيسى ، جز اين را اراده نكرده بود» .
[على عليه السّلام ] فرمود : مسيحيان ، سكوت كردند و گفتند : تاكنون ، مجادله گر و گفتگوگرى چون تو نديده بوديم . درباره كارهاى خويش مى انديشيم .
آن گاه پيامبر صلّى الله عليه و آله روى به طبيعت پرستان كرد و فرمود : «چه چيز موجب شده است به اين باور فرا خوانيد كه چيزها بايد باشند و آنها همواره هستند ، از بين نرفته و نخواهند رفت؟» .
آنان گفتند : ما جز طبق آنچه كه مى بينيم ، حكم نمى كنيم و ما نديديم كه اشيا پديد آمده باشند . بنابراين ، مى گوييم از بين نرفته اند و نديديم كه از بين بروند و پايان بپذيرند . پس گفتيم : از بين نخواهند رفت .
رسول خدا فرمود : «آيا چيزها را قديم يافته ايد و يا آنها را تا ابد پايدار يافته ايد؟ اگر بگوييد آنها را چنين يافته ايم ، ادّعا كرده ايد كه همواره بر همين شكل و بر همين خِرَد بوده ايد و باقى خواهيد ماند . اگر اين را بگوييد ، واقعيت خارجى را منكر شده ايد و همه مردمى كه شما را ديده اند ، دروغگويتان مى شمارند» .
گفتند : ما همواره بودن و همواره ماندن را براى اشيا نديده ايم .
رسول خدا فرمود : «پس چرا به بودن و ماندنِ همواره حكم مى كنيد؟ براى آن كه [چون] شما پديدار شدن و پايان يافتن چيزها را نديده ايد ، بهتر است تميز بين آن دو را به ديگران واگذاريد تا بر حدوث ، پايان پذيرى و از بين رفتن آن ، حكم كنند؛ چون آنان نيز بودن و ماندنِ همواره اشيارا نديده اند .
آيا شما شب و روز را نديده ايد كه يكى پس از ديگرى است؟» .
گفتند : آرى .
فرمود : «آيا بر اين باور هستيد كه آن دو بوده اند و خواهند بود؟» .
گفتند : آرى .
فرمود : «به نظر شما شب و روز قابل جمع هستند؟» .
گفتند : نه .
رسول خدا فرمود : «بنابراين ، يكى ديگرى را قطع مى كند؛ يكى پيشى مى گيرد و ديگرى در پى آن مى رود» .
گفتند : همين طور است .
فرمود : «شما به پيش گيرنده از شب و روز ، حكم پديدار شدن كرديد ، در حالى كه پيدا شدن آن دو را نديده بوديد . قدرت خدا را منكر نشويد» .
آن گاه فرمود : «شب و روزهاى پيش از شما پاياندار يا بى پايان بود؟ اگر بگوييد بى پايان بودند ، چگونه پيش از آن كه يكى از شب و يا روز پايان پذيرد ، ديگرى به شما رسيده است؟ و اگر بگوييد پاياندار بودند ، معنايش اين است كه زمانى وجود داشت كه هيچ كدام نبودند» .
گفتند : درست است .
فرمود : «شما مى گوييد كه هستى قديم است و پديدار نيست . آيا شما به مفهومى كه بدان اقرار مى كنيد ، آگاه هستيد و آنچه را كه منكر مى شويد ، مى دانيد؟» .
گفتند : آرى .
فرمود : «چيزهايى را كه مى بينيد ، بعضى از آنها به بعضى ديگر ، نيازمند هستند؛ زيرا پاره اى جز به اتّصال به پاره اى ديگر ، پايدار نمى مانند . آيا ساختمان را نمى بينيد كه بخشى از اجزاى آن ، نيازمند بخش ديگر است و بدون آن ، استوار نمى گردد و پايدار نمى شود؟ ديگر اشيا نيز چنين هستند» .
آن گاه افزود : «اگر اين نيازمندى بخشى از آن بر بخش ديگر ، در استحكام و تكميل قديم است ، به من بگوييد اگر پديدار مى بود ، چگونه مى بود و ويژگى اش چه سان مى بود؟» .
[على عليه السّلام ] فرمود : آنان ، درمانده شدند و فهميدند كه نمى توانند براى پديدار ، ويژگى پيدا كنند و به آن توصيف كنند ، جز آنچه در همين امورى كه فكر مى كردند قديم است ، وجود دارد . از اين روى ، زبانشان بند آمد[١] و گفتند درباره خويش خواهيم انديشيد .
آن گاه رسول خدا روى به دوگانه پرستان كرد ؛ آنانى كه مى گفتند نور و تاريكى تدبير كنندگان هستند ، و فرمود : «چه انگيزه اى موجب شده كه شما چنين بگوييد؟» .
گفتند : ما دنيا را به دو شكل خير و شر ديديم و ديديم كه خير ، ضدّ شرّ است . از اين روى ، انكار كرديم كه يك كننده ، كارى و ضد آن را انجام دهد؛ بلكه هر كدام ، كننده اى مستقل دارند . نمى بينى كه برف ، محال است بسوزد ، چنان كه آتش ، محال است سرد باشد . بنابراين ، دو آفريننده قديم : نور و ظلمت را پذيرا شديم .
رسول خدا به آنان گفت : «آيا سياهى و سفيدى ، قرمزى و زردى ، و سبزى و آبى را نديده ايد كه هر كدام ، ضد ديگرى است؟ چون دو تاى از آنها در يك جا جمع نمى شوند؛ همان گونه كه سردى و گرمى دو ضد هستند؛ چون هر دو در يك جا جمع نمى شوند؟» .
گفتند : آرى .
فرمود : «چرا به تعداد هر رنگ ، آفريننده اى قديمى اثبات نمى كنيد تا كننده هر ضدّى از اين رنگ ها غير از كننده ضد ديگر باشد؟» .
[على عليه السّلام ] فرمود : همه ساكت شدند .
آن گاه رسول خدا فرمود : «چگونه نور و ظلمت درهم آميزند كه سرشت يكى بالا رونده و ديگرى پايين رونده است؟ اگر دو نفر ، يكى به سوى شرق و ديگرى به سوى غرب همواره در رفتن باشند ، آيا به نظر شما همديگر را خواهند ديد؟» .
گفتند : نه .
فرمود : «بنابراين ، لازم است كه نور و ظلمت ، با هم درنياميزند؛ چون هر كدام در غيرِ جهت ديگرى حركت مى كنند . بنابراين ، چگونه اين جهان ، از درهم آميزى دو چيزى كه محال است درهم آميزند ، به وجود آمده است؟ بلكه آن دو تدبير شده و آفريده شده اند» .
آنان گفتند : درباره خويش ، خواهيم انديشيد .
آن گاه رسول خدا رو به سوى مشركان عرب كرد و گفت : «شما چرا بتان را به جاى خدا مى پرستيد؟» .
گفتند : با اين پرستش ، به خداوند نزديكى مى جوييم .
فرمود : «آيا اين بتان به پروردگارشان گوش كرده ، از او پيروى مى كنند؟ خدا را عبادت مى كنند تا با بزرگداشت آنها به خدا نزديك شويد؟» .
گفتند : نه .
فرمود : «آيا شما به دست خود آنها را تراشيده ايد؟» .
گفتند : آرى ! فرمود : سزاوار بود به جاى آن كه شما آنها را بپرستيد ، آنها شما را مى پرستيدند [چنانچه آنها مى توانستند پرستش كنند] ، اگر دستور تعظيم آنها را كسى كه نسبت به مصلحت و فرجام شما آگاه است و در آنچه كه شما را بدان تكليف مى كند ، حكيم است ، صادر نكرده باشد .
[على عليه السّلام ] فرمود : وقتى رسول خدا چنين گفت ، آنان ، اختلاف كردند . گروهى گفتند : خداوند ، در هيكل مردمانى كه به اين شكل ها بودند ، حلول كرده و ما اين شكل ها را ساخته ايم و به خاطر اين كه چهره هايى كه پروردگارمان در آنها حلول كرده تعظيم كنيم ، اين شكل ها را بزرگ مى داريم .
و گروه ديگر گفتند : اين چهره ها چهره اقوام پيشين است؛ اقوامى كه مطيع خدا بودند . چهره آنان را درست كرده ايم و آنها را براى تعظيم خداوند ، پرستش مى كنيم .
گروه ديگر گفتند : آن گاه كه خدا آدم را آفريد ، به فرشتگانْ فرمان سجده به وى داد . آنان ، آدم را براى نزديكى به خدا سجده كردند . ما به سجده بر آدم ، از فرشتگانْ سزاوارتر بوديم و چون آن وقت نبوديم ، سيماى او را ساخته ايم و بدان ، براى نزديكى به خدا سجده مى كنيم ، همان گونه كه فرشتگان با سجده به آدم ، به خدا تقرّب جستند . همان گونه كه شما به پندار خودتان دستور يافته ايد كه به سوى كعبه سجده كنيد و چنين كرديد وآن گاه، در ديگر شهرها بادست خود، محراب هايى ساخته ايد كه به سوى آنها سجده مى كنيد و قصد كعبه مى كنيد ، نه محراب هاى خودتان ، و قصد كعبه هم براى خداى ـ عزّوجلّ ـ است نه خود كعبه .
رسول خدا فرمود : «راه را گم كرده ايد و گمراه شده ايد» . وى خطاب به آنانى كه مى گفتند : خداوند ، در هيكل مردمانى به شكل هايى كه تصوير كرده ايم ، حلول كرده و با اين چهره ها را ساخته ايم و بزرگداشتِ ما از اين صورت ها در واقع ، تعظيم صورت هايى است كه پروردگارمان در آنها حلول كرده اند ، فرمود : «شما پروردگارتان را با ويژگى مخلوقات توصيف كرده ايد . آيا پروردگار شما در چيزى حلول مى كند ، به گونه اى كه آن شى ء فراگير خدا باشد؟ در اين صورت ، چه فرقى بين آن چيز و امور ديگرى چون رنگ، طعم، بو، نرمى ، خشنى ، سنگينى و سبكى كه خداوند در آن حلول مى كند ، وجود دارد؟ چرا رنگ ، طعم ، مزه و . . . ، حادث و آن ديگرى قديم باشد و چرا عكس آن نباشد؟ چگونه آن كه پيش از حلول شده (محلّ حلول) وجود داشت ، نيازمند حلول است ، در حالى كه خدا همواره بوده و خواهد بود؟ وقتى خدا را به ويژگى پديده ها در خصوص حلول پذيرى توصيف كرديد، لازم است به ويژگى زوال پذيرى هم توصيفش كنيد و اگر او را به ويژگى زوال و حدوث توصيف كرديد ، در واقع ، به صفت پايان پذيرى توصيف كرده ايد؛ زيرا اين صفت ، ويژگى حلول كننده و حلول شونده است و اينها ذات شى ء را تغيير مى دهند . اگر ذات خداوند با حلول در چيزى تغيير نكند ، بايد با حركت ، سكون ، سفيد و سياه و سرخ و زرد شدن هم تغيير نكند و همه ويژگى هايى كه بر اشياى متّصف به اين صفت ها وجود دارد ، بر خداوند هم كه در آنها حلول كرده وجود داشته باشد تا همه ويژگى هاى پديده ها در آن باشد و در اين صورت ، خداوند متعال هم حادث باشد !» .
رسول خدا آن گاه فرمود : «وقتى گمانتان در اين كه خدا در چيزى حلول كرده باطل شد ، زيربناى سخنتان از بين رفت» .
[على عليه السّلام] فرمود : آنان ساكت شدند و گفتند : در كارمان خواهيم انديشيد .
آن گاه رسول خدا رو به سوى گروه دوم كرد و به آنها فرمود : «به من بگوييد هنگامى كه شما صورت كسانى را كه خداوند را عبادت كرده اند ، مى پرستيد و براى آنها سجده مى كنيد و نماز مى گزاريد و براى سجده به آنها پيشانى هاى ارزشمند را بر خاك مى نهيد ، چه چيزى براى خداى جهانيان نگه مى داريد؟ آيا نمى دانيد حقّ كسى كه لازم است عبادت شود و بزرگ داشته شود ، اين است كه بنده اش هم رديف وى قرار نگيرد؟ آيا فكر مى كنيد درست است شهروندان ، پادشاه يا رئيسى را در بزرگداشت ، كُرنش و فروتنى ، همپاى وى قرار دهيد؟ آيا اين كار ، كوچك كردن حق بزرگ تر و بزرگ كردن حقّ كوچك تر نيست؟» .
گفتند : آرى .
فرمود : «آيا نمى دانيد شما با تعظيم خداوند از راه تعظيم صورتِ بندگانِ مطيع خدا ، خداى جهانيان را كوچك مى كنيد؟» .
[على عليه السّلام ] فرمود : آنان پس از اين كه گفتند : در كار خويش خواهيم انديشيد ، سكوت كردند .
سپس رسول خدا به گروه سوم فرمود : «براى ما نمونه اى ذكر كرديد و ما را شبيه خود شمرديد ، در حالى كه ما مثل هم نيستيم؛ چون ما بندگان خدا ، مخلوق و تربيت شده هستيم . در هر چه كه امر كند ، امرپذيريم و از هر چه منع كند ، منع پذيريم و آن گونه كه از ما مى خواهد ، پرستشش مى كنيم . اگر ما را به گونه اى از گونه ها دستور دهد ، پيروى اش مى كنيم و از گونه اى كه بدان دستور و اجازه نداده ، تجاوز نمى كنيم؛ چون نمى دانيم .
شايد وى اوّلى را خواسته و از دومى راضى نيست ، و ما را نهى كرد كه بر او پيشى بگيريم . هنگامى كه به ما دستور داد روى به كعبه كنيم ، پيروى اش كرده ايم . آن گاه به ما دستور داد در ديگر شهرها به سوى كعبه روى كنيم و ما هم اطاعت كرده ايم و در هيچ كدام از اين كارها از دستور وى خارج نشده ايم و خداوند ، هنگامى كه دستور به سجده براى حضرت آدم كرد ، دستور به سجده براى چهره اش كه غير اوست ، نكرد . بنابراين ، نبايد شما اين را به آن قياس كنيد؛ چون شما نمى دانيد . شايد وى چون امر نكرده ، از كارهاى شما ناراضى است» .
آن گاه رسول خدا افزود : «به نظر شما اگر كسى اجازه ورود به خانه اش را در يك روز خاص داد ، آيا مى توانيد بعداً بدون دستور وى داخل خانه اش شويد؟ آيا مى توانيد بدون فرمان وى به خانه ديگر او داخل شويد؟ اگر كسى لباسى از لباس هايش ، بنده اى از بندگانش يا چارپايى از چارپايانش را به شما داد ، آيا مى توانيد آن را از وى بگيريد؟» .
گفتند : آرى .
فرمود : «اگر آن را نگرفتيد ، مى توانيد يكى ديگر مثل آن را برداريد؟» . گفتند : خير؛ چون وى آن گونه كه در اوّلى اجازه داه بود ، براى دومى اجازه نداده است .
آن گاه فرمود : «به من بگوييد آيا خداوند ، سزاوارتر است كه بدون فرمانش در مِلكش تصرّف نشود ، يا بعضى از بندگان؟» .
گفتند : خدا سزاوارتر است كه در مِلكش بدون اجازه او تصرّف نشود .
فرمود : «پس چرا چنين كرديد و او كِى به شما فرمان داده كه اين صورت ها را پرستش كنيد؟» .
[على عليه السّلام ] فرمود : آنان گفتند كه درباره كارهايمان خواهيم انديشيد و ساكت شدند .
امام صادق عليه السّلام مى فرمايد : قسم به آن كه محمّد را به پيامبرى برانگيخت ، سه روز بر اين گردهمايى نگذشته بود كه همه خدمت رسول خدا رسيدند و اسلام آوردند . آنان بيست و پنج نفر و از هر گروهى پنج نفر بودند و گفتند : اى محمّد ! ما دليلى چون دلائل تو نديديم . گواهى مى دهيم كه تو رسول خدايى .

١٤٥ .امام عسكرى عليه السّلام : به پدرم امام هادى عليه السّلام گفتم : آيا رسول خدا با يهوديان و مشركان ، زمانى كه وى را مورد عتاب قرار مى دادند ، مناظره مى كرد و آيا [هنگامى كه آنان محاجّه مى كردند] با آنان محاجّه مى نمود؟ فرمود : «بلى ، بارها و بارها ! از جمله آنها همانى است كه خدا از قول مشركان نقل كرده است : و گفتند : اين چه پيامبرى است كه غذا مى خورد و در بازارها راه مى رود . چرا فرشته اى به سوى او نازل نشده؟ تا آن جا كه مى فرمايد : مردى افسون شده ؛ و گفتند : چرا اين قرآن ، مردى بزرگ از [آن] دو شهر ، فرود نيامده است .
و نيز قول خداوند ـ عزّوجل ـ كه مى فرمايد : و گفتند : تا از زمين ، چشمه اى بر ما نجوشانى ، هرگز به تو ايمان نخواهيم آورد تا آن جا كه مى فرمايد : كتابى بخوانيم آن را .
و در پايان به وى گفته شد : اگر تو همچون موسى ، پيامبر هستى ، در خصوص پرسش هايمان از تو بايد بر ما صاعقه اى فرود مى آمد ؛ چون پرسش هاى ما از پرسش هاى قوم موسى سخت تر است» .
[امام هادى عليه السّلام ] فرمود : جريان چنين بود كه روزى رسول خدا در مكّه در كنار كعبه نشسته بود . گروهى از رؤساى قريش ، از قبيل : وليد بن مغيره مخزومى ، ابو البخترى بن هشام ، ابو جهل ، عاص بن وائل سهمى ، عبدالله بن اميّه مخزومى و تعداد زيادى كه دنباله رو آنان بودند ، گرد ايشان جمع شدند و رسول خدا با تعدادى از ياران خود بود و بر آنان ، قرآن مى خواند و امر و نهى الهى را بيان مى كرد .
گروهى از مشركان به همديگر گفتند : جريان محمّد ، شدّت يافته[٢] و خواسته هاش بالا گرفته است . بياييد شروع به سرزنش ، بى تاب ساختن ، توبيخ و استدلال عليه او كنيم و آنچه را كه آورده ، باطل سازيم تا قَدرَش بين يارانش كم شود و ارزشش در نزد آنان ، كوچك گردد . شايد از گمراهى ، باطل ، طغيانگرى و سرپيچى اى كه در آن گرفتار است ، جدا شود . اگر دست شست ، چه بهتر و اگر نه ، با شمشيرهاى برّان با وى برخورد خواهيم كرد .
ابوجهل گفت : چه كسى كلامش را پى مى گيرد و مجادله مى كند . عبدالله بن ابى اميّه مخزومى گفت : من به اين كار مى پردازم . آيا مرا براى شاخ به شاخ شدن و مجادله گرى با وى كافى نمى بينيد؟ ابوجهل گفت : چرا . همه با هم نزد رسول خدا آمدند . عبدالله بن ابى اميّه مخزومى با اين بيان شروع كرد : اى محمّد ! ادّعاى بزرگى كرده اى و سخنان عظيمى به زبان رانده اى . پنداشتى كه تو فرستاده خداى جهانيان هستى؟ روا نيست فردى مثل تو كه چون ما بشرى ، مثل ما مى خورى ، مثل ما مى نوشى و همچون ما در بازار قدم مى زنى ، فرستاده پروردگار جهانيان و خالق همه مخلوقات باشى . پادشاه روم و ايران ، هيچ وقت جز پولداران و با شخصيّت ها را [به عنوان نماينده نمى فرستند . افرادى كه داراى قصرها ، خانه ، بارگاه ها ، خيمه ها ، بردگان و نوكران اند . خداوند عالميان ، برتر از همه اينان است و اينان ، بندگان اويند . اگر تو پيامبر بودى ، بايد در كنارت فرشته اى بود كه ما مى ديديم و او تو را تصديق مى كرد؛ بلكه بالاتر ، اگر خدا مى خواست پيامبرى براى ما بفرستد ، بايد فرشته اى مى فرستاد نه انسانى مثل خودمان . اى محمّد ! تو جز مردى سِحر شده نيستى و پيامبر نيستى .
رسول خدا فرمود : «آيا چيز ديگرى هم براى گفتن دارى؟» . گفت : بلى . اگر خدا مى خواست پيامبرى براى ما بفرستد ، بايد آن كه بين ما مالدارتر و زندگى اش بهتر است ، مى فرستاد . اين قرآنى كه تو مى پندارى خداوند بر تو نازل كرده و تو را به عنوان پيامبر برگزيده ، بايد به يكى از بزرگان اين دو شهر (مكّه و طائف) فرو مى فرستاد : وليد بن مغيره در مكّه و يا عروة بن مسعود ثقفى در طائف .
رسول خدا فرمود : «اى عبدالله ! حرف ديگرى هم دارى؟» . گفت : آرى . به تو ايمان نمى آوريم ، مگر آن كه در اين مكّه چشمه اى از زمين بجوشانى . مكّه زمينى كوهى با سنگ هاى ناهموار است . زمينش را صاف كن و حفّارى كن تا چشمه ها در آن جارى شود . ما به اين چشمه ها نيازمنديم؛ يا باغى از خرما و انگور داشته باش و از آن بخور و ما را هم بخوران و در بين آن نخل ها و انگورها رودهايى جارى ساز؛ يا آسمان را چون پاره سنگى بر ما فرود آر ، چنان كه به ما گفتى : «و اگر پاره سنگى را در حال سقوط از آسمان ببينند ، مى گويند : ابرى متراكم است» . شايد ما همين را بگوييم .
آن گاه گفت : [به تو ايمان نمى آوريم] يا خدا و همه فرشتگان را بياور . خدا و فرشتگان را روبه روى ما قرار بده ، يا خانه اى از گنج داشته باش و به ما هم از آن بده و ما را از آن ، بى نياز گردان . شايد ما طغيان كنيم ، چون تو به ما گفتى : «حقّاً كه انسان ، سركشى مى كند ، همين كه خود را بى نياز پندارد» .
آن گاه افزود : يا به آسمان برو و ما ايمان به صعود تو نمى آوريم ، مگر كه نامه اى براى ما بياورى كه در آن بخوانيم از خداوند عزيز و حكيم به عبدالله بن ابى اميّه مخزومى و كسانى كه با وى هستند ، مبنى بر اين كه به محمّد بن عبدالله بن عبد المطّلب ، ايمان بياوريد؛ چون او فرستاده من است و حرف هايش را بپذيريد كه از طرف من است .
تازه اى محمّد ! نمى دانم اگر همه اينها را انجام دادى ، به تو ايمان بياورم يا نه؛ بلكه اگر ما را به آسمان ببرى و درهاى آن را باز كنى و ما را در آن واردكنى ، خواهيم گفت : ديدگان ما را مست ساختى و سِحرمان كردى .
رسول خدا فرمود : «اى عبدالله ! حرف ديگرى هم دارى؟» .
گفت : اى محمّد ! آنچه كه گفتم ، بسنده و رساننده نيست؟ چيزى نمانده . نظرت را بگو و اگر دليلى دارى بيان كن و آنچه را خواستيم ، برايمان انجام ده .
رسول خدا فرمود : «پروردگارا ! تو شنونده هر صدايى و آگاه بر همه چيز هستى و مى دانى آنچه را كه بندگانت مى گويند .
خداوند به وى چنين نازل كرد كه : اى محمّد ! «گفتند اين چه پيامبرى است كه غذا مى خورد» تا آن جا كه مى گويد : «مردى سحر شده» . آن گاه خداوند فرمود : «ببين چگونه براى تو مثلها زدند و گمراه شدند و در نتيجه راه به جايى نمى توانند ببرند» . آن گاه خداوند فرمود : اى محمّد ! «بزرگ [و خجسته است كسى كه اگر بخواهد ، بهتر از اين را براى تو قرار مى دهد . باغ هايى كه جويبارها از زير [درختان] آن روان خواهد بود ، و براى تو كاخ ها پديد مى آورد» . همچنين به وى فرو فرستاد : اى محمّد ! «و مبادا تو برخى از آنچه را كه به سويت وحى مى شود ، ترك كنى و سينه ات بدان تنگ گردد» تا آخر آيه . خطاب به وى فرو فرستاد اين آيه را «و گفتند : چرا فرشته اى بر او نازل نشده است؟ و اگر فرشته اى فرود مى آورديم ، قطعاً كارى تمام شده بود» تا آن جا كه مى فرمايد : «و امر را همچنان بر آنان ، مشتبه مى ساختيم» .
رسول خدا فرمود : «اى عبدالله ! آنچه كه گفتى من مثل شما غذا مى خورم و پنداشتى به خاطر اين نبايد فرستاده [خدا] باشم ، بدان كه اختيار ، دست خداست . هر چه بخواهد ، مى كند و به هر چه اراده كند ، حكم مى كند . او ستايش شده است ، و تو و نه هيچ كس ، حق اعتراض به چرايى و چگونگى ندارد . نمى بينى كه خداوند چگونه پاره اى را فقير و پاره اى را غنى ساخته؛ بعضى را عزيز و بعضى ديگر را ذليل كرده؛ گروهى را سالم و گروهى را بيمار گردانده؛ عده اى را شرف داده و عده اى را فرودست نموده؛ در حالى كه همه از جمله كسانى هستند كه غذا مى خورند؟
فقيران حق ندارند كه بگويند چرا ما را نيازمند و آنان را بى نياز ساختى . فرودستان هم حق ندارند كه بگويند : چرا ما را فرودست و آنان را برترى دادى . نه زمينگيران و ناتوانان مى توانند كه بگويند : چرا ما را زمينگير و ناتوان و آنان را سالم گردانيدى ، و نه ذليلان حق دارند كه بگويند : چرا ما را ذليل و آنان را عزيز گردانيدى و نه زشتْ صورتان مى توانند كه بگويند : چرا ما را زشتْ چهره و آنان را زيبا آفريدى . اگر اينان چنين گويند ، به خدا اعتراض كرده اند و با او در دستوراتش درگير شده اند و به او كفر ورزيده اند . پاسخ خدا اين خواهد بود كه : من ، پادشاهى فرود آور و بلندكننده ، بى نياز كننده و نيازمندساز ، عزيزگر و ذليل ساز ، سالم آفرين و بيمار كننده هستم وشما بنده هستيد . جز تسليم در برابر من و پذيرفتن دستور من ، چاره اى نداريد . اگر تسليم شويد ، بندگانى مؤمن خواهيد بود و اگر باور نكنيد ، به من كافر شده ايد و به كيفر من ، جزو هلاك شوندگان خواهيد شد .
آن گاه خداوند ، چنين نازل كرد كه : اى محمّد ! «بگو من بشرى همانند شمايم» ، يعنى غذا مى خورم؛ «ولى به من وحى مى شود كه خداى شما خداى يگانه است» . يعنى به آنان بگو : در بشر بودن ، مثل شمايم؛ ولى خداوند ، مرا ويژه پيامبرى قرار داده ، نه شما را . همان گونه كه بعضى انسان ها را به بى نيازى ، سلامت و زيبايى ، ويژه كرد و ديگران را ويژه نساخت . بنابراين ، ويژه ساختن من [نه شما] به نبوّت را هم منكر نشويد .
آن گاه رسول خدا فرمود : «و امّا كلام تو كه مى گويى پادشاه روم و پادشاه ايران ، جز مالدارانِ با شخصيّت را كه داراى قصرها ، خانه ها ، بارگاه ها ، خيمه ها ، بردگان و خدمتكاران هستند ، به نمايندگى نمى فرستند و خداوند جهانيان ، از همه اينان برتر است و آنان ، بندگان اويند ، [بايد بدانى كه] خداوند ، تدبير و فرمان ويژه خود دارد . به گمان و پندار تو و به پيشنهاد تو كار نمى كند؛ بلكه آنچه را كه مى خواهد ، انجام مى دهد و بر آنچه اراده مى كند ، حكم مى كند و او ستايش شونده است .
اى عبدالله ! خداوند ، پيامبرش را براى اين مى فرستد كه به مردم ، دينشان را ياد دهد ، آنان را به سوى پروردگارشان فرا خواند و جان خويش را در شب و روز به رنج اندازد . اگر پيامبر داراى قصرها باشد كه در آنها روى از ديگران بپوشاند و بندگان و خدمتكاران ، وى را از مردم بپوشانند ، آيا رسالت از بين نمى رود و كارها مختل نمى شود؟ نمى بينيد كه هنگامى كه پادشاهان خود را از مردم مى پوشانند ، چگونه فساد و زشتى بدون آن كه بدانند و احساس كنند ، گسترش مى يابد؟ اى عبدالله ! خداوند مرا در حالى كه مالى ندارم ، مبعوث كرده تا قدرت و توان او را به شما معرّفى كنم و اين كه او ياور فرستاده اش است و شما توان كشتن او و يا جلوگيرى از رسالتش را نداريد و اين موضوع ، در قدرت او و ناتوانى شما نمودى روشن دارد . به زودى خداوند ، مرا بر شما پيروز خواهد ساخت و بين شما قتل و اسارت را فزونى خواهد داد و مرا بر شهرهاى شما پيروز گردانده ، مؤمنانى را از غير شما و غير كسانى كه با دين شما موافق هستند ، بر شما مسلّط خواهد ساخت» .
سپس رسول خدا فرمود : «امّا سخن تو كه به من گفتى : اگر تو پيامبر بودى با تو فرشته اى بود كه تصديقت مى كرد و ما مى ديديم؛ بلكه اگر خدا مى خواست پيامبرى بفرستد ، فرشته اى مى فرستاد ، نه بشرى چون ما . [بدان كه] فرشته را حواس شما مشاهده نمى كرد ، چون فرشته از جنس هواست و آشكار نمى شود و اگر با افزايش قدرت ديدتان آن را مى ديديد ، مى گفتيد : اين فرشته نيست ، بلكه بشرى مثل ماست؛ چون به صورت انسان براى شما ظاهر مى شد تا با وى انس بگيريد و سخنش را بفهميد و خطابه و مقصود او را بشناسيد . چگونه مى فهميديد راستگويى فرشته را و اين كه آنچه مى گويد ، درست است؟ بلكه خداوند ، بشرى را فرستاده و به دست وى ، معجزه هايى انجام داده كه در طبيعت انسانى هايى كه درون دلشان را مى دانيد ، نيست و با ناتوانى تان در مقابل آن ، مى دانيد كه آن معجزه است و اين گواهى ، از طرف خدا بر درستى پيامبر است ؛ و اگر فرشته اى را ظاهر مى كرد و به وسيله او معجزه هايى مى نمود كه بشر از آن ناتوان بود ، در اين كار ، نشانى از آن نبود كه ديگر انواع فرشته ها از آن ناتوان هستند تا آن كه معجزه به شمار آيد .
آيا نمى بينيد كه پرندگان كه پرواز مى كنند ، پرواز آنها معجزه به شمار نمى آيد؛ چون پرندگان ، انواعى دارند كه همه مى توانند پرواز كنند؛ ولى اگر انسانى مثل پرندگان پرواز كند ، اين كار ، معجزه است . بنابراين ، خداوند ، كار را براى شما آسان ساخته است و كار را به گونه اى قرار داده كه حجّتش بر شما تمام گردد؛ ولى شما كار دشوارى كه هيچ حجّتى در آن نيست ، پيشنهاد مى كنيد» .
آن گاه رسول خدا فرمود :«امّا اين كه مى گويى تو جز مردى سِحر شده نيستى چه طور چنين مى گوييد ، در حالى كه مى دانيد در تشخيص و خِرَد ، برتر از شمايم . آيا از زمانى كه به دنيا آمدم تاكنون كه چهل سالم تمام شده ، هيچ بدنامى ، لغزش ، دروغ ، خيانت ، اشتباه گفتارى و يا كودنى اى در نظر از من ديده ايد؟ آيا مى پنداريد كسى در تمام اين مدّت به قدرت و توان خويش ، خود را نگه داشته است . يا به قدرت خداوند؟»؛ و اين ، همان است كه خدا مى فرمايد : بنگر چگونه براى تو مَثَل ها زدند و گمراه شدند ، در نتيجه ، نمى توانند راهى بيابند . يعنى همه اينها براى اين است كه با دلائل باطل فراوان كه بطلان آنها روشن است ، مى خواستند بر تو ناآگاهى را اثبات كنند .
سپس رسول خدا فرمود : «و امّا سخن تو كه اگر اين قرآن بر يكى از بزرگان دو شهر : وليد بن مغيره در مكّه و يا عروة بن مسعود ثقفى در طائف ، نازل مى شد ، بدان كه خداوند ، آن گونه كه تو مال دنيا را بزرگ مى شمارى ، بزرگ نمى شمارد . ارزشى كه [دنيا] براى تو دارد ، براى خدا ندارد؛ بلكه اگر دنيا به مقدار بال پشه اى باشد ، جرعه اى از آن را به كافر و مخالف او نمى نوشاند. تقسيم رحمت خدا به دست تو نيست؛ بلكه او خود، تقسيم كننده رحمت هايش است و با اراده خود ، در بين بندگان و كنيزكان، كار مى كند. خداوند، چون تو كه به خاطر مال وموقعيّت از شخصى مى هراسى ، از هيچ كس نمى ترسد و آن گونه كه تو در مال و مقام كسى طمع دارى و به اين انگيزه او را ويژه نبوّت مى سازى ، طمع ندارد و چون تو كه از روى هوا كسى را دوست مى دارى و آن را كه شايسته نيست ، مقدّم مى دارى ، دوست ندارد . او به عدل ، كارها را انجام مى دهد و براى برترين موقعيّت و جايگاه دينى ، كسى را جز آن كه در پيروى اش برتر و در خدمت كردن به او جدّى تر است ، برنمى گزيند و در موقعيّت و رتبه دينى ، جز آن را كه در طاعت سست تر است ، عقب نمى اندازد .
وقتى كه ويژگى اش چنين است ، به مال و به جاه نمى نگرد؛ بلكه اين مال و موقعيّت ، از لطف اوست و هيچ كس از بندگانش نمى توانند بر وى ضربه جدّى[٣] وارد كنند . بنابراين ، نبايد به وى گفته شود : وقتى بنده اى را به وسيله مال برترى دادى ، بايد به سبب نبوّت هم برترى بدهى؛ چون هيچ كس نمى تواند وى را بر خلاف اراده اش مجبور كند و نمى توان به خاطر دادن نعمتى در گذشته ، او را به دادن نعمت جديد ، ملزم ساخت .
اى عبدالله ! نمى بينى كه خدا چگونه كسى را ثروتمند مى كند؛ ولى چهره اش را زشت مى سازد؟ و چگونه چهره يكى را نيكو مى سازد؛ ولى نيازمندش مى كند؟ و چگونه يكى را شرف مى بخشد و با اين حال نيازمند مى سازد؟ و چگونه يكى را بى نياز مى كند، ولى فرودست مى سازد؟ اين ثروتمند ، نمى تواند بگويد : بايد زيبايى فلانى هم به گشادگى زندگى ام افزوده شود و زيبا نيز نمى تواند بگويد : به زيبايى ام ، ثروت فلانى هم افزون شود . شريف هم نمى تواند بگويد مال فلانى به شرفم افزوده شود . فرودست هم نمى تواند بگويد به دارايى ام شرف فلانى اضافه شود .
حكم و دستور ، با خداست . هر گونه بخواهد ، تقسيم مى كند و به هر شكل كه اراده كند ، انجام مى دهد . او در اراده اش حكيم و در كارهايش ستوده است و اين ، مفهوم كلام خداست كه مى فرمايد : و گفتند چرا اين قرآن ، بر مردى بزرگ از [آن] دو شهر فرود نيامده است؟ . خداوند مى فرمايد : [اى محمّد آيا آنان اند كه رحمت پروردگارت را تقسيم مى كنند؟ ما [وسائل معاش آنان را در زندگى دنيا ميانشان تقسيم كرده ايم . پس بعضى از ما را به بعضى ديگر ، نيازمند ساخته است؛ اين را به مال آن و آن را به جنس يا خدمت ديگرى نيازمند كرده است . مى بينى كه برترين پادشاهان و ثروتمندترين ثروتمندان ، به نوعى به فقيرترينِ فقيران ، نيازمند هستند : يا جنسى در نزد فقير است كه نزد او نيست و يا خدمتى كه توان انجام آن را دارد و براى پادشاه ، امكان ندارد كه جز با فقير ، بى نياز گردد و يا دانش و حكمتى است كه پادشاه ، نيازمند است از فقير ياد بگيرد . پس اين فقير ، به مال پادشاه ثروتمند ، نياز دارد و پادشاه ، به دانش ، نظر و يا شناخت فقير ، محتاج است .
پادشاه نمى تواند بگويد : دانش اين فقير با مال من جمع گرد و فقير هم نمى تواند بگويد : بايد ثروت اين پادشاه ثروتمند ، به ديدگاه ، دانش و انواع حكمت هايى كه دارم ، افزوده شود .
آن گاه خدا مى فرمايد : و برخى از آنان را از [نظر] درجات ، بالاتر از بعضى [ديگر] قرار داده ايم تا بعضى از آنها ، بعضى [ديگر] را در خدمت گيرند و سپس مى فرمايد : اى محمّد ! با آنان بگو : و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان مى اندوزند ، بهتر است ؛ يعنى از آنچه كه آنان از اموال دنيا جمع مى كنند» .
آن گاه رسول خدا فرمود : و امّا سخن تو كه به تو ايمان نمى آوريم تا آن كه چشمه اى از زمين بجوشانى تا آخر سخنت . تو چند چيز بر محمّد ، رسول خدا پيشنهاد كردى .
برخى از آنها اگر برآورده شود ، دليلى بر پيامبرى اش نيست و شأن فرستاده خدا برتر از آن است كه از نادانى نادانان ، سودجويى كند و به آنان بر چيزى استدلال كند كه دليل نيست .
پاره اى ديگر ، به گونه اى است كه اگر برآورده شود ، تو نابود مى شوى ، در حالى كه دليل و برهان براى آن است كه بدان وسيله ، ايمان در بندگان خدا ايجاد شود ، نه آن كه بدان نابود شوند . تو پيشنهاد هلاكت خود را داده اى؛ ولى پروردگار جهانيان [نسبت به بندگانش مهربان است و به خير آنها بهتر آگاه است تا اين كه آنها را با پيشنهادشان نابود كند .
پاره اى ديگر ، محال است و درست و روا نيست تا آن را رسولِ پروردگار جهان به تو معرّفى كند و بهانه تو را از بين ببرد و راه مخالفت تو را بربندد و با دلائل الهى ، تو را به تصديق خداوند وادارد ، بدون آن كه راه گريزى برايت باشد .
برخى ديگر ، اعتراف توست عليه خودت كه فردى معاند و سرپيچى كننده اى . نه دليل را مى پذيرى و نه به برهانى گوش فرا مى دهى و كسى كه چنين باشد ، چاره اش عذاب الهى است كه از آسمان نازل شود و يا آن را در دوزخ الهى ببيند و يا به شمشير اولياى خدا آن را بچشد .
امّا كلام تو اى عبدالله كه مى گويى به تو ايمان نمى آوريم ، مگر اين كه در زمين مكّه ، چشمه هايى بجوشانى ، چون مكّه داراى سنگ ها ، صخره ها و كوه هاست . زمينش را پاك كن و چاه حفر كن و در آن ، چشمه ها جارى ساز كه ما بدان محتاجيم . تو اين سؤال را مى كنى؛ ولى به راهنمايى هاى خداوند ، ناآگاهى .
اى عبدالله ! فكر مى كنى اگر چنين كارى را انجام دهم ، به خاطر آن پيامبر خواهم بود؟» . گفت : نه .
فرمود : آيا طائف را كه تو در آن باغ هايى دارى ، ديده اى؟ آيا در آن جا جاهاى سخت و بد نبود كه تو درست كردى ، نرم ساختى ، پاكيزه كردى و چشمه هايى كَندى و جارى ساختى؟» .
گفت : آرى .
فرمود : «آيا در اين كار مانندى هم دارى؟» .
گفت : بلى .
رسول خدا فرمود : «آيا تو و ديگران با اين كار ، پيامبر شديد؟» .
گفت : نه .
فرمود : «بنابراين ، اگر محمّد هم چنين كارى بكند ، اين كار ، دليل بر پيامبرى اش نخواهد بود . اين سخن تو مثل اين مى ماند كه بگويى : به تو ايمان نخواهيم آورد ، مگر آن كه برخيزى و [همان طور كه مردم راه مى روند] روى زمين راه بروى و يا همچنان كه مردم مى خورند ، تو هم غذا بخورى .
امّا سخن تو كه مى گويى يا باغى از خرما و انگور داشته باشى كه از آن بخورى و ما را از آن بخورانى و در لابه لاى آن جوى هايى جارى سازى . آيا تو و يارانت باغ هاى خرما و انگور در طائف نداريد كه از آن مى خوريد و اطعام مى كنيد و جوى هايى در لابه لاى آن جارى مى سازيد؟ آيا با اين كار شما پيامبر شديد؟» .
گفت : نه .
فرمود : «چرا بر فرستاده خدا چيزهايى پيشنهاد مى كنيد كه اگر برآورده شود ، بر راستگويى وى دلالت نمى كند؛ بلكه اگر انجام دهد ، بر دروغگويى اش دلالت كند ؛ زيرا [در اين صورت] به چيزى استدلال كرده كه دليل نيست و افراد ناتوان را در خرد و دينشان گول زده و فرستاده پروردگار جهانيان ، از چنين كارى والاتر و برتر است؟» .
آن گاه فرمود : اى عبدالله ! امّا سخنت كه گفتى آسمان ، به پندار تو ، سنگ پاره هايى ببارد . پس خودت گفتى : و اگر ببينند سنگى از آسمان فرود مى آيد ، گويند ابرى متراكم است . بدان كه در بارش سنگ ، نابودى و مرگ شماست . تو با اين درخواست ، از فرستاده خدا مى خواهى كه تو را نابود كند و فرستاده پروردگار جهانيان ، به [تو مهربان تر از اين است و تو را نابود نخواهد كرد؛ ولى دلائل الهى را براى تو بيان مى كند و حجّت هاى الهى بر پيامبرش تنها بر اساس پيشنهاد بندگانش نيست؛ چون بندگان به خير و شر ناآگاه اند و گاه پيشنهاد آنان با همديگر اختلاف پيدا مى كند و متضاد مى شود ، به گونه اى كه انجام آن محال مى گردد . [زيرا اگر پيشنهادهاى آنان انجام شود ، رواست كه تو پيشنهاد سقوط آسمان را بر سرتان كنى و ديگرى پيشنهاد كند كه آسمان سقوط نكند؛ بلكه زمين به طرف آسمان برود و آسمان به زمين بچسبد و اين دو پيشنهاد ، متضاد و متنافى است يا آن كه انجامش محال است] و خداوند ـ عزّوجلّ ـ تدبيرش را به گونه اى جارى نمى كند كه محال ، لازم آيد» .
آن گاه رسول خدا فرمود : «اى عبدالله ! آيا تاكنون پزشكى را ديده اى كه داروهايش به پيشنهاد بيمارانش باشد؟ بلكه با بيمار ، آن گونه رفتار مى كند كه مى داند صلاح وى در آن است؛ چه بيمار دوست داشته باشد و چه دوست نداشته باشد؟ شما بيمار هستيد و خدا پزشك شماست . اگر به داروى او گردن نهاديد ، شفا پيدا مى كنيد و اگر از فرمانش سرپيچى كرديد ، بيمار مى شويد .
افزون بر آن ، اى عبدالله ! كِى ديده اى حاكمى از حاكمان گذشته ، حكم راند كه مدّعى حقّى بر پايه پيشنهاد مدّعى عليه ، بيّنه اقامه كند؟ زيرا در اين صورت ، هيچ حق و يا ادّعايى براى كسى عليه كسى ثابت نخواهد شد و بين ستمگر و ستمديده و بين راستگو و دروغگو ، فرقى نخواهد ماند» .
آن گاه پيامبر صلّى الله عليه و آله فرمود : «اى عبدالله ! و امّا سخن تو كه مى گويى : خدا و فرشتگان را نزد ما بياور تا با آنان روبه رو شويم و آنان را ببينيم . اين ، از كارهاى محالِ روشن است؛ چون پروردگار ماـ عزّوجلّ ـ مثل مخلوقات نيست كه بيايد و برود ، حركت كند و در برابر چيزى بايستد ، تا آورده شود . شما اين كار محال را مى خواهيد . اين [كارى را كه مى خواهى ، از ويژگى بت هاى ضعيف و ناقص شماست كه نه مى شنوند ، نه مى بينند ، نه مى دانند و نه شما و نه كس ديگر را از چيزى بى نياز نمى كنند .
اى عبدالله ! آيا تو در طائف ، مزرعه و باغ ندارى؟ و در مكّه صاحب مِلك نيستى كه مباشرانى براى آنها برگزيده اى؟» .
گفت : بلى .
فرمود : «آيا خود بر همه آنها نظارت دارى يا نمايندگانت؟» .
گفت : به وسيله نمايندگان [نظارت دارم] .
فرمود : «به نظر تو اگر كارگران ، مزدبگيران و خدمتكاران تو به فرستاده هايت بگويند : نمايندگى شما را نمى پذيريم ، مگر آن كه عبدالله بن ابى اميّه را بياوريد تا او را ببينيم و آنچه را كه مى گوييد ، از زبان او بشنويم ، آيا به آنان چنين اجازه اى مى دهى؟ و آيا اين كار ، براى آنان رواست؟» .
گفت : نه .
فرمود : «نمايندگان تو چه بايد بكنند؟ جز اين است كه از تو نشان درستى براى آنان ببرند كه دلالت بر راستگويى آنان باشد ، تا بر آنان لازم باشد كه سخن آنها (نمايندگانت) را بپذيرند؟» .
گفت : بلى .
فرمود : «اى عبدالله ! آيا درست مى دانى كه نماينده تو هنگامى كه از آنان اين درخواست را شنيد ، به سوى تو برگردد و به تو بگويد : برخيز ، با من بيا؛ چون آنان پيشنهاد آمدن تو را به همراه من كرده اند؟ آيا اين مخالفت با تو نيست؟ و به او نمى گويى تو فقط فرستاده هستى و نه مشاور يا دستور دهنده؟» .
گفت : بلى .
پيامبر صلّى الله عليه و آله فرمود : چه طور بر فرستاده پروردگار جهان ، چيزى را پيشنهاد مى كنى كه بر كارگران و مزدبگيرانت روا نمى دانى بر فرستاده تو چنان پيشنهادى بكنند؟ چگونه از فرستاده پروردگار جهانيان مى خواهى با امر و نهى كردن به خدا ، نكوهش او را براى خود بخواهد و تو مثل آن را براى فرستاده خود به سوى مزدبگيران و كارگرانت ، روا نمى شمارى . اين دليلى است بُرنده براى باطل سازى همه آنچه پيشنهاد كردى .
امّا سخن تو كه يا خانه اى پر از طلا داشته باشى و آن طلاست . آيا نشنيده اى كه عزيز مصر ، چندين خانه از طلا داشت؟» .
گفت : آرى .
فرمود :«آيا با اين خانه ، پيامبر شد؟» .
گفت : نه .
فرمود : «بنابراين ، اين خانه ها ـ اگر هم براى محمّد وجود داشته باشد ـ باعث نمى شود كه وى پيامبر باشد و محمّد ، از نادانى تو به حجّت هاى خدايى بهره نمى جويد .
و امّا سخن تو اى عبدالله كه گفتى : يا به آسمان بروى و افزودى كه و ايمان به صعودت نمى آوريم ، مگر آن كه نوشته اى براى ما بياورى كه بخوانيم . اى عبدالله ! صعود به آسمان دشوارتر از نزول از آن است و وقتى كه تو اعتراف مى كنى كه اگر صعود كنى ، ايمان نمى آورم ، همين طور خواهد بود فرود آمدنم .
آن گاه گفتى تا كتابى براى ما بياورى كه بخوانيم و افزودى كه نمى دانم به تو ايمان مى آورم يا ايمان نمى آورم . تو ـ اى عبدالله ! اقرار مى كنى كه با حجّت خدا بر خودت دشمنى مى كنى و هيچ دارويى براى تو ، جز تأديب به دست اولياى او از انسان ها يا فرشتگان دوزخ نيست . خداوند ، به من حكمتِ رسا و جامع ، براى باطل ساختن هر آنچه گفتى ، نازل كرده است .
خداوند ـ عزّوجلّ ـ فرمود بگو : اى محمّد ! پاك است پروردگار من .آيا [من جز بشرى فرستاده هستم؟ خداى من بسيار برتر از آن است كه چيزهايى را طبق پيشنهاد جاهلان انجام دهد كه پاره اى روا و پاره اى نارواست؛ و آيا من جز بشرى فرستاده شده ام كه وظيفه اى جز اقامه حجّت هايى كه خدا به من داده ندارم؟ و من حق ندارم به پروردگارم امر يا نهى كنم و يا به وى پيشنهاد دهم و مثل فرستاده اى باشم كه پادشاهى ، وى را به سوى مخالفان خود فرستاد و او به سوى پادشاه برگشت و به وى دستور داد كه طبق آنچه مخالفان پيشنهاد كرده اند ، رفتار كند» .
ابوجهل گفت : اى محمّد ! يك چيز مانده است . آيا نمى پندارى كه قوم موسى به خاطر آن كه از وى خواستند خدا را آشكارا نشان دهد ، با برق آسمانى سوختند؟
فرمود : «آرى .» .
گفت : اگر تو پيامبرى ما هم بايد آتش بگيريم . چون پرسش هايى سنگين تر از آنچه كه قوم موسى داشتند ، مطرح كرديم؛ چرا كه آنان ، طبق گمان تو گفتند : خدا را آشكار نشانمان ده ، و ما مى گوييم : به تو ايمان نمى آوريم مگر آن كه خدا و همه فرشتگان را بياورى تا آنها را ببينيم .
ر . ك : الاحتجاج ، ج ١ ، ص ٦٦ ـ ١١٥؛ تاريخ الجدل ، محمّدبن أبى زهرة ، ص ٤٢ ـ ٥٤ .

گفتگوى تمدّنها در قرآن و حديث


٥ / ٣ - نمونه هايى از گفتمان اهل بيت ١
١٤٦ .امام على عليه السّلام ـ در پاسخ يكى از احبار يهود كه پرسيده بودند : خدا كجاست؟ آيا در آسمان است يا در زمين ـ : « . . . خداوند ـ عزّوجلّ ـ مكان را به وجود آورده است ، پس مكان ندارد . او برتر از آن است كه فضايى او را فرا گيرد و او در همه مكان ها بدون تماس و مجاورتْ هست؛ به آنچه در آنهاست ، آگاهى دارد و هيچ چيزى از تدبير او بيرون نيست . من تو را از چيزى كه در يكى از كتاب هايتان آمده آگاه مى كنم كه گفته مرا تصديق مى كند . آيا اگر به آن آگاه شدى ، بدان ايمان مى آورى؟» .
يهودى گفت : آرى .
فرمود : «آيا شما در پاره اى از كتاب هايتان نديده ايد كه موسى بن
عمران عليه السّلام ، روزى نشسته بود كه فرشته اى از مشرق نزد وى آمد . موسى پرسيد : از كجا آمده اى؟ فرشته گفت : از نزد خدا . آن گاه فرشته ديگرى از مغرب آمد . موسى پرسيد : از كجا آمده اى؟ فرشته پاسخ داد : از نزد خدا . فرشته اى ديگر آمد و گفت : من از آسمان هفتم ، از نزد خدا مى آيم و فرشته اى ديگر آمد و گفت : من از زمين هفتمى در پايين ، از نزد خدا آمده ام .
موسى عليه السّلام گفت : منزّه است كسى كه هيچ جا خالى از او نيست وبه مكانى نزديك تر از مكان ديگرنيست» .
يهودى گفت : گواهى مى دهم كه اين ، همان حقّ آشكار است و تو به جايگاه پيامبرت سزاوارترى از آنانى كه بر آن دست يافتند .

١٤٧ .اُسيدى و محمّد بن مبشّر : عبدالله بن نافع ازرق مى گفت : اگر مى دانستم كه در دو سوى جهان ، كسى هست كه مركب ها مرا نزد او ببرد و در اين باره كه على در كشتن نهروانيان ستمگر نبود با من گفتگو كند ، حتماً مى رفتم . گفته شد : حتى پسرش؟ گفت : آيا بين فرزندانش دانشورى هم هست؟ ! گفته شد : اين اوّلين نادانى توست . آيا اين خاندان ، بدون دانشور مى شوند؟ ! گفت : امروز دانشورِ آنان كيست؟ گفته شد : محمد بن على بن حسين بن على عليه السّلام .
راوى مى گويد : عبدالله با بزرگان اصحابش به سوى او روان شده ، به مدينه آمدند و از امام باقر عليه السّلام اذن خواست . گفته شد : عبدالله بن نافع است . فرمود : «او كه در تمام روز از من و پدرم بيزارى مى جويد ، با من چه كار دارد؟» . ابو بصير كوفى به امام گفت : فدايت شوم ! اين مرد فكر مى كند كه اگر بداند در دو سوى جهان كسى يافت مى شود كه مركب ها وى را نزد او ببرد و او با وى درباره اين كه على عليه السّلام در كشتن نهروانيان ستمكار نبود ، گفتگو كند ، به سوى او خواهد رفت .
امام باقر عليه السّلام پرسيد : «مى انديشى براى گفتگو نزد من آمده است؟» .
ابو بصير گفت : آرى .
امام فرمود : «اى غلام ! برو و بارش را بر زمين بگذار و به وى بگو : فردا نزد ما بيا» .
راوى مى گويد : روز بعد ، عبدالله بن نافع در بين بزرگان اصحابش آمد و امام باقر عليه السّلام در پىِ همه فرزندان مهاجران و انصار فرستاد و آنها را گِرد آورد و در حالى كه دو لباس خرمايى رنگ[٤] پوشيده بود ، وارد شد و چون ماه درخشان ، در برابر مردم ايستاد و فرمود : «سپاسْ خدايى را كه حيثيت بخش حيثيت و سازنده كيفيت و مكان ساز مكان است . سپاسْ خدايى را كه خواب و چرت نمى گيردش . آنچه كه در آسمان ها و آنچه در زمين است ، از آن اوست تا آخر آيه؛ و گواهى مى دهم ، خدايى جز خداى واحدِ بدون شريك نيست و گواهى مى دهم محمد صلّى الله عليه و آله ، بنده و فرستاده اوست . وى را برگزيده و به راه راست ، رهنمون ساخته است .
سپاسْ خدايى كه ما را به نبوّتش بزرگ داشت و به ولايتش ويژه مان گردانيد ، اى فرزندان مهاجر و انصار ! هر كدام از شما كه نزدش منقبتى درباره على بن ابى طالب عليه السّلام است ، برخيزد و بگويد» .
[راوى] مى گويد : مردم به پا خاستند و آن منقبت ها را گفتند . عبدالله بن نافع گفت : من اين خوبى ها را از زبان اينان نقل مى كنم؛ ولى على پس از پذيرش دو حَكَم ، كافر شد .
مردم ، خوبى هاى [على عليه السّلام ] را گفتند تا به داستان خيبر رسيدند [كه رسول خدا فرمود] : «فردا پرچم را به مردى مى دهم كه خدا و رسولش رادوست دارد و خدا و رسولش او را دوست مى دارند؛ مهاجمى بدون فرار است ، برنمى گردد تا آن كه خداوند ، به دست وى فتح كند» .
امام باقر عليه السّلام فرمود : «درباره اين روايت ، چه مى گويى؟» . وى پاسخ داد : اين حديثْ بدون ترديد ، درست است؛ ولى بعد از آن كافر شد . فرمود : «مادرت به عزايت بنشيند ! به من بگو آيا خداى ـ عزّوجلّ ـ روزى كه او را دوست مى داشت ، مى دانست كه على بن ابى طالب ، نهروانيان را مى كشد يا نمى دانست؟» . گفت : يك بار ديگر بگو . امام فرمود : «به من بگو روزى كه خداوند ـ عزّوجلّ ـ على عليه السّلام را دوست مى داشت ، مى دانست كه وى نهروانيان را مى كشد يا نمى دانست؟» و افزود : «اگر بگويى نه ، كافر مى شوى» . مرد گفت : مى دانست . امام فرمود : «آيا خدا وى را دوست مى داشت براى اين كه از او پيروى كند و يا براى اين كه مخالف با او رفتار كند؟» . ابن نافع گفت : براى اين كه به پيروى وى كار كند . حضرت فرمود : «شكست خورده ، برخيز !» . مرد در حالى كه بر مى خاست ، گفت : «و تا رشته سپيد بامداد ، از رشته سياه [شب] بر شما نمودار گردد» . «خدا بهتر مى داند رسالتش را كجا قرار دهد» .

١٤٨ .محمد بن أبى مسهر ـ از پدرش از جدش ـ : مفضّل بن عمر جُعفى به جعفر بن محمد صادق عليه السّلام نوشت : در بين اين ملّت ، كسانى پيدا شده اند كه ربوبيّت خدا را منكر هستند و بر اين عقيده استدلال مى كنند؛ و از وى خواست كه پاسخ آنها را بدهد و طبق آنچه كه بر ديگران استدلال مى كند ، درباره ادّعاهايشان بر آنان استدلال كند .
امام صادق عليه السّلام [در پاسخ] نوشت : . . . از نعمت هاى بزرگ و لطف هاى ارزشمندى كه خدا داده است ، تثبيت دل بندگانش به ربوبيّت اوست و گرفتن پيمان در شناخت او و فرستادن كتابى است كه در آن ، داروى همه بيمارى هاى دل و كارهاى مشتبه است و بر آنان و ديگر آفريده هايش نيازى به غير او نگذاشت و خود ، از آنان بى نياز است كه خدا بى نياز و ستوده است .
به جانم سوگند كه جاهلان ، از سوى پروردگارشان چنين نشده اند . آنان ، دليل هاى روشن و نشانه هاى آشكار را در خلقتشان مى بينند و آنها را در ملكوت آسمان ها و زمين و ساختار شگفت ، استوار و گواه بر سازنده مشاهده مى كنند؛ امّا آنان ، گروهى هستند كه درهاى گناه را به روى خود مى گشايند و راه هاى شهوت را براى دستيابى به گناه ، آسان مى سازند . بنابراين ، هواهاى نفسانى بر دل هايشان پيروز مى شود و به سبب ستمكارى شان ، شيطان بر آنان سيطره پيدا مى كند و خداوند ، چنين بر دل هاى تجاوزپيشگان ، مُهر مى زند .
شگفت از مخلوقى است كه مى پندارد خداوند بر بندگانش پوشيده است ، در حالى كه جاى پاى خلقت را در خودش به گونه اى كه خِرَدش را شگفت زده مى كند و در ساختارى كه حجّتش را باطل مى كند ، مى بيند .
به جان خودم سوگند مى خورم كه اگر در اين امور مهم بينديشند ، از جريان آشكار تركيب، ظرافت روشن تدبير، وجود چيزهاى آفريده شده اى كه قبلاً نبودند و تحوّل آنها از طبيعتى به طبيعتى و از ساختارى به ساختارى ديگر، چيزهايى خواهند ديد كه آنان را به آفريننده رهنمون كند. هيچ چيزى از آنها نيست كه در آن ، تدبير و تركيبى نباشد كه دلالت كند بر خالق و مدبّر و بر هم آمدن مدبّرانه اى كه به سوى واحد حكيم ، رهنمون باشد .
نوشته تو به دستم رسيد . نوشته اى براى تو نوشته ام كه در آن ، با پاره اى از اصحاب اديان كه منكر بودند ، مناظره كرده ام . پزشكى از هندوستان نزدم آمد و همواره درباره عقيده اش با من گفتگو داشت و در راستاى گمراهى اش با من مجادله مى كرد . روزى هَليله اى را نرم مى كرد تا با دارويى كه به آن نيازمند بود ، مخلوط كند . در اين هنگام ، سخنى كه همواره درباره آن با من گفتگو داشت ، يعنى اين ادّعا كه دنيا هميشه به سانِ درختى است كه سبز مى شود و آن گاه فرو مى افتد [و مانند جانى است كه به وجود مى آيد و نابود مى شود ، با وى احتجاج كردم .
مى پنداشت كه ادّعاى من به شناخت خدا ادّعايى است كه براى آن ، دليل ندارم و هيچ حجّتى براى من نيست و مى پنداشت كه اين مطلبى است كه بعدى از قبلى و كوچك از بزرگ مى گيرد و[مى پنداشت] اشياى گوناگون ، همگون و ناهمگون ، و نهان و آشكار ، تنها به حواس پنجگانه با ديدن چشم ، شنيدن گوش ، بوييدن بينى ، چشيدن دهان و لمس دست و پا شناخته مى شوند .
[براى انكار خدا] منطق خود را بر پايه اى كه خود ايجاد كرده بود ، گذاشت و گفت : هيچ كدام از حواسم ، بر خالقى كه در دلم جايگزين شود ، برخورد نكرده است .
سپس گفت : براى شناخت پروردگارت كه توان و ربوبيّتش را توصيف مى كنى ، به چه چيز استدلال مى كنى ، در حالى كه دل همه چيزها را با دلالت هاى پنجگانه اى مى شناسد كه براى تو شرح دادم؟ گفتم : به خِرَدى كه در دلم است و دليلى كه به آن براى شناخت خدا استدلال مى كنم .
گفت : آنچه مى گويى در كجاست؟ تو مى دانى كه دل ، جز از راه حواس پنجگانه ، چيزى را نمى شناسد . آيا خدايت را با چشم ديدى يا با گوش صدايش را شنيدى يا به نسيمى او را بوييدى يا با دهان چشيدى يا با دست لمس كردى كه اين شناخت به دلت راه پيدا كرده است؟
گفتم : تو بنابر پندارت كه خدا را با حواس پنجگانه ات كه به وسيله آن اشيا را مى شناسى ، حس نكردى ، منكر او شدى و نپذيرفتى و من به وجود او اقرار كردم . فكر مى كنى غير از اين است كه يكى از ما راستگو و ديگرى دروغگوست؟ گفت : نه .
گفتم : فكر نمى كنى اگر سخن تو درست باشد ، ترسى بر من از آنچه تو را از عذاب الهى مى ترسانم ، نيست؟ گفت : نه .
گفتم : فكر نمى كنى اگر واقعيت آن گونه باشد كه من مى گويم و من درست گفته باشم ، در آنچه كه در آن از مكافات خالق پرهيز دارم ، به چيز استوارى چنگ زده ام و تو در انكار و نپذيرفتنت در هلاك واقع شده اى؟ گفت : بلى .
گفتم : كدام يك از ما دو نفر ، دورانديش تر و نزديك تر به رستگارى هستيم؟ گفت : تو؛ ولى درباره عقيده ات فقط ادّعا دارى و در شبهه هستى ، ولى من بر يقين و اطمينان هستم؛ چون من مى بينم كه حواس پنجگانه ام دركش نمى كنند و آنچه را كه حواس من درك نمى كند ، به نظر من موجود نيست .
گفتم : چون حواس تو از درك خدا ناتوان است ، منكر او مى شوى و من چون حواسم از درك خداى تعالى ناتوان است ، او را قبول دارم .
گفت : چگونه چنين چيزى ممكن است؟
گفتم : هر چيزى كه در آن نشانى از تركيب باشد ، جسم است و هر چيزى كه ديده ببيند ، رنگ است و آنچه را ديده ها درك كنند و حواس به آن دسترس پيدا كند ، او غير از خداى سبحان است . چون او همانند مخلوق نمى گردد و مخلوق با تغيير و زوال ، دگرگون مى شوند و هر چيزى كه به تغيير و نابودى شبيه باشد ، مثل آن است؛ و مخلوق ، همچون خالق و پديده ، همچون پديدآورنده نيست .
گفت : اين سخنى است؛ امّا من آنچه را كه حواسم درك نكند و آن را به دلم منتقل نكند ، منكر هستم .[امام مى فرمايد :] وقتى ديدم به اين كلام تكيه كرده و اين حجّت را مى پذيرد ، گفتم : اگر جز تكيه بر نادانى را نمى پذيرى و مانع آگاهى را دليل قرار مى دهى ، در حوزه اى گام نهادى كه آن را عيب مى گيرى و چيزى را قبول كردى كه دوست ندارى؛ چون گفتى : من ادّعايى براى خود برگزيده ام كه هر چيزى را كه با حواسم درك نكنم ، از نظر من وجود ندارد .
گفت : چگونه چنين است؟ گفتم : چون تو منكر ادّعايى شده اى كه در آن غوطه ور گشته اى و ادّعاى چيزى كردى كه خبرى از آن ندارى و از آن آگاه نيستى . پس چگونه بر خويش روا داشتى كه خدا را انكار كنى و اَخبار نبوّت و حجّت هاى روشن را كنار گذاشتى و مرا سرزنش كردى؟ به من بگو : آيا همه جاها را گشته اى و به پايان هر جهت رسيده اى؟
گفت : نه .
گفتم : به آسمانى كه مى بينى ، صعود كردى؟ آيا به زمين زير پايت فرو رفته ، در مناطق آن گشتى؟ آيا در دل درياها فرو رفتى و جوّى كه در بالا و پايين آسمان تا زمين و زير زمين گسترده است ، شكافتى و همه اين جاها را از مدبّرى حكيم و دانا و آگاه ، خالى يافتى؟
گفت : نه .
گفتم : از كجا مى دانى ، شايد آنچه را كه دلت انكار مى كند ، در بعضى از آن قسمت هايى كه با حواست درك نكردى و از آن آگاهى ندارى ، وجود داشته باشد . گفت : نمى دانم . شايد در بعضى جاها كه گفتى ، مدبّرى باشد . نمى دانم . شايد در هيچ جا از آن جاها كه گفتى ، چيزى نباشد .
گفتم : وقتى از مرز انكار به جايگاه ترديد منتقل شدى ، اميدوارم به مرحله شناخت هم منتقل شوى .
گفت : از پرسش تو درباره جاهايى كه بدان آگاهى ندارم ، ترديد در من ايجاد شد؛ ولى يقين به آنچه كه حواسم درك نمى كند ، چگونه در من به وجود مى آيد؟
گفتم : از سوى همين هليله؟
گفت : در اين صورت ، حجّت به نفع تو تمام خواهد شد؛ چون هليله از آداب پزشكى است كه من به آگاهى از آن ، يقين دارم .
گفتم : من تصميم گرفته ام از ناحيه آن وارد بحث شوم؛ چون نزديك ترين چيزها به توست و اگر چيز ديگرى به تو نزديك تر از آن بود ، از سوى آن ، وارد بحث مى شدم؛ چون در هر چيزى اثرى از ساختن و حكمت است و شاهدى است كه دلالت مى كند بر ساختنى كه آن ، گواه بر كسى است كه آن را از هيچ ساخته و آن را از بين مى برد تا چيزى باقى نماند .
گفتم : آيا اين هليله را مى بينى؟
گفت : آرى .
گفتم : آنچه كه در درون آن مخفى است ، مى بينى؟
گفت : نه .
گفتم : گواهى مى دهى كه داراى هسته است ، ولى تو نمى بينى؟
گفت : چيزى به من نمى فهماند . شايد چيزى در آن نباشد .
گفتم : آيا مى انديشى كه در پسِ پوست اين هليله گوشت و يا چيز رنگ دارى مخفى باشد؟
گفت : نمى دانم . شايد پس از پوست ، غير از چيز رنگ دار يا داراى گوشت باشد .
گفتم : آيا قبول دارى كه هليله در زمينى سبز شده است؟
گفت : آن زمين و اين هليله چيزهايى هستند كه ديده ام .
گفتم : آيا با وجود اين هليله ، گواهى نمى دهى نظير آن هم وجود داشته باشد كه اكنون ناپيداست؟
گفت : نمى دانم . شايد در دنيا غير از همين هليله نباشد .
وقتى به نادانى چنگ زد ، گفتم : به من بگو آيا باور دارى كه اين هليله از درختى به وجود آمده يا مى گويى همين طورى پيدا شده؟ گفت : نه ! از درختى خارج شده است . گفتم : آيا حواس پنجگانه ات آن درختان پنهان از تو را درك كرده اند؟ گفت : نه . گفتم : جز اين نمى بينم كه به وجود درختى كه حواست آن را درك نكرده . اقرار كردى . گفت : آرى ! ولى مى گويم : هليله و درخت و اشياى گوناگون ديگر ، چيزهايى هستند كه همواره درك مى شوند . آيا در اين مورد ، چيزى دارى كه حرفم را رد كنى؟ گفتم : آرى !
به من بگو آيا پيش از آن كه اين هليله در آن درخت باشد ، درخت هليله را ديده و تجربه كرده اى؟ گفت : آرى ! گفتم : آيا اين هليله را هم ديده بودى؟ گفت : نه ! گفتم : آيا قبول دارى كه تو درخت را در زمانى كه هليله در آن نبود ، ديده اى و آن گاه ، دوباره به طرف آن برگشتى و در آن ، هليله يافتى و قبول دارى كه در آن ، چيزى به وجود آمده كه قبلاً نبوده است؟ گفت : اين را نمى توانم منكر باشم؛ ولى مى گويم كه هليله در درون درخت ، پراكنده بود .
گفتم : به من بگو آيا آن هليله كه درخت اين هليله ، قبل از غرس از آن سبز شده بود ، ديده اى؟ گفت : آرى . گفتم : آيا عقل تو باور مى كند اين درختى كه ساقه ، ريشه ، شاخه و پوست آن وهمه ميوه هايى كه به وجود مى آيد و برگ هايى كه از آن مى افتد و به هزار هزار پيمانه مى رسد ، همه اش در همان هليله موجود باشد؟ گفت : اين را نه عقل باور مى كند و نه دل مى پذيرد . گفتم : قبول دارى كه آنها در درخت به وجود مى آيند . گفت : آرى ؛ ولى نمى دانم كه آنها ساخته شده است . آيا مى توانى آن را براى من بيان كنى ؟ گفتم : آرى ؛ ولى فكر مى كنى اگر تدبير را در آن نشان دهم ، قبول خواهى كرد كه تدبير كننده اى دارد و اگر شكل گيرى آن را بنمايانم ، اقرار خواهى كرد كه شكل دهنده اى دارد؟ گفت : چاره اى در آن نيست .
گفتم : آيا نمى دانى كه اين هليله ، گوشتى بر استخوانى است كه در لاى پوسته اى متّصل بر شاخه اى قرار دارد كه به پايه اى وصل است كه آن هم بر ساقه اى قرار دارد كه از زير ، به وسيله ريشه هايى بر اجرامى كه به هم متّصل هستند ، تقويت مى شود؟ گفت : آرى .
گفتم : آيا نمى دانى كه اين هليله ، به اندازه و حساب شده ، شكل يافته و با بر هم آمدن چيزى بر چيزى و با تركيب و تفصيل ، بر هم تنيده شده است؛ لايه اى بر لايه اى ، جسمى بر جسمى و رنگى بر رنگى ، سفيدى در زردى ، نرمى در سفتى ، در سرشت هاى گوناگون ، با روش هاى مختلف و اجزايى هم انس با پوسته اى كه بدان آب مى خورد و رگ هايى كه در آنها آب جريان مى يابد و برگ هايى كه آن را مى پوشاند و مانع از سوختن با خورشيد مى گردد و پيشگيرى از نابودى به وسيله سرما مى كند و مانع از خشكى توسط باد مى گردد ؟
گفت : اگر برگ ها بر آن پيچيده بود ، بهتر نبود؟
گفتم : خداوند ، بهترين تقديرگر است . اگر آن گونه كه تو مى گويى بود ، بادى به آن نمى رسيد تا تازه اش گرداند ، و سرمايى نمى ديد تا سفت گردد و در اين صورت ، گنديده مى شد و اگر گرماى خورشيد بدان نمى رسيد ، رشد نمى كرد؛ ولى گاهى خورشيد ، گاهى باد و گاهى سرما [بدان مى خورد] . خداوند با قدرت ظريف خود ، آن را تنظيم كرده و با حكمت گيرايش تدبير نموده است .
گفت : بحث از تصويرپردازى براى من كافى است . تدبيرى را كه مى پندارى آن را مشاهده مى كنى ، براى من بيان كن .
گفتم : آيا هليله را پيش از آن كه درست شود ، در نطفه اش كه آبى است بدون هسته ، گوشت ، پوست ، رنگ ، طعم و سفتى ، ديده اى؟
گفت : آرى .
گفتم : توجّه مى كنى كه اگر خالق به آن آب ضعيف كه در كوچكى و ناتوانى مثل خَردَل است ، توجّه نمى كرد و با توان خود ، نيرومندش نمى ساخت و به حكمتش آن را شكل نمى داد و به قدرتش آن را نظم نمى بخشيد ، آيا آن آب ، بدون تركيب با جسم و نطفه و تفصيل ، افزوده مى شد؟ و اگر افزوده مى شد ، تنها آبى متراكم و بدون شكل و تدبير ، با افزايش اجزا و بدون تركيب مى شد .
گفت : شكل گيرى درخت هليله ، فراهم آمدن خلقتش ، باردارى ، افزايش اجزا و چگونگى بر هم آمدنش را با بهترين بيان برايم نشان دادى و روشن ترين نشان بر شناخت پديد آوردنده اش را آوردى و من مى پذيرم كه اشيا ساخته شده هستند؛ ولى نمى دانم ؛ شايد هليله و ديگر چيزها خودشان خودشان را ساخته باشند؟
گفتم : آيا قبول ندارى كه خالق اشيا و هليله ، حكيم و دانايى است كه آن را در قدرت تدبيرش مشاهده كردى؟
گفت : آرى .
گفتم : آيا آن كه چنين است ، مى تواند پديده باشد؟
گفت : نه .
گفتم : آيا هليله را در زمانى كه به وجود آمد ، پس از آن كه نبود و آن گاه كه از بين مى رود ، به گونه اى كه گويى اصلاً نبوده ، نديدى؟
گفت : آرى ؛ ديده ام . من پذيرفتم كه هليله به وجود آمده؛ ولى نپذيرفتم كه خالق ، حادثى نيست كه خود را نيافريند .
گفتم : آيا قبول نكردى كه خالق حكيم ، پديده نيست و پنداشتى كه هليله ، حادث است؟ تو اقرار كردى كه هليله ساخته شده است و خداوند ـ عزّوجلّ ـ سازنده آن است و اگر برگشتى كه بگويى هليله ، خودش خودش را ساخته و آفرينش خودش را تدبير كرده است ، به اقرار آنچه كه منكر بودى ، چيزى نيفزوده اى و صانع مدبّرى را با اوصاف درستش توصيف كرده اى؛ امّا چون نمى شناسى اش ، آن را به غير نام خودش نامگذارى كردى .
گفت : چه طور؟
گفتم : چون به وجود حكيمِ لطيف و مدبّر ، اقرار كردى و هنگامى كه پرسيدم او كيست ، گفتى : هليله . تو به خداوند سبحان ، اقرار كردى؛ ولى او را به غيرِ نام خودش نامگذارى كردى و اگر خردورزى كنى و بينديشى ، خواهى فهميد كه هليله ، ناتوان تر از آن است كه خودش را بيافريند و بيچاره تر از آن است كه خودش را سر و سامان دهد .
گفت : آيا بيش از اين هم مى دانى؟
گفتم : آرى . به من بگو اين هليله كه مى پندارى خودش را ساخته و كارهايش را سامان داده ، چرا خودش را كوچك ، كم توان و كم ارزش ساخته است؟ چرا از اين كه شكسته شود ، آبِ آن گرفته گردد و خورده شود ، جلوگيرى نكرده است؟ چگونه خود را دور ريختنى ، خوردنىِ تلخ ، بد منظر ، بدون جلوه و آب ، آفريده است؟
گفت : چون جز به همين شكل كه خود را آفريده ، توانا نبوده و يا آن كه جز به همين شكل كه خواسته ، نيافريده است .
گفتم : اگر جز بر كِش دادن باطل نمى پردازى ، به من بگو كِى به آفرينش خود و ساماندهى به خلقتش پرداخته است؟ قبل از آن كه باشد يا پس از آن كه بود؟ اگر مى پندارى هليله خودش را بعد از بودنش آفريده كه اين ، از روشن ترين محال هاست . چگونه موجود و ساخته شده بوده و آن گاه خود را بار ديگر ساخته است؟ لازمه سخن تو اين است كه دوبار ساخته شده باشد؛ و اگر بگويى پيش از آن كه باشد ، خودش را آفريده و خلقتش را سامان داده است ، اين از روشن ترين باطل ها و آشكارترين دروغ هاست؛ چون پيش از بودن ، چيزى نبود . چگونه نيستى ، هستى مى آفريند؟ چه طور بر من كه مى گويم چيزى ، ناچيزى را آفريده ، خُرده مى گيرى؛ ولى بر خود كه مى گويى : ناچيزى ناچيزى را آفريده ، خُرده نمى گيرى؟ ببين كدام يك از دو سخن به حق سزاوارتر است؟
گفت : سخن تو .
گفتم : پس چه چيزى مانع از پذيرفتن تو شده است؟
گفت : پذيرفتم و درستى و حقّانيت اين سخن كه چيزهاى گوناگون وهليله ، خود را نيافريده و آفرينش خود را سامان نداده اند ، برايم آشكار گشت ؛ ولى اين انديشه برايم پيدا شد كه درخت ، سازنده هليله است ، چون هليله از آن بيرون آمده است .
گفتم : چه كسى درخت را آفريده است؟
گفت : هليله ديگرى .
گفتم : براى سخن خود ، پايانى در نظر بگير كه به آن برسى . يا بايد بگويى خداوند متعال است تا از تو پذيرفته شود و يا بگويى هليله ، كه در اين صورت ، از تو سؤال خواهم كرد .
گفت : بپرس .
گفتم : به من بگو مگر نه اين است كه درخت ، بعد از نابودى و متلاشى شدن هليله سبز مى شود؟
گفت : نه .
گفتم : پس از نابودى هليله ، درختْ يكصد سال مى ماند . چه كسى آن را نگه مى دارد ، بر آن مى افزايد ، خلقتش را سامان مى دهد ، آن را مى پروراند و برگ آن را مى روياند؟ چاره ندارى جز اين كه بگويى آن كه او را آفريده است . چون اگر بگويى : هليله اى كه پيش از نابودى و متلاشى شدن و خاك گشتن زنده بود و درخت را در زمانى كه مرده بود ، پرورش داده است ، سخنى پر اختلاف گفته اى .
گفت : اين را نمى گويم .
گفتم : آيا اقرار مى كنى كه خداوند ، آفريده ها را آفريده يا هنوز در درونت چيزى باقى مانده است؟
گفت : در اين باره ، در مرز توقّفْ قرار دارم . نمى توانم راهى پيدا كنم كه مسئله را برايم جا بيندازد .
گفتم : اگر جز بر ندانستن تكيه نمى كنى و مى پندارى كه چيزها جز از راه حواس فهميده نمى شود ، تو را باخبر خواهم ساخت كه حواس ، راهنماى اشيا نيستند و هيچ آگاهى اى در آنها جز به وسيله دل نيست . قلب ، راهنما و معرّف اشيا به حواسّى هستند كه ادّعا مى كنى قلب ، جز به وسيله حواس ، چيزى نمى شناسد .
گفت : اگر دراين باره سخن بگويى ، جز با بيان و حجّت و برهان ، از عهده بحث بيرون نيايى كه از تو نخواهم پذيرفت .
گفتم : اوّلين چيزى كه با آن شروع مى كنم ، اين است كه : بدان ! چه بسا همه حواس يا پاره اى از آنها از بين مى رود و دل ، اشيايى را كه در آنها ضرر يا نفع آشكار يا نهان است ، سامان مى دهد ، بدان امر يا نهى مى كند ، در آن مورد ، دستورش را به اجرا مى گذارد و داورى اش نيز درست است .
گفت : در اين خصوص ، به گونه اى سخن مى گويى كه شبيه همان دليل است . دوست دارم موضوع را به شكل ديگرى روشن كنى .
گفتم : آيا نمى دانى كه دل پس از نابودى حواس ، باقى مى ماند؟
گفت : آرى ؛ ولى بدون رهيابى به اشيايى كه حواس بر آنها راهنمايى مى كردند . گفتم : آيا نمى دانى كه كودك را مادرش همچون تكّه گوشتى به دنيا مى آورد كه حواسش بر چيزى كه بشنود ، راهنمايى نمى كند . نه مى بيند ، نه مى چشد ، نه لمس مى كند و نه مى بويد؟
گفت : آرى .
گفتم : كدامين حس ، وى را در هنگام گرسنگى به جستجوى شير ، راهنمايى مى كند و به خنده پس از گريه در هنگام سير شدن از شير ، هدايت مى كند؟ كدام حواس ، پرندگان درنده و پرندگان دانه خوار را راهنمايى مى كند كه پيش بچّه هايش گوشت و دانه بيفكند؟ گوشتخوار آن به سوى گوشت و دانه خوار آن به طرف دانه كشانده شوند؟
از بچّه پرندگان دريا به من بگو . آيا نمى دانى كه بچّه پرنده آبى ، وقتى در آب افكنده شود ، شنا مى كند و اگر جوجه پرنده خشكى در آب افكنده شود ، غرق مى گردد ، و حال آن كه حواس هر دو يكى است؟ چگونه جوجه پرنده آبى از حواسّ خود بهره مى گيرد تا شنا كند؛ ولى جوجه پرنده خشكى از حواسش بهره نمى گيرد؟
به من بگو چرا مورى كوچك كه هيچ گاه آب را نديده ، وقتى در آب افكنده شود ، شنا مى كند؛ ولى انسان پنجاه ساله اى كه از قوى ترين و عاقل ترينِ مردان است ، اگر آموزش شنا نبيند ، غرق مى شود؟ اگر همه اين چيزها با حواس درك مى شود ، چرا خِرَد ، هوش ، تجربه و آگاهى اش به چيزها با داشتن حواس و درستى آنها كه مى تواند او را همچون آن مور كوچك راهنمايى كند ، هدايت نمى كند؟ آيا سزاوار نيست بدانى كه قلبى كه معدن خِرَد است ، در كودكى است كه شرح دادم و غير آن از آنچه درباره حيوانات شنيدى ، كودك را براى جُستن شير ، پرنده دانه خوار را براى خوردن دانه ، و گوشتخوار را براى خوردن گوشت ، تحريك مى كند؟
گفت : قلب را بدون حواس ، دانا به چيزى نيافتم . . .
[گفتم :] آيا در خواب ديده اى كه مى خورى و مى آشامى ، به گونه اى كه لذّت آن را به دل ، درك مى كنى؟ گفت : آرى .
گفتم : آيا ديده اى كه در خواب مى خندى ، گريه مى كنى و در شهرهايى كه نديده اى يا ديده اى ، مى گردى ، به گونه اى كه نشانه هاى آنچه را ديده اى مى دانى؟
گفت : آرى ؛ بى شمار .
گفتم : آيا كسى از اقوامت را مانند برادر ، پدر و يا خويشانت كه قبلاً مرده باشند ، در خواب ديده اى ، به گونه اى كه وى را همچون پيش از مرگش شناخته باشى؟
گفت : بسيار زياد .
گفتم : به من بگو در خواب ، كدام حواست اين چيزها را درك كرده و قلبت را بر ديدن مردگان و سخن گفتن با آنان خوردن غذاهايشان و يا برگشتن در شهرها ، خنديدن ، گريستن و غير آن ، راهنمايى كرده است؟
گفت : نمى توانم بگويم كدام يك از حواسم آن را يا بخشى از آن را درك كرده است . چگونه درك كنند ، در حالى كه مثل مرده هستند ، نه مى شنوند و نه مى بينند .
گفتم : بگو ببينم ، آيا وقتى بيدار مى شوى ، آنچه را كه در خواب ديده اى ، ياد ندارى؟ آن را حفظ نمى كنى و پس از بيدارى براى برادرانت نقل نمى كنى ، به گونه اى كه حتّى يك حرفش را هم فراموش نمى كنى؟
گفت : همان گونه است كه مى گويى . چه بسا چيزى را در خواب مى بينم . چندى نمى گذرد كه همان را طبق آنچه در خواب ديده ام ، در بيدارى مى بينم .
گفتم : به من بگو كدام حواست اين آگاهى را در دلت نهاده كه پس از بيدارى ، آن را به ياد مى آورى؟
گفت : در اين كار ، حواس ، نقشى ندارند .
گفتم : آيا سزاوار نيست بدانى كه در اين جا كه حواس از كار افتاده ، آنچه كه آن اشيا را در خوابت مى بيند و نگه مى دارد ، دلت است كه خداوند ، خِرَد را براى استدلال بر بندگانش در آن قرار داده است؟
گفت : آنچه كه در خواب مى بينم ، چيزى نيست . مثل سراب مى ماند كه شخص آن را مى بيند و به آن نگاه مى كند وترديدى ندارد كه آب است ، وقتى به محل رسيد ، چيزى نمى يابد . آنچه كه در خواب مى بينم ، مثل همين سراب است .
گفتم : چه طور خوابت را كه در آن ، غذاى شيرين و ترش مى خورى و شادى و غم مى بينى ، تشبيه به سراب مى كنى؟
گفت : چون وقتى به محلّ سراب رسيدى ، هيچ مى شود؛ همچنين آنچه را كه در خواب مى بينم ، وقتى بيدار شوم ، چنين مى شود .
گفتم : اگر در خواب ، موضوعى را ببينى كه از آن لذّت ببرى و قلبت براى آن بتپد ، آيا نمى دانى كه آن موضوع ، همان گونه است كه برايت بيان شده است؟
گفت : آرى .
گفتم : به من بگو آيا تاكنون محتلم شده اى كه شهوتت را در خواب با زنى كه مى شناسى يا نمى شناسى ، برآورده كنى؟
گفت : آرى ؛ بى شمار .
گفتم : آيا به همان مقدار كه در بيدارى احساس لذّت كردى ، در خواب احساس نكردى و آن گاه كه بيدار شدى ، شهوت از تو فرو افتاد و به مقدارى كه در حالت بيدارى آبِ مردى خارج مى شد ، خارج شد؟ اين موضوع ، دليل تو را در اين كه خواب مثل سراب است ، از بين مى برد .
گفت : محتلم شونده ، در خوابْ چيزى نمى بيند ، جز آنچه كه حواسش در بيدارى بدان راهنمايى مى كند .
گفتم : جز بر تقويت گفته من چيزى نيفزودى . مى پندارى كه دل ، چيزها را پس از رفتن و مرگ حواس درك مى كند و مى شناسد؛ ولى چگونه انكار مى كنى كه قلب ، هنگام بيدارى و همراه داشتن حواس نمى شناسد . . .
گفت : مى پنداشتم كه از اين پرسش رهايى پيدا نمى كنى؛ ولى چيزهايى گفتى كه نمى توانم رد كنم . گفتم : من در همين مجلس ، درستى آنچه را كه به تو خبر دادم و آنچه را كه در خواب مى بينى ، خبر مى دهم .
گفت : بگو ، چون من در اين مسئله حيران شده ام .
گفتم : آيا در دل خود بر تجارتى ، صنعتى ، ساختمان سازى يا سامان بخشى چيزى انديشيده اى و هنگامى كه در گمان خود ، چارچوب آن را استوار ساختى ، به آن اقدام كرده باشى؟
گفت : آرى .
گفتم : آيا در اين انديشه ، قلب تو حواست را سهيم ساخته است؟
گفت : نه .
گفتم : آيا نمى دانى آنچه كه قلبت به تو خبر مى دهد ، حق است؟ گفت : يقين ، همان است .

گفتگوى تمدّنها در قرآن و حديث


٥ / ٣ - نمونه هايى از گفتمان اهل بيت ٢
١٤٩ .الاحتجاج : از جمله پرسش هاى زنديقى[٥] كه سؤال هاى فراوان از امام صادق عليه السّلام كرد ، اين بود كه گفت : مردم ، چگونه خدايى را كه نمى بينند ، پرستش كنند؟
امام صادق عليه السّلام فرمود : «خدا را دل ها با نور ايمان مى بينند و خِرَدها با آگاهىِ آشكار اثبات مى كنند و ديده ها با ديدنِ تركيب هاى زيبا و استوارى تأليف ، وى را مى بينند . آن گاه ، پيامبران و نشانه هايشان ، كتاب ها و محكماتشان [دليل است] و دانشوران ، بدون ديدن او بر عظمتى كه از او مى بينند ، بسنده مى كنند» .
گفت : آيا او توانا نيست كه براى بندگانش نمايان شود تا او را ببينند و از روى يقين ، پرستش كنند؟
امام فرمود : «براى سخن محال ، پاسخى نيست» .
گفت : از چه راه ، پيامبران و رسولان را اثبات مى كنى؟
امام فرمود : «وقتى ما ثابت كرديم كه خالقى سازنده و برتر از ما و از جميع آفريده ها وجود دارد و او حكيم است ، روا نيست بندگانش او را ببينند و به وى دست بزنند ، و [روا نيست او با بندگان ، مباشرت كند و بندگان با وى ، [چنان كه روا نيست] او با بندگان ، گفتگو كند و بندگانش با وى . [از اينها ثابت مى گردد كه او فرستادگانى در بين مخلوقات و بندگانش دارد كه آنان را به مصلحت ها و منفعت هايشان و آنچه كه بقايشان به آن است و فنايشان در ترك آن است ، راهنمايى كنند . بنابراين ، وجود آمران و ناهيانى از سوى حكيم دانا در بين خلقش ثابت مى گردد و مشخّص مى شود كه وى ، مفسّرانى دارد كه همان پيامبران و برگزيدگانِ از ميان خلقش هستند؛ حكيمانى كه به حكمت ، تربيت شده اند و فرستاده اويند كه در عين همگون بودن با مردم از نظر خلقت و تركيب ، با آنان در اوضاع و احوالشان مشاركت مى كنند؛ كسانى كه به وسيله حكمت ، دلائل و برهان ها و گواهى هايى از قبيل : زنده كردن مرده ها ، شفا دادن كور مادرزاد و پيس ، از سوى حكيم دانا مورد تأييد هستند . زمين ، هيچ گاه از حجّتى كه با وى دانشى باشد كه بر درستىِ سخن پيامبر و وجوب عدالت او دلالت كند ، خالى نمى ماند» .
سپس فرمود : «ما يقين داريم كه زمين از حجّتْ خالى نمى ماند و حجّت ، جز از نسل پيامبران نيست و خداوند ، هيچ پيامبرى را جز از نسل پيامبران برنمى گزيند . از اين رو ، خداوند براى فرزندان آدم ، راه روشنى باز كرد و از آدم ، نسل پاك و پاكيزه اى را بيرون آورد كه از آن ، نسل پيامبران و رسولان را برآورد . آنان ، برگزيده خدا و پاكْ نهادند؛ در پشت ها پاك نگه داشته شده و در زهدان ها حفاظت شده اند . زشتى جاهليت ، دامنگيرشان نگشته و نَسَب هايشان را آلوده نساخته است؛ چون خداوند ـ عزّوجلّ ـ آنان را در جايگاهى قرار داده است كه از آن ، درجه و شرفى بالاتر نيست . پس آن كه منبع دانش الهى ، امين غيبش ، امانتْ سپار رازش ، حجّت بر خلقش ، و مترجمان او و زبان اوست ، جز بر اين ويژگى نمى تواند باشد . بنابراين ، حجّت ، جز در نسل آنان نيست . با دانشى كه در وى است و آن را از رسول به ارث برده ، جانشين پيامبر است در بين بندگان . اگر مردم انكارش كنند ، سكوت مى كند . دانش كمى از رسول خدا در ميان مردم باقى مانده ، با اختلافى كه در آن دانش داشتند ، آنان ، رأى و قياس را بين خود برقرار ساختند . آنان ، اگر به وصى اقرار مى كردند و از وى پيروى مى كردند و از او دانش مى گرفتند ، عدل آشكار مى شد و اختلاف و مشاجره از بين مى رفت؛ كارها سامان مى گرفت و دين ، آشكار مى شد و يقين ، بر دودلى پيروز مى گشت؛ ولى چنين نشد كه مردم به وى اقرار كنند ، از وى پيروى نمايند و پس از رسول ، شأن او را پاس دارند . هيچ رسول و نبى اى در نگذشت ، جز آن كه بعد از وى امّتش اختلاف كردند و انگيزه اختلافشان ، مخالفت با حجّت وترك وى بود» .
[زنديق] گفت : اگر حجّت با اين اوصاف است ، چه سودى در آن است؟
فرمود : «گاه از وى پيروى مى شود و در راستاى سود و صلاح مردم ، چيزهايى در پى چيزهايى ديگر از وى تراوش مى كند . اگر در دين چيزى به وجود آورند ، به آنان مى گويد كه اگر چيزى بدان بيفزايند ، آنان را آگاه مى كند و اگر از دين كم كنند ، به آنان مى رساند» .
زنديق گفت : خداوند ، چيزها را از چه چيز آفريده است؟
فرمود : «از هيچ» .
زنديق گفت : چگونه چيز از نا چيز به وجود مى آيد؟
امام فرمود : «چيزها يا از چيز به وجود آمده اند و يا از ناچيز . اگر از چيزى آفريده شده باشند ، آن چيز ، قديم است و قديم ، نمى تواند حادث باشد ، نابود شود ويا تغيير يابد و آن چيز ، بايد داراى جوهر واحد و رنگ واحد باشد . بنابراين ، اين رنگ هاى گوناگون و جوهرهاى فراوان در اين هستى از انواع گوناگون ، از كجا آمده اند؟ از طرف ديگر ، اگر آن چيزى كه چيزها از او به وجود آمده اند ، زنده است ، پس مرگ از كجا پيدا شده؟ و اگر آن چيز مُرده بود ، زندگى از كجا آمده است؟ و نمى شود اشيا از زنده و مرده اى قديمى و پايدار به وجود آمده باشند؛ چون از زنده اى كه همواره زنده است ، مرده به وجود نمى آيد و نمى شود مرده ، با مرده بودنش قديم و جاودان باشد؛ چون مُرده ، توان و بقا ندارد» .
گفت : آيا آفريننده جهان ، پيش از آفرينش آن ، همواره به آنچه كه پديد مى آورد ، آگاه بود؟
امام فرمود : او همواره مى دانست و آنچه را مى دانست ، آفريد .
گفت : آيا او چند گون است يا همگون؟
امام فرمود : به او چند گونى و همگونى نمى سزد؛ جزء دارها گوناگون و پاره پاره ها همگون هستند . به او چند گونه يا همگون گفته نمى شود .
گفت : پس چگونه او خداى يگانه است؟
امام فرمود : «او در ذات خود ، يگانه است . هيچ يكى ، همچون يگانگى او نيست؛ زيرا ديگر يك ها جزء پذيرند و خداوند تبارك و تعالى ، يگانه اى قسمت ناپذير است و شمارش بر وى ، راست نيايد» .
گفت : به چه انگيزه اى خداوند ، آفريده ها را خلق كرد ، با آن كه به آنان نيازمند نبود و مجبور به آفرينش آنها نبود و شايسته او هم نيست كه با ما بازى كند؟
امام فرمود : «آنان را براى نمود حكمت ، به كارگيرى دانش و اجراى تدبيرش آفريد» .
گفت : چرا بر همين دنيا بسنده نكرد و آن را جهان پاداش و زندان كيفر قرار نداد؟
فرمود : «اين جهان ، جهان آزمايش است؛ تجارتكده ثواب و بازار رحمت است؛ انباشته از آفت و لايه هاى برهم آمده شهوت است ، تا در آن ، بندگانش را به پيروى كردن بيازمايد و جهان عمل ، جهان مزددهى نيست» .
گفت : آيا اين از حكمتش است كه براى خود ، دشمن قرار داده است ، در حالى كه بى دشمن بود و چنان كه مى پندارى ، «ابليس» را آفريد و او را بر بندگانش مسلّط ساخت تا آنان را به مخالفت با او فرا خواند و آنان را به گناه فرمان دهد و چنان كه مى پندارى ، به وى توانى داد كه با حيله در دل هايشان نفوذ كند و آنان را وسوسه كند تا درباره پروردگارشان به شكّشان بيندازد و دينشان را بر آنان مشتبه سازد و از راه شناخت خدا منحرف كند تا آن جا كه به خاطر وسوسه هاى او قومى پروردگارشان را منكر شدند و غير او را پرستيدند؟ چرا بر بندگانش دشمنش را مسلّط ساخت و راهى براى اغواى آنان براى شيطان گذاشت؟
امام فرمود : «اين دشمنى كه از آن ياد كردى ، دشمنى اش به وى زيانى نمى رساند و دوستى اش هم سودى براى او ندارد . دشمنى اش از مُلك او چيزى نمى كاهد و دوستى اش در آن ، چيزى نمى افزايد . از دشمن ، زمانى ترسيده مى شود كه در توانش زيان رسانى و يا نفع رسانى باشد . اگر قصد مُلكى كند ، آن را بگيرد و اگر به پادشاهى نظر داشته باشد ، وى را مقهور كند؛ ولى شيطان ، بنده اى است كه او را براى آن كه خدا را بپرستد و موحّد باشد ، آفريد و هنگام آفرينش ، مى دانست او چيست و فرجام كارش چگونه است و او همراه فرشتگان الهى ، همواره خدا را پرستش مى كرد تا آن كه به سجده كردن بر آدم ، وى را آزمود و او بر پايه حسد و بدبختى اى كه بر او چيره شد ، از آن روى برتافت و خدا در اين هنگام ، وى را لعن كرد و از گروه فرشتگان ، بيرون راند و لعن شده و شكست خورده ، به زمين فرود آورد و به همين خاطر ، دشمن آدم و فرزندان آدم گشت ؛ و او جز از راه وسوسه و فرا خواندن به غير راه راست ، بر فرزندان آدم ، تسلّطى ندارد . او با معصيت پروردگار ، باز هم به ربوبيّت او معتقد است» .
زنديق گفت : آيا سجده به غير خدا رواست؟
امام فرمود : «نه» .
زنديق گفت : پس چگونه خداوند ، فرشتگان را به سجده بر آدم ، فرمان داد وفرمود : «آن كه به دستور خدا سجده مى كند ، براى خدا سجده مى كند . بنابراين ، وقتى دستور از سوى خدا باشد ، سجده براى خدا است . . .»؟
زنديق گفت : از سِحر به من خبر بده كه اصل آن چيست؟ و چگونه سحر كننده بر شگفتى هايى كه توصيف مى كند ، توانمند مى گردد و چه كار مى كند؟
امام فرمود : «سِحر ، چند گونه است . گونه اى همچون پزشكى است . همان گونه كه پزشكان ، براى هر دردى دارويى درست مى كنند ، دانش سِحر نيز چنين است . براى هر سلامتى اى ، دردى ، براى هر خوشى اى ، ناخوشى اى ، و براى هر معنايى نيرنگى مى كنند .
نوع ديگر آن ، ربايش ، سرعت ، گولزنى و تَردستى است . نوع ديگر ، چيزى است كه ياران شيطان از وى مى آموزند» .
زنديق گفت : ابليس ها از كجا دانش سِحر را ياد گرفته اند؟
امام فرمود : «از همان جا كه پزشكان ، پزشكى را آموخته اند ؛ بخشى تجربه و بخشى ديگر ، چاره جويى است» .
زنديق گفت : درباره دو فرشته هاروت و ماروت و آنچه كه مردم مى گويند كه آن دو جادو را به مردم ياد دادند ، چه مى گويى؟
فرمود :«آن دو ، جاى آزمايش و مكان فتنه بودند . تسبيح آن دو اين بود كه امروز اگر انسان چنان كند ، چنين خواهد شد و اگر فلان چيز را چنين چاره انديشى كند ، چنان خواهد شد . مردم ، گونه هاى سحر را از آن دو به خاطر آنچه انجام مى گرفت ، فرا گرفتند ، و حال آن كه به آنان گفته بودند : ما ابزار آزمايش هستيم . از ما آنچه كه گاه زيان و گاه نفع مى رساند ، نياموزيد» .
زنديق گفت : آيا جادوگر مى تواند با جادوى خود ، انسان را به شكل سگ ، الاغ و يا غير آن درآورد؟
امام فرمود : «جادوگر ، ناتوان تر و ضعيف تر از آن است كه آفرينش خدا را تغيير دهد . كسى كه ساخته خدا را از بين ببرد ، چهره پردازى كند و تغيير دهد ، در آفرينندگى خدا شريك مى گردد و خدا از آن ، بسيار برتر است . اگر جادوگر به آنچه گفتى توانمند باشد ، از خويش پيرى ، بلا و بيمارى را دور مى كند و سفيدى را از سرش و نيازمندى را از زندگى اش بيرون مى سازد . بزرگ ترين جادوگرى ، سخن چينى است كه با آن ، بين دوستان ، جدايى مى افتد و دشمنى را براى ياران ، ارمغان مى آورد و با آن خون ها مى ريزد ، خانه ها ويران مى شود و پرده درى ها مى شود . سخن چين ، بدترين فردى است كه روى زمين گام برمى دارد . درست ترين سخنان جادوگران ، آن جايى است كه همچون پزشكى باشد . جادوگر ، مردى را مداوا كرده ، مانع از نزديكى او با زنان مى گردد و پزشك ، او را به روش ديگرى مداوا مى كند و بهبود مى بخشد» .
زنديق گفت : چرا در بين آدميزادگان ، فرادست و فرودست وجود دارد؟
فرمود : «فرادست ، اطاعت كننده و فرودست ، عصيانگر است» .
زنديق گفت : آيا بين آنان ، فاضل و مفضول نيست؟
امام فرمود : «انسان ها با تقوا بر هم برترى مى يابند» .
زنديق گفت : آيا منظورت اين است كه آدميزادگان ، همه در ريشه ، همگون هستند و جز به وسيله تقوا بر هم برترى نمى يابند؟
فرمود : «آرى ؛ من اصل آفرينش را از خاك مى دانم ، پدر ، آدم و مادر ، حوّا بود . آنان را خداى واحد آفريده و همه بنده هستند . خداوند از نسل آدم ، مردمى را برگزيد؛ تولّدشان را پاك و بدن هايشان را خوشبو ساخت و آنان را در پشتِ مردان و در رَحِم زنان ، نگه داشت؛ پيامبران و رسولان را از آنها بيرون آورد . آنان ، پاك ترين نسل آدم هستند . اين كار را براى چيزى كه از خداوند مستحقّ آن بودند ، انجام نداد . خداوند ، هنگامى كه در عالم ذر آنان را آفريد ، مى دانست كه آنان ، اطاعتش مى كنند ، او را مى پرستند و چيزى را شريك او نمى سازند . آنان با فرمانبرى از طرف خداوند ، به كرامت و جايگاه بلندى در نزد خدا دست يافتند . آنان ، كسانى هستند كه داراى فضل ، شرف و ريشه هستند . ديگرِ مردم ، همگون هستند ، جز كسى كه پرواى الهى داشته ، خدا اكرامش كرده ، و كسى كه فرمان برده و خدا دوستش داشته است؛ و آن را كه خدا دوست داشته باشد ، مجازات نمى كند» .
گفت : به من بگو با آن كه خداوند توانا بود ، چرا همه بندگان را فرمانبر و يگانه پرست نيافريد؟
حضرت فرمود : «اگر همه را فرمانبر مى آفريد ، براى آنان ، ثوابى نبود؛ چرا كه اگر فرمانبرى كار [اختيارى] آنان نبود ، بهشت و جهنّمى در كار نمى آمد؛ ولى او بندگان را آفريد و به فرمانبرى دستورشان داد و از نافرمانى خود ، نهى كرد و بر آنان ، به فرستادن پيامبرانش احتجاج كرد و با فرستادن كتاب ، بهانه را از دست آنان گرفت تا آنان خود ، كسانى باشند كه فرمانبرى مى كنند يا نافرمانى مى كنند و به فرمانبرى شان به ثواب دست مى يابند و به نافرمانى شان مكافات مى بينند» .
زنديق گفت : آيا كار درست و كار نادرست از بنده است و او خود ، انجام مى دهد؟
امام فرمود : «كار شايسته را بنده ، خود به دستور خدا انجام مى دهد و كار زشت را با آن كه خدا نهى كرد ، باز خودش انجام مى دهد» .
زنديق گفت : آيا كار وى به وسيله ابزارى نيست كه خدا در وى قرار داده است؟
فرمود : «آرى ؛ ولى با ابزارى كه بِدان ، كار شايسته انجام داد ، توانست كار ناشايستى كه خدا نهى كرده انجام دهد» .
زنديق گفت : بنده در كارها نقشى دارد؟
امام فرمود: «خداوند، بنده را از چيزى نهى نكرده ، جز آن كه مى دانست او مى تواند آن را ترك كند و فرمان به چيزى نداده ، جز آن كه مى دانست وى مى تواند انجام دهد؛ چرا كه ستمگرى ، بيهوده كارى ، ظلم و دستور بندگان به آنچه كه نمى توانند انجام دهند ، از صفات خداوند نيست» .
زنديق پرسيد : آيا آن كسى را كه خدا كافر آفريده ، مى تواند ايمان آورد و براى خدا بر او ، اگر ايمان نياورد ، حجّتى است؟
امام فرمود : خداوند ، همه بندگان را مسلمان آفريده ، به آنان فرمان داده و نهى كرده است . كفر ، نامى است كه بر بنده كافر ، هنگامى كه كفر مى ورزد ، اطلاق مى شود و خداوند ، هنگام آفرينش ، بنده اش را كافر نمى آفريند . بنده آن گاه كافر مى شود كه به مرحله اى رسيده باشد كه حجّتى از سوى خدا بر او لازم آيد و حق بر وى عرضه شود و او انكار كند و با انكار حق ، كافر گردد» .
زنديق پرسيد : آيا رواست كه خداوند ، بر بنده ، كار شرّ تقدير كند و او را بر كار خير ، فرمان دهد و وى نتواند كار خير انجام دهد و خدا بر آن ، عذابش كند؟
امام صادق عليه السّلام فرمود : «به دادگرى و مهربانى خداوند ، شايسته نيست كه بر بنده شرّ را تقدير كند و آن را از وى اراده نمايد و سپس او را دستور به چيزى دهد كه مى داند او نمى تواند انجام دهد ، و از وى تركِ كارى بخواهد كه نمى تواند آن را ترك كند ، و سپس بر ترك دستورى وى را مجازات كند كه مى داند او نمى تواند انجام دهد» .
زنديق گفت : چرا خداوند به آنانى كه بى نيازشان ساخته و گشايشى در روزى شان داده ، بى نيازى و گشايش را روا داشته و به آنانى كه مستحق فقر هستند ، گرسنگى و تنگى داده؟
امام فرمود : «بى نيازان را با آنچه كه به آنان داده ، آزموده كه چه سان شكرش كنند و نيازمندان را به آنچه كه از آن منع كرد ، آزموده تا بنگرد بردبارى شان چگونه است.
و صورت ديگر آن كه براى گروهى در زندگى دنيوى شان شتاب كرده و براى گروهى ديگر ، براى روزِ نيازمندى شان [ذخيره ساخته است] .
به بيان ديگر ، او توان هر مردمى را مى دانست و به هر كدام از آنان ، به مقدار توانشان عطا كرده است . اگر همه مردم دنيا غنى مى بودند ، دنيا خراب مى شد و نظم بر هم مى ريخت و مردم ، به سوى نابودى كشانده مى شدند؛ ولى او گروهى را براى گروهى ياور قرار داد و سبب روزى شان را در كارهاى گوناگون و انواع صنعت قرار داد ، و اين روش ، در ماندگارى ، ماندگارتر و در تدبير ، بهترين است . آن گاه ، بى نيازان را با لطف خواهى بر فقيران ، آزموده است . همه اينها لطف و رحمت از سوى حكيمى است كه در تدبيرش جاى عيبجويى نيست» .
زنديق گفت : كودك خردسال ، بدون آن كه گناهى كرده باشد و بى آن كه خلافى از او سرزده باشد ، چرا مستحقّ دردها و بيمارى هايى است كه به او مى رسد؟
امام صادق عليه السّلام فرمود : «بيمارى چند شكل دارد : بيمارى بلا ، بيمارى مكافات و بيمارى موجب مرگ ، و تو مى پندارى آنها از غذاهاى بد ، نوشيدنى مرض دار يا بيمارى مادرزاد است و فكر مى كنى اگر كسى نظام بدن را نيكو سازد و درباره خود ، دقيق بنگرد و در خوردنى ها زيانمند را از سودمند بشناسد ، بيمار نمى شود؟ در سخنت ، بر عقيده كسى گرايش دارى كه مى پندارد مرگ و بيمارى ، جز از خوردنى ها و نوشيدنى ها نيست .
ارسطو، معلّم پزشكان و افلاطون، رئيس حكيمان ، مُردند و جالينوس ، پير شد و ديدگانش كم سو گشت و هنگامى كه مرگش نزديك شد ، نتوانست آن را دفع كند ، در حالى كه براى حفظ خودشان ، از هيچ چيز فروگذار نكردند و در آنچه كه موافق [حفظ جانشان بود ، دقّت نظر كردند .
چه بسيار بيمارى كه پزشك ، چيزى جز ناخوشى به وى نيفزود ! و چه بسيار ، پزشك دانشور ، ماهر و آگاه به بيمارى ها و داروها كه مُرده است ، ولى [شخص] ناآگاه از پزشكى ، پس از وى مدّتى زندگى كرده است ! نه طبيب را پس از مهلت زندگى و آمدن مرگ ، دانش پزشكى اش سود مى رساند و نه ناآگاه به دانش پزشكى را اين ناآگاهى با بقاى حيات و تأخير مرگ ، زيانى رسانده است» .
زنديق گفت : از خدا برايم بگو . آيا شريكى در مملكت او وجود دارد و يا مخالفى با تدبيرش وجود دارد؟ امام فرمود : «نه» .
گفت : پس فساد در اين جهان چيست؛ درندگان زيانمند ، حشرات ترسناك و موجودات فراوانِ خراب كُن ، مثل : كِرم ها ، پشه ها ، مارها و عقرب ها؟ و حال آن كه مى پندارى خدا هيچ چيزى را جز به دليلى نيافريده؛ چون او كار بيهوده نمى كند؟
امام فرمود : «آيا تو نمى پندارى كه عقرب ها براى درد مثانه و سنگ مثانه و آنانى كه شب ادرارى دارند ، مفيدند؟ و بهترين پادزهر ، آن است كه از گوشت افعى ها مى سازند؛ چون هنگامى كه فرد جذامى گوشت افعى را با زاج سفيد[٦] بخورد ، برايش سودمند است؟ و نمى پندارى كه كِرم قرمز كه در زير زمين يافت مى شود ، براى خوره سودآور است؟» .
گفت : آرى .
امام فرمود : «وامّا پشه ها و حشره ها؛ پاره اى از سبب آفرينش آنها اين است كه روزىِ پاره اى از پرندگان ، قرار داده شده است و خداوند به وسيله پشه ، ستمگرى كه از فرمان خدا سرپيچى كرده و تكبّر نموده ، پروردگارش را منكر شده بود ، تحقير كرد . خداوند ، ناتوان ترين آفريده اش را كه پشه باشد ، بر وى مسلّط ساخت تا قدرت و عظمت خود را به وى بنماياند . [پشه] در سوراخ بينى اش داخل شد و تا مخش رسيد و او را كُشت . آگاه باش اگر ما به چرايى هر آنچه خدا آفريده ، آگاه گرديم و بدانيم كه براى چه چيزى آفريده ، در دانش او همگون او خواهيم گشت و هر آنچه او مى داند ، خواهيم دانست و در نتيجه ، از او بى نياز خواهيم شد و ما و او در دانش ، مساوى خواهيم گشت» .
گفت : به من بگو آيا بر خلقت خدا و تدبيرش عيبى گرفته مى شود؟
امام فرمود : «نه» .
گفت : خداوند ، بنده اش را ختنه نشده[٧] آفريده . آيا اين كارى بيهوده از اوست يا حكمتى در آن است؟
امام فرمود : «بلكه حكمتى در آن است» .
گفت : ولى شما خلقت خدا را تغيير داده ايد ، در قطع غلاف آلت مردى ، كار خويش را درست تر از آفرينش خدا شمرديد و بر ختنه نشده خرده گرفتيد ، در حالى كه آن را خدا آفريده ، و ختنه شدگان را ستايش كرديد كه كار خود شماست؛ يا آن كه مى گوييد اين كار ، اشتباهى بدون حكمت از سوى خداست؟
امام فرمود : «اين كار ، از طرف خدا به حكمت و درستى است ، جز آن كه او خود ، آن را سنّت كرده و بر بندگانش واجب ساخته است؛ چنان كه نوزاد ، هنگامى كه از شكم مادرش بيرون مى آيد ، نافش به ناف مادر وصل است . خداوند ، چنان آفريده و به بندگانش دستور داده تا آن را قطع كنند و در قطع نكردن آن ، زيانِ آشكارى بر كودك و مادرش است . همچنين دستور داد ناخن هاى انسان وقتى بلند شد ، كوتاه گردد ، حال آن كه مى توانست روزى كه مى آفريد ، به گونه اى بيافريند كه ناخنش بلند نشود . همچنين موى ريش و سر ، بلند مى شوند و آن گاه كوتاه مى شوند . همچنين حيوانات نر را خداوند اَخته نيافريده؛ ولى اخته كردن آنها مناسب تر است . در هيچ كدام از اينها عيبى بر تقدير الهى نيست» .
گفت : آيا نمى گويى كه خداوند تعالى فرموده : «مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم» و گاه مى بينيم كه انسان ، مضطر ، او را مى خواند؛ ولى پاسخ داده نمى شود و ستمديده ، درخواست كمك عليه دشمنش مى كند ، ولى يارى نمى شود؟
امام فرمود : «واى بر تو ! هيچ كس او را نخوانده ، جز اين كه او را استجابت كرده است . دعاى ظالم ، به توبه به سوى خدا وابسته است؛ ولى انسان محق ، هر گاه دعا كند ، مستجاب مى شود و از جهتى كه او نمى داند ، بلا را از او دور مى گرداند و يا آن كه ثواب فراوانى براى روز نيازمندى اش ذخيره مى سازد و اگر آنچه را كه بنده درخواست مى كند ، به ضررش باشد ، به وى داده نمى شود . مؤمن عارف به خدا چه بسا بر وى گران است چيزى را كه نمى داند آيا درست است يا اشتباه ، از خدا بخواهد ، و گاه بنده ، درخواست نابودى كسى را مى كند كه زمانش به پايان نرسيده است و گاه ، زمانى درخواست بارانى مى كند كه آن زمان ، شايسته باران نيست ، چون خداوند به تدبير آنچه كه آفريده ، آگاه تر است و نظاير اين امور ، فراوان است» .
گفت : اى حكيم ! به من خبر بده چرا از آسمان ، كسى بر زمين فرود نمى افتد و از زمين ، بشرى به سوى آسمان ، صعود نمى كند و راهى و روزنى به سوى آسمان نيست؟ اگر بندگان در هر روزگارى يكبار كسى را ببينند كه به آسمان پرواز كرده و برگشته است ، اين كار در اثبات ربوبيّت خدا و از بين بردن دودلى و تقويت يقين ، بهتر است و براى فهميدن بندگان خدا كه در آن جا مدبّرى است كه صعود كننده به سوى او صعود مى كند و فرود آينده از سوى او فرود مى آيد ، مناسب تر است .
امام فرمود : «هر تدبيرى كه در زمين مى بينى ، از آسمان فرود آمده است و از آن جا نمايان گشته است . آيا نمى بينى كه خورشيد از آن طلوع مى كند ، سبب روشنايى روز است و قوام دنيا بدان است . اگر برگرفته شود ، همه آنچه روى زمين است ، مى سوزد و هلاك مى شود . ماه نيز از آسمان طلوع مى كند و روشنايى شب است و با ماه ، شمار سال ها ، حساب ها ، ماه ها و روزها دانسته مى شود و اگر برگرفته شود ، آنچه كه در زمين است ، خواهد سوخت . در آسمان ، ستارگانى است كه در تاريكى هاى خشكى و دريا از آنها راهجويى مى شود . از آسمان ، باران مى بارد كه زندگى همه چيز در آن است . زراعت ، گياه ، چارپايان و همه آفريده هايى كه اگر باران نبارد ، زنده نمى مانند . باد اگر چند روزى بازداشته شود ، همه چيزها فاسد مى شوند و تغيير پيدا مى كنند؛ و ابرها ، رعد ، برق و صاعقه ها همه گواه است كه مدبّرى وجود دارد كه همه چيز را سامان مى دهد و از نزد او نازل مى شوند . خداوند با موسى سخن گفت و موسى با او مناجات كرد؛ عيسى بن مريم را پيش خود برد فرشتگان ، از نزد او فرود مى آيند؛ ولى تو به آنچه كه نمى بينى ، ايمان نمى آورى . اگر بفهمى و خردورزى كنى ، در آنچه كه ديدگانت مى بيند ، كفايت مى كند» .
گفت : [چه خوب بود] اگر خداوند در هر صد سال ، يك نفر از مردگان را برمى گرداند تا از وى سؤال مى كرديم كه چگونه شدند و حالشان چگونه است و پس از مرگ چه ديدند و چه كارى با آنان كردند ، تا مردم بر پايه يقين رفتار كنند و ترديد از بين برود و دودلى از دل ها رخت بربندد؟
امام فرمود : «اين سخن آنانى است كه پيامبران را منكر شدند و دروغ پنداشتند و آنچه را كه از نزد خدا آورده اند ، تصديق نكردند . چون آنان خبر داده و گفته اند كه : خداوند ـ عزّوجلّ ـ در كتابش بر زبان پيامبرانش حالِ درگذشتگان ما را خبر داده است . آيا كسى از خدا و پيامبرش راستگوتر هست؟
تعداد زيادى از كسانى كه مرده اند ، به دنيا بازگشته اند كه از جمله آنها اصحاب كهف اند . خداوند ، سيصد و نُه سال آنان را ميراند و آنان را در زمان مردمانى كه رستاخيز را منكر بودند ، برانگيخت ، تا حجّت الهى قطعى گردد و به مردم ، قدرتش را نشان دهد و بدانند كه رستاخيز ، حقّ است .
خداوند ، اِرمياى پيامبر را ميراند؛ او را كه پس از جنگ بخت النصر و ويرانى بيت المقدس و اطراف آن ، بدان نظر كرد و گفت : «چگونه خداوند ، [اهل اين [ويرانكده] را پس از مرگشان زنده مى كند؟ پس خداوند ، او را [به مدّت] صد سال ميراند» . آن گاه زنده اش كرد . به اندام هايش نگريست كه چگونه به هم مى آيند و گوشت بر آنها مى رويد و به مفاصل و عروقش نگاه كرد كه چگونه به هم وصل مى شوند و هنگامى كه راست بر زمين نشست ، گفت : « [اكنون مى دانم كه خداوند ، بر هر چيزى تواناست» .
خداوند ، قوم بى شمارى را زنده كرد كه از ترس طاعون ، از خانه هايشان فرار كرده بودند . زمان زيادى آنان را ميراند ، به گونه اى كه استخوان هايشان متلاشى شده ، بندهايشان از هم جدا و تبديل به خاك شد . خداوند ، در زمانى كه دوست داشت بندگانش قدرتش را ببينند ، پيامبرى به نام حِزقيل را مبعوث كرد . او آنان را صدا كرد . بدن هايشان بر هم آمدند ، روح هايشان به بدن ها برگشتند و به شكل روزى كه مرده بودند ، برخاستند . حتّى يك نفر از شمارِ آنان كم نشده بود . پس از آن ، مدّت زيادى زندگى كردند .
خداوند ، قومى را كه همراه موسى ـ هنگامى كه وى روى به سوى خدا كرده بود ـ خارج شدند و به موسى گفتند : خدا را آشكارا به ما بنماى ميراند و آن گاه زنده شان كرد» .
[زنديق] گفت : درباره كسانى كه به تناسخ ارواح معتقدند ، بگو كه از كجا اين حرف را مى زنند و چه دليلى بر مذهب خود ، اقامه مى كنند؟
فرمود : «تناسخيان ، روش هاى دينى را كنار انداختند و گمراهى ها را براى خويش آراستند ، خود را در شهوت ها غوطه ور[٨] ساختند ، پنداشتند كه آسمان ، تهى است و هيچ چيز از آنچه توصيف مى شود ، در آن نيست و به دليل آن كه خداوند فرموده است كه آدم را به صورت خويش آفريده ، پنداشته اند كه مدبّر جهان ، به شكل مخلوقات است و مى پندارند كه بهشتى ، جهنّمى ، رستاخيزى و حشْرى در كار نيست . از نظر آنان ، قيامت ، خروج روح از تن و ورود آن به تن ديگر است . اگر [روح در بدن اوّل ْ نيكوكار بود ، به بدنى نيكوتر از آنچه بود و در بهترين درجه دنيايى بازگردانده مى شود و اگر زشتكار و يا غير عارف بود ، به بدن پاره اى از چارپايان رنجبرِ دنيوى يا حيوانات وحشى بدْ تركيب برمى گردند . نه روزه بر آنان واجب است و نه نماز . هيچ عبادتى ، جز شناخت آنچه كه شناختش بر آنان واجب است ، بر آنانْ لازم نيست . همه نوع شهوت هاى دنيوى براى آنان مباح است؛ از قبيل شرمگاه زنان و غير آن ، از خواهران ، دختران ، خاله ها و زنان شوهردار ؛ همچنين مردار ، شراب و خون . همه گروه ها سخن اينان را زشت مى شمارند و همه امّت ها آنان را لعن مى كنند و هنگامى كه از دليل پرسيده شوند ، روى برمى گردانند و خشمگين مى گردند . تورات ، سخن آنان را تكذيب كرده و قرآن ، نفرينشان نموده است . آنان مى پندارند كه خدايشان از بدنى به بدن ديگر منتقل مى شود و آنچه كه در آدم بود ، ارواح ازلى بود كه تا امروز ، يكى پس از ديگرى كشيده شده است . اگر خالق در صورت مخلوق باشد ، به چه دليلى استدلال مى شود كه يكى خالق ديگرى است؟
و مى گويند : فرشتگان ، از فرزندان آدم هستند . هر كس كه به بالاترين درجه از دين رسيد ، از مرحله آزمايش و تصفيه رها شده ، فرشته مى گردد . گاه با مسيحيان در چيزهايى دوستى مى كنند و گاه همراه طبيعت گرايان مى گويند : چيزها بر حقيقت خود نيستند . بر آنان ، واجب است كه هيچ گوشتى را نخورند؛ چون همه چارپايان به نظرشان از فرزندان آدم هستند كه از شكل هايشان درآمده اند و جايز نيست گوشت اقوام (همنوعان) را خورد» .
گفت : افرادى مى پندارند كه همراه خداوند ، همواره سرشتى آزاردهنده بود كه نمى توانست از آن رهايى پيدا كند ، جز از راه درهم آميختن با آن و ورود به آن طينت و او از همين سرنوشت ، چيزها را آفريده است .
امام فرمود : «خدا منزّه و والاتر است ! خدايى كه به توانمندى موصوف است ، چه چيز او را ناتوان كرده است تا نتواند از آن رهايى يابد . اگر آن سرشت زنده و جاويد است ، پس دو خداوند قديمى بوده اند كه در هم آميخته و جهان را از پيش خود آفريده اند . اگر چنين بود ، مرگ و نابودى از كجا آمده است و اگر آن سرشت مرده بود ، سرشت مرده ، همراه با زنده جاودان نمى توانست باقى باشد ، و از مرده ، زنده به وجود نمى آيد . اين سخنِ ديصانيه است كه در گفتار ، سرسخت ترين زنديق ها و بدترين نمونه هاى آنان هستند . در نوشته هايى مى نگرند كه پيشينيان آنان ، آنها را با تعابيرِ آراسته ، ولى بدون ريشه اى استوار و بى حجّتى كه بتواند ادّعاى آنان را اثبات كنند ، نوشته اند . همه اينها مخالفت با خدا و رسولان اوست و تكذيب هر آنچه كه آنان از سوى خداوند آورده اند .
امّا آن كه مى پندارد بدن ها تاريكى و روح ها نورند و نور ، كار شر نمى كند و تاريكى ، كار خير انجام نمى دهد ، پس نمى بايد كسى به خاطر گناه و انجام دادن و به جا آوردن بدى سرزنش شود؛ چرا كه ناشايست ها بر تاريكى ناشايست نيست ، چون كار آن ، همين است و او نمى تواند خدا را بخواند و به درگاهش لابه كند؛ چرا كه نور خداست و خدا به درگاه خود نمى نالد و به ديگرى پناه نمى جويد و هيچ كدام از طرفداران اين عقيده ، حق ندارند به انجام دهنده خوبى ، آفرين گويند و بر غير او خرده گيرند . چون بدى ، كار تاريكى است و آن كار بد هم كار اوست؛ و خوبى از نور است و نور به خويش نمى گويد : آفرين ! و در اين بين ، فرد سومى نيست . بنابر نظريه آنان ، تاريكى در كار خود ، استوارتر و در تدبير ، محكم تر و در پايه ها قوى تر از نور است؛ چون بدن ها استوار هستند . از سوى ديگر ، چه كسى اين صورت واحد را بر ويژگى هاى گوناگون ، تصوير كرده است؟
و هر چيزى كه ديده مى شود ، از قبيل گُل ها ، درخت ها ، ميوه ها ، پرندگان و چارپايان ، بايد خدايى باشند . از آن گذشته ، بر پايه سخن آنان ، نور در تاريكى محبوس شده و فرمانروايى از آنِ تاريكى است؛ و امّا آنچه كه ادّعا مى كنند كه فرجامْ از آنِ نور است ، تنها يك ادّعاست . بنابر گفته آنان ، نور نبايد كارى انجام دهد ، چون اسير است و قدرتى ندارد . بنابراين ، كارى و تدبيرى ندارد ؛ ولى اگر در كنار تاريكى ، تدبيرى براى نور است ، بنابراين ، اسير نيست؛ بلكه رها و قدرتمند است . اگر چنين نباشد و نور ، اسير ظلمت باشد ، در اين دنيا كه نيكويى و خوبى با فساد و بدى نمود پيدا مى كنند ، تاريكى بايد كار خير را بستايد و انجام دهد ، همان گونه كه كار شر را مى ستايد و انجام مى دهد و اگر اين را ناممكن بشمارند ، نه نورى ثابت مى گردد و نه تاريكى اى ؛ ادّعايشان باطل مى شود و سخن به اين برمى گردد كه خداوند ، يكى است و غير او باطل است . اين سخن و نظريه ، از آنِ مانى زنديق و ياران وى است .[٩]
امّا آن كه مى گويد : بين نور و تاريكى حَكَمى وجود دارد؛ بايد بزرگ آن سه ، همان حَكَم باشد؛ زيرا جز شكست خورده ، نادان و مظلوم ، به حَكَم نياز ندارند . اين سخن ، نظريّه مانويّه است و گزارش از آنها وقت زيادى مى طلبد» .
[زنديق] گفت : چرا خداوند ، شراب را حرام كرده است ، با آن كه هيچ لذّتى برتر از [نوشيدن] آن نيست .
امام فرمود : «چون ريشه همه پليدها و سردسته همه بدى هاست . بر نوشنده آن ، ساعتى مى گذرد كه خِرَدش را مى رُبايد و پروردگارش را نمى شناسد و از هيچ گناهى فروگذار نمى كند ، جز آن كه آن را انجام مى دهد و هيچ حرمتى را نگه ندارد ، جز آن كه آن را از بين مى برد . هر رَحِم ضرورى را قطع مى كند و هر زشتى اى را انجام مى دهد . اختيار مست ، به دستِ ابليس است . اگر بر وى فرمان دهد كه بر بُتان سجده آور ، سجده مى كند و هر جايى كه ببردش مى رود» .
گفت : چرا خون ريخته را حرام مى داند؟
امام فرمود : «چون موجب قساوت مى گردد و مِهر را از دل ، بيرون مى كند؛ بدن را بدبو و رنگ را دگرگون مى سازد ، وبيشترين جذامى كه به انسان مى رسد ، از خونخورى است» .
پرسيد : خوردن غدّه ها چرا؟
امام پاسخ داد : «چون موجب جذام مى گردد» .
پرسيد : چرا خوردن ميته را حرام ساخته است؟
امام پاسخ داد : «تا بين آن و بين آنچه كه تذكيه مى گردد و نام خدا بر آن برده مى شود ، فرق باشد . در مُردار ، خون منجمد مى گردد و به بدن حيوان برمى گردد . گوشت آن سنگين و ناخوشگوار مى شود؛ چون گوشت آن ، همراه خونش خورده مى شود» .
[زنديق] گفت : ماهى مُرده چه طور؟ امام فرمود : تذكيه ماهى با خارج كردن آن به طور زنده از آب است و رها كردن آن ، تا خود بميرد ، چون داراى خون نيست . ملخ نيز چنين است» .
پرسيد : چرا زنا را حرام ساخت؟
امام فرمود : «به خاطر فساد ، از بين رفتن ارثبَرى و گسستگى خويشاوندى . چون در زنا ، نه زن مى داند چه كسى وى را باردار ساخته است و نه كودك مى داند كه پدرش كيست . بنابراين ، ارحامِ به هم پيوسته وقرابتِ شناخته شده باقى نمى ماند» .
سؤال كرد : چرا لواط را حرام ساخته است؟
امام فرمود : «چون اگر روابط با پسر نوجوان روا بود ، مردها از زنان بى نياز مى شدند و موجب قطع نسل و تعطيلى فروج (زناشويى) مى گرديد و در روا بودن آن ، فساد گسترده اى مى بود» .
گفت : چرا رابطه با چارپايان حرام شده است؟
امام پاسخ داد : «[خدا خوش ندارد كه مرد ، آبِ مردى خويش را ضايع كند و به غير روش خود ، به كار گيرد . اگر اين كار روا بود ، هر مردى با ماده الاغى رابطه مى داشت ، بر پشتش سوار مى شد و با آن ، جفت مى گشت و در اين كار ، فسادى گسترده وجود داشت . از اين روى ، سوارى بر پشتش را روا داشته و مادگى اش را بر او حرام كرده است ، و براى مردان ، زنانى آفريده تا با آنان مأنوس گردند و آرامش يابند؛ جايگاه شهوتشان باشد و مادر فرزندانشان» .
پرسيد : چرا غسل از جنابت انجام مى گيرد ، با آن كه [شخص] با حلال خود هم آغوش شده و در حلال ، ناپاكى نيست؟
امام فرمود : «جنابت ، هم پايه حيض است؛ چرا كه نطفه ، خونى است كه هنوز استوار نگشته است و نزديكى ، جز با جنبش سخت و شهوتِ چيره ، انجام نمى پذيرد . آن گاه كه [مرد] از كار بيرون آمد ، بدن تنفّس مى كند و مرد در خويش ، بوى ناخوشى مى يابد . بنابراين ، غسل واجب مى گردد . بگذريم كه غسل جنابت ، امانتى است كه خداوند نزد بنده اش به امانت نهاده تا به وسيله آن ، بندگانش را بيازمايد» .
پرسيد : چه كسانى به طبيعت باور دارند؟
امام فرمود : «قَدَريّه . اين نظريه ، از آنِ كسى است كه بقايى ندارد ، حوادث را نمى تواند از خود دور كند ، شب ها و روزها او را دگرگون مى سازد ، پيرى را از خود دور نمى كند و مرگ را دفع نمى سازد و نمى داند چه كار كند» .
گفت : درباره كسى بگو كه مى پندارد بشر ، همواره در تناسل اند ، و به دنيا مى آيند ؛ قرنى مى رود و قرنى ديگر در پى مى آيد ، آنان را بيمارى ها ، عوارض و انواع آفت ها از بين مى برد ، بعدى ها از قبلى ها خبرت مى دهند و جانشينان از گذشتگان ، آگاهت مى سازند و مردم قرنى از مردم قرن ديگر . آنان به همين شيوه ، همچون درختان و گياهان ، انسان ها را يافته اند . در هر روزگارى مردى حكيم و آگاه به مصلحت مردم و دانا به تأليف كلام ، سر برمى آورد ، كتابى را به مركّب زيركى مى نگارد و با حكمت خود ، نيكويش مى سازد و آن را بين مردم ، مانعى قرار مى دهد؛ آنان را به خوبى فرمان مى دهد و بر آن تشويق مى كند؛ از بدى و فساد نهى مى كند و مانع مى گردد تا انسان ها به جان هم بيفتند[١٠] و همديگر را بكشند .
امام فرمود : «واى بر تو ! آن كه ديروز از مادر متولّد شد و فردا از دنيا رخت برمى بندد ، برآنچه كه گذشته و آنچه خواهد آمد ، آگاهى ندارد . از آن گذشته ، انسان يا خود ، خويش را آفريده يا ديگرى او را آفريده است و يا همواره بوده است . آن كه هيچ چيز نبوده ، نمى تواند چيزى بيافريند ، در حالى كه هيچ چيز نيست . همچنين است آن كه نبوده و بود مى شود ، كه اگر پرسيده شود ، نمى داند آغازش چگونه بوده است.
و اگر انسانْ همواره بود ، حوادثْ چيزى در او ايجاد نمى كرد؛ چرا كه روزگار ، اَزَلى را دگرگون نمى كند و نابودى بر آن عارض نمى شود ، با آن كه ما ساخته اى را بدون سازنده ، جاى پايى را بدون جاى پاى گذارنده ، و تأليفى را بدون مؤلف نمى يابيم . اگر كسى بپندارد كه پدرش وى را آفريده است ، پرسيده خواهد شد كه پدرش را چه كسى خلق كرده است؟ اگر پدر پسرش را آفريده ، به حتم بر پايه علاقه به وى او را آفريده و بر پايه محبّتش وى را صورتگرى كرده است . پس زندگى او را مالك است و درباره او دستورش رواست؛ ولى هنگامى كه بيمار گردد ، نمى تواند سودى به وى برساند . اگر بميرد ، نمى تواند دوباره بازش گرداند ، يا آن كه كسى كه بتواند انسانى را بيافريند و در او روح بدمد تا بر دو پاى خويش گام بردارد ، مى تواند فساد را از او دور سازد» .
[زنديق] پرسيد : درباره دانش نجوم چه مى گويى؟[١١]
فرمود : «دانشى است كم سود و پُر زيان؛ چرا كه توان دفع مقدّر شده را ندارد و نمى توان با آن از خطر ، پناه جست . اگر منجّم از بلا خبر دهد ، با خبر او از سرنوشت ، نمى توان پرهيز كرد و اگر از خيرى گزارش كرد ، نمى شود آن را پيش انداخت . اگر به وى بدى اى عارض شود ، نمى تواند آن را از خود دور كند . منجّم با خدا در دانشش مخالفت مى كند ، به پندار آن كه قضاى الهى را از بنده اش دور كند» .
گفت : آيا پيامبر برتر است يا فرشته اى كه بر او فرستاده مى شود؟
فرمود : «پيامبر ، برتر است» .
پرسيد : چرا فرشتگان ، مُوكِّل بر بندگان خدا هستند و خوبى و بدى هاى آنان را مى نويسند ، با آن كه خدا به اسرار و آنچه كه پوشيده شده ، آگاه است؟
فرمود : «خداوند ، آنان را بر اين كار واداشته است و به عنوان گواهان بر بندگانش قرار داده است تا بندگان خدا به خاطر مواظبت فرشتگان بر آنان ، در پيروى از خداوند ، جدّى تر باشند و در دورى از گناه و نافرمانى خدا خوددارتر شوند . چه بسيار بنده اى كه تصميم به گناهى مى گيرد . پس به ياد آن فرشتگان مى افتد و بر خود مى لرزد[١٢] و دست مى شويد وپيش خود مى گويد : پروردگارم مرا مى بيند و نگهبانان من ، بر اين كار ، گواهى مى دهند . خداوند نيز به مِهر و لطف خود ، آنان را بر بندگانش موكّل كرده است تا از آنان ، پيروان ابليس و خطرهاى زمينى و آفت هاى فراوانى را كه به اذن خدا نمى بينند و ناگهان فرود مى آيد ، دور كنند» .
پرسيد : خداوند ، مردم را براى رحمت يا عذاب آفريده است؟
امام فرمود : «براى مِهر و رحمت آفريده و پيش از آفرينش آنان ، آگاه بود كه گروهى از آنان ، به خاطر كارهاى پست و انكار خداوند ، عذاب مى شوند» .
وى پرسيد : خدا منكر را عذاب مى كند و منكر به خاطر انكارش مستوجب عذاب است؛ امّا موحّد و كسى كه او را مى شناسد را چرا عذاب مى كند؟
امام پاسخ داد : آن كه الهيّت خداوندى را منكر مى شود ، او را به عذاب جاودان ، مجازات مى كند؛ ولى آن كه به وى اقرار دارد ، به خاطر نافرمانى در پاره اى از آنچه كه بر وى واجب ساخته ، به عذاب عقوبتى مجازات مى كند و سپس از عذابْ بيرونش مى آورد . پروردگارت بر هيچ كس ستم روا نمى دارد» .
پرسيد : بنابراين ، آيا بين كفر و ايمان ، فاصله اى هست؟
امام فرمود : «نه» .
پرسيد : پس ايمان و كفر چيست؟
امام فرمود : «ايمان ، آن است كه خداوند را در آنچه از عظمت او آشكار و ديدنى است ، تصديق كنى و در آنچه كه ناپيداست نيز تصديق كنى؛ و كفر ، انكار است» .
پرسيد : شرك و شك چيست؟
امام پاسخ داد : «شرك ، آن است كه به خداى واحدى كه هيچ چيزى همانند او نيست ، چيز ديگرى بيفزايى و شك ، آن است كه دل شخص ، بر چيزى باور نداشته باشد» .
پرسيد : آيا عالم مى تواند جاهل باشد؟
امام فرمود : «عالم است به آنچه كه مى داند و جاهل است به آنچه كه نمى داند» .
پرسيد : خوشبختى و بدبختى چيست؟ امام فرمود : «خوشبختى ، وسيله خير است كه خوشبخت به آن چنگ مى زند تا وى را به رستگارى بكشاند و بدبختى ، وسيله شكست است كه بدبخت ، بدان چنگ مى زند و به هلاكت كشانده مى شود و همه اينها به علم خداوندى است» .
پرسيد : به من بگو وقتى چراغْ خاموش مى شود ، نورش كجا مى رود؟
امام فرمود : «مى رود و برنمى گردد» .
پرسيد : چرا منكر اين هستى كه همان گونه كه روشنايى چراغ پس از خاموش شدن هيچ گاه به آن برنمى گردد ، انسان نيز هنگامى كه بميرد و روح از بدنش جدا گردد ، هرگز بدان باز نگردد؟
امام پاسخ داد : «درست قياس نكردى؛ چون آتش در اجسام قرار داده شده و اجسام ، همچون سنگ و آهن ، بر اعيان خارجى آنها استوار است . وقتى يكى از آن دو را بر ديگرى فرو كوفتى ، آتشى از آنها مى جهد كه از آن ، روشنايى برگرفته مى شود . بنابراين ، آتش در اجسام ثابت است و نور ، رونده است؛ ولى روح ، جسم رقيقى است كه گاه قالبى سفت پيدا مى كند و همچون چراغى كه ياد شد ، نيست . آن كه جنين انسان را در رَحِم از آبى صاف مى آفريند و انواع گوناگونى از عروق ، عصب ، دندان ، مو ، استخوان و ديگر چيزها را در او تركيب مى كند ، همان ، او را پس از مرگش زنده مى كند و پس از فنا شدن ، دوباره برمى گرداند» .
پرسيد : آيا روح ، غير از خون است؟
فرمود : «بلى ؛ روح طبق آنچه كه برايت توصيف كردم ، خميرْ مايه اش از خون است و رطوبت جسم ، صفاى رنگ و خوبى صدا و فراوانى خنده از خون است . پس هنگامى كه بسته گرديد ، روح از بدن جدا مى گردد» .
پرسيد : آيا روح پس از خروج از بدن ، متلاشى مى شود يا همچنان باقى است؟
فرمود : «تا هنگامى كه در صور دميده شود ، باقى است . در آن هنگام ، چيزها باطل و فانى مى گردند ؛ نه حس باقى مى ماند و نه محسوسى . آن گاه به همان گونه كه مدبّرش در آغاز تدبير كرده بود ، اشيا برمى گردند و چهارصد سال كه فاصله دو نفخ در صور است ، انسان ها در بيهوشى[١٣] شبيه به مرگ هستند» .
پرسيد : [انسان چگونه برانگيخته مى شود ، در حالى كه بدن پوسيده ، اعضاى آن متفرّق گشته ، عضوى را درنده اى در منطقه اى خورده است و عضو ديگرى را حشرات در جاى ديگر . عضوى تبديل به خاك گشته و با گِل از آن ، ديوارى بنا شده است؟
فرمود : «آن كه او را از ناچيز ، ساخته و بدون نمونه قبلى چهره پردازى كرده ، مى تواند مثل بار آغازين ، باز بگرداند» .
گفت : برايم توضيح بده .
فرمود : «روح در جاى خويش ، باقى است . روح نيكوكار در روشنايى و آزادى ، و روح بدكار ، در تنگى و تاريكى ، و بدن به خاكى كه از آن آفريده شده ، تبديل مى گردد و آنچه را كه حشرات و درندگان ، خورده و له كرده اند ، در خاك ، محفوظ است؛ نزد كسى كه وزن ذرّه اى در تاريك هاى زمين از نظر او دور نمى ماند و شمار چيزها و وزن آنها را مى داند . خاك روحانيان ، همچون طلا در خاك است . هنگام برانگيختن ، بر زمينْ باران رستاخيز فرو مى بارد ؛ زمين ، پرورش مى يابد و همچون مَشك سقّايان ، تكان مى خورد[١٤] و خاك انسان ، چون خاك طلا كه به آب شسته شود و يا چون كره شير به هنگام كره گرفتن ، جدا مى گردد و خاك هر قالبى به قالب اصلى خود ، باز مى گردد و به قدرت الهى به آن جايى كه روح قرار دارد ، منتقل مى شود و به قدرت الهى ، صورت ها به شكل نخستينشان بر مى گردند ، روح در آن جاى مى گيرد و بر پاى ايستاده ، هيچ چيز را از خويش ، منكر نمى گردد» .
پرسيد : آگاهم كن كه آيا روز قيامت ، مردمْ برهنه محشور مى گردند؟
امام پاسخ داد : «در كفن هايشان محشور مى شوند» .
پرسيد : چگونه كفن دارند ، با آن كه آنها پوسيده شده است؟
فرمود : «آن كه تن هايشان را زنده ساخته ، كفن هايشان را دوباره باز سازد» .
پرسيد : آن كه بدون كفن مرده ، چه مى شود؟
فرمود : «خداوند ، شرمگاه او را به آنچه كه بخواهد ، مى پوشاند» .
پرسيد : آيا گروه گروه خواهند بود؟
امام عليه السّلام فرمود : «آرى ؛ مردم در آن روز ، يكصد و بيست هزار گروه بر روى زمين خواهند بود» .
پرسيد : آيا كردارها وزن نخواهند شد؟
فرمود : «نه ؛ كردارها جسم نيستند؛ بلكه ويژگى و صفت آنچه هستند كه انجام داده اند و كسى به وزن كردن چيزها نيازمند است كه به شمارش آن ناآگاه باشد و سبكى و سنگينى آنها را نداند؛ ولى بر خداوند ، هيچ چيزى پوشيده نيست» .
گفت : پس معناى ميزان چيست؟
امام فرمود : «عدل و داد» .
گفت : معناى ميزان در اين آيه قرآن كه مى فرمايد : «پس كسانى كه كفّه ميزان [اعمال] آنان سنگين است»[١٥] چيست؟
فرمود : «يعنى كسى كه كردارهايش برتر باشد» .
پرسيد : آيا در جهنّم ، چيزى كه خداوند بندگانش را به جاى مار و عقرب با آن عذاب كند ، وجود ندارد؟
امام فرمود : «با مار و عقرب ، كسانى را عذاب مى دهد كه مى پندارند مار و عقرب ، آفريده او نيستند؛ بلكه شريك او هستند پس خداوند عقرب ها و مارها را بر آنان چيره مى سازد ، تا نتيجه بد آنچه را كه بر او تكذيب مى كردند و آفرينش آنها را از سوى خدا منكر مى شدند ، بچشند» .
پرسيد : از كجا مى گويند كه وقتى يكى از بهشتيان ميوه اى چيد و خورد ، آن ميوه بعد از خورده شدن به شكل خود برمى گردد .
امام فرمود : «آرى ؛ شبيه چراغ است كه كسى از آن روشنايى مى گيرد و مى برد ، ولى از نور آن چيزى كاسته نمى شود و يك دنيا روشنايى از آن گرفته مى شود» .
پرسيد : آيا آنان نمى خورند و نمى آشامند ، با اين كه مى پندارى كه آنان نيازى به قضاى حاجت ندارند؟
امام فرمود : «آرى ؛ چون غذاى آنان ، رقيق و بى وزن است و از راه عرق كردن ، از بدن هايشان بيرون مى رود .

١٥٠ .محمد بن عبدالله خراسانى ـ خادم امام رضا عليه السّلام ـ : مردى از زنديق ها بر امام رضا عليه السّلام وارد شد ، در حالى كه نزد حضرت ، گروهى حضور داشتند . امام رضا عليه السّلام فرمود : «اى مرد ! به نظر شما ، اگر سخن شما درست باشد ـ كه البتّه چنان كه مى گوييد نيست ـ ما و شما همگون نيستيم؟ و بنابراين ، از نمازى كه خوانديم ، روزه اى كه گرفتيم و زكاتى كه پرداختيم و اقرارى كه كرديم ، زيانى به ما نخواهد رسيد؟» . مرد سكوت كرد .
امام رضا عليه السّلام فرمود : ولى اگر سخن ما درست باشد ـ كه چنين است ـ آيا شما نابود و ما رستگار نخواهيم گشت؟» .
وى پرسيد : خدا رحمتت كند ! به من بگو او كجا و چگونه است؟
امام عليه السّلام فرمود : «واى بر تو ! پندار تو اشتباه است . او مكان را به وجود آورد و وجود داشت ، در حالى كه مكانى نبود او چگونگى را آفريد و پيش از آن ، وجود داشت . او نه به چگونگى و كجايى شناخته مى شود ، نه به حواس درك مى گردد و نه با چيزى مقايسه مى گردد» .
مرد گفت : بنابراين ، چيزى نيست ؛ چرا كه به حسّى از حواس پنجگانه درك نمى شود» .
فرمود : «واى بر تو ! حواس تو كه از درك او ناتوان گشت . پروردگارت را منكر مى شوى ؛ ولى ما هنگامى كه حواسمان از درك او ناتوان مى شود ، يقين مى كنيم كه او پروردگار ما و بر خلاف چيزهاست» .[١٦]
مرد پرسيد : به من بگو كى بوده است؟
امام رضا عليه السّلام فرمود : «تو به من بگو كه كى نبوده تا من بگويم كى بوده است» .
مرد پرسيد : چه دليلى بر اوست؟
امام رضا عليه السّلام فرمود : «من وقتى بر جسم خود نگريستم كه در عرض و طول آن ، جاى هيچ زيادى و يا كمى را برايم نگذاشته ، ناگوارى ها را از آن دفع كردم و سودمندى ها را به سوى او كشانده ، فهميدم كه براى اين ساختار ، سازنده اى است . پس به او اقرار كردم ، افزون بر آنچه كه از گردش فلك به قدرت او ، ايجاد ابرها ، حركت بادها ، چرخش خورشيد ، ماه و ستارگان و ديگر نشانه هاى شگفت آور و استوار را مى بينم ، مى فهمم كه براى اين كارها برنامه ريز و پديد آورنده است» .
مرد پرسيد : پس چرا چهره پوشانده است؟
فرمود : «پرده نشينى از بندگان ، به خاطر فراوانى گناهان آنان است ؛ امّا براى او در لحظه لحظه هاى شب و روز ، هيچ پوشيده اى مخفى نيست» .
مرد پرسيد : پس چرا حسّ بينايى دركش نمى كند؟
امام فرمود : «تا بين او و بندگانش كه ديدگان آنان و غير آنان را درك مى كنند ، فرق باشد . از آن گذشته ، او برتر از آن است كه ديده اى او را ببيند ، خيالى بر او چيره گردد و يا خِرَدى او را مشخّص كند» .
گفت : چارچوب او را برايم بيان كن .
امام فرمود : «او چارچوب ندارد» .
گفت : چرا؟
فرمود : «چون هر معيّنى به مرزى منتهى مى شود و اگر چارچوب بپذيرد ، فزونى را هم قبول خواهد كرد و اگر فزونى را بپذيرد ، نقص هم قابل طرح است ، با آن كه او غيرمحدود ، زياده ناپذير ، كمى ناپذير ، غير قابل تجزيه و پندارناپذير است» .
مرد گفت : درباره اين عقيده تان كه مى گوييد او لطيف ، شنونده ، بينا ، دانا و حكيم است ، توضيح بده . آيا جز با گوش ، شنونده است و جز با ديده ، بيننده است ، و جز با كار دست ها لطيف است ، و جز با صنعت ، حكيم است؟
امام رضا عليه السّلام فرمود : «ظريفكارى از ما با دست است . مگر نديده اى كه انسان ، چيزى را پردازش مى دهد و در پردازش خود ، ظريفكارى مى كند و گفته مى شود فلانى چه قدر ظريفكار است . چگونه بر خالق بزرگ ، لطيف گفته نشود ، با آن كه آفريده اى ظريف و بزرگ آفريده و در حيوان ، روح قرار داده و هر جنسى را با جنس خود ، در شكل گوناگون آفريده ، به گونه اى كه پاره اى همگون پاره اى ديگر نيست و هر كدام در پردازش چهره اش نشانى از ظريفكارى خداوند لطيف و آگاه دارد .
به درختان و بارهاى خوش ، خوردنى و غير خوردنى آنها نگريسته ، مى گوييم : پروردگار ما لطيف است ؛ امّا نه شبيه بندگانش . مى گوييم او شنونده است و صداى هيچ يك از مخلوقاتش از عرش تا فرش ، از ذرّه به بالا ، در خشكى و دريا بر او پوشيده نيست و زبان آنها بر او مشتبه نمى شود . اين جاست كه مى گوييم او شنونده به غير گوش است . مى گوييم او بيننده به غير چشم است ؛ چرا كه در شب تاريك ، بر صخره اى سياه ، جاى پاى مورى سياه را مى بيند و جنبش مورى را در شب تاريك ، سودآورى و زيان آورى او ، نشان جفتگيرى او ، تخم او و نسل او را مى بيند . چنين است كه مى گوييم او بيناست ، امّا نه چون بينايى بندگانش» .
راوى مى گويد : وى از بحث رها نشد تا آن كه مسلمان شد .

١٥١ .يونس بن يعقوب : گروهى از اصحاب امام صادق عليه السّلام از قبيل حمران بن اعين ، محمد بن نعمان ، هشام بن سالم ، طيّار و گروهى كه در بين آنان هشام بن حكم جوان نيز بود ، گرد ايشان بودند . امام صادق عليه السّلام فرمود : «هشام ! به من نمى گويى كه با عمرو بن عبيد ، چه كار كردى و چگونه از وى پرسيدى؟» .
هشام گفت : اى پسر رسول خدا ! من تو را بزرگ مى دانم و شرم مى كنم و زبانم در خدمت شما بند مى آيد .
امام صادق عليه السّلام فرمود : «هنگامى كه به چيزى فرمانتان دادم ، انجام دهيد» .
هشام گفت : جريان نشستن عمرو بن عبيد در مسجد بصره و كارهايش به گوش من رسيد و برايم سنگين بود . به سمت وى حركت كردم و روز جمعه به بصره رسيدم و به مسجد بصره رفتم . ديدم كه گردهمايى بزرگى است و عمرو بن عبيد ، در حالى كه پارچه سياهِ پشمى به خود پيچيده و پارچه ديگرى بر دوش انداخته بود ، نشسته و مردم از وى پرسش مى كنند . از مردم ، جاى نشستن خواستم و آنان ، جايى را به من دادند .
در قسمت آخر مجلس ، دو زانو نشستم و گفتم : اى دانشمند ! من مرد غريبى هستم . آيا اذن مى دهى پرسشى كنم؟
گفت : آرى .
پرسيدم : آيا شما چشم دارى؟
گفت : پسرم ! اين چه پرسشى است؟ چگونه از چيزى كه مى بينى مى پرسى؟
گفتم : سؤال هاى من اين گونه است .
گفت : پسرم ! گرچه پرسش هاى احمقانه اى است ، ولى بپرس .
گفتم : پاسخم را بده؟
گفت : بپرس .
گفتم : آيا چشم دارى؟
گفت : آرى .
گفتم : با چشم ، چه كار مى كنى؟
گفت : با آن رنگ ها و اشخاص را مى بينم .
گفتم : بينى دارى؟
گفت : آرى .
گفتم : با آن چه مى كنى؟
گفت : عطر را با آن مى بويم .
گفتم : آيا دهان دارى؟
گفت : آرى .
گفتم : با آن چه مى كنى؟
گفت : طعم ها را مى چشم .
گفتم : گوش دارى؟
گفت : آرى !
گفتم : با آن چه مى كنى؟
گفت : صدا را مى شنوم .
گفتم : آيا قلب دارى؟
گفت : آرى .
گفتم : با آن چه مى كنى؟
گفت : با آن هر چه از راه حواس و اعضاى بدنم به آن منتقل مى شود ، تشخيص مى دهم .
گفتم : آيا اين اعضا موجب بى نيازى از قلب نمى گردد .
گفت : نه .
گفتم : چرا ، با آن كه اين اعضا صحيح و سالم اند؟
گفت : پسرم ! اعضاى بدن ، هنگامى كه در چيزى شك كنند كه آن را بوييده يا ديده يا چشيده و يا شنيده اند ، آن را به قلب منتقل مى كنند تا يقين انسان را استوار دارد و شك را از بين ببرد .
هشام گفت : به وى گفتم : آيا خداوند ، قلب را براى شكِ اعضاى بدن قرار داده است؟
گفت : آرى .
گفتم : حتماً به قلب نياز است ؛ وگرنه اعضاى بدن ، يقين پيدا نمى كنند؟
گفت : آرى .
گفتم : اى ابو مروان ! خداوند ، اعضاى بدن تو را بدون پيشوايى ـ كه بر درست هاى آن ، صحّه بگذارد و با آن ، ترديدهايش به يقين بدل شود ـ رها نكرده است . چگونه اين مردم را در سردرگمى ، دودلى و اختلاف رها كرده است و براى آنان پيشوايى كه سردرگمى و ترديدشان را با وى مطرح كنند ، تعيين نكرده است ، با آن كه براى اعضاى بدن تو پيشوايى كه ترديد و سردرگمى آنها را رفع كند ، مشخّص كرده است .
هشام گفت : وى سكوت كرد و چيزى نگفت . آن گاه خطاب به من گفت : تو هشام بن حكم هستى؟
گفتم : نه . گفت : از همنشينان وى هستى؟
گفتم : نه .
گفت : تو از كجا هستى؟
گفتم : از مردم كوفه .
گفت : پس تو همان هشام هستى . آن گاه ، وى مرا نزد خود خواند و جايش را به من داد و خود به كنارى نشست و تا زمانى كه من نشسته بودم ، چيزى نگفت .
راوى مى گويد : امام صادق عليه السّلام خنديد و گفت : «اى هشام ! چه كسى اين مباحث را به تو آموخته است؟» .
گفت : اين چيزى است كه از شما ياد گرفته و با آن انس گرفته ام .
امام فرمود : «به خدا قسم ، اين بحث ها در صحف ابراهيم و موسى نوشته شده است» .
پروردگارا ! بر محمد و آلش درود فرست و براى ما بر آنان كه بر ما ستم كرده اند ، قدرتى ، و بر آنان كه بر ما چون و چرا كرده اند ، زبانى ، و بر آنان كه بر ما دشمنى كرده اند ، پيروزى قرار ده ! به تو از دعاى رد شده ، اميد دروغ شمرده شده ، شرمِ دريده شده ، گفتمان شكست خورده و نظر نادرست ، پناه مى جوييم . اى جايگزين كننده خوبى ها به جاى بدى ها و اى مهربان ترين مهربانان ، از ما به بهترين شكلِ پذيرش ، بپذير !

--------------------------------------------
پي نوشت ها :

١ . الوجوم : سكوت با غيظ (لسان العرب ، ج ١٢ ، ص ٦٣٠) .
٢ . استفحل أمر العدوّ : وقتى كه دشمن قوى و شديد گردد (لسان العرب ، ج ١١ ، ص ٥١٧) .
٣ . الازب : بسيار پايدار ، و گاه از واجب ، با تعبير لازب ، ياد مى شود و به ضربه چسبنده ، ضربه لازب مى گويند (مفردات ، ص ٤٤٩) .
٤ . المغرة: گل سرخى كه با آن، رنگرزى مى كنند؛ جامه مغره اى، يعنى به رنگ سرخ.(لسان العرب؛ «مغر»).
٥ . درباره معنا و مصداق زنديق ، آراى متعدّدى بيان شده است كه از جمله آن ها دهرى ، ثَنَوى مسلك و مانوى مسلك است . وجه جامع معانى بيان شده ، انكار دين يا اسلام است . درباره ريشه اين كلمه و معانى آن ، ر . ك : تاج العروس ، ج ١٣ ، ص ٢٠١ ؛ لسان العرب ، ج ١٠ ، ص ١٤٧ .
٦ . الشّب : دارويى معروف است و گفته مى شود چيزى شبيه به زاج است (لسان العرب) .
٧ . غَرَلاً و غُرلَةً ، يعنى ختنه نكردن (المصباح المنير ، ج ٢ ، ص ١١٣) .
٨ . المَرْجُ : جايى كه چارپايان را در آن مى چرانند و براى چرا و آميزش به آن جا مى فرستند (قاموس المحيط ، ج ١ ، ص ٢٠٧) .
٩ . پيروان مانى به «مانويّه» ناموَرند . آنان ، پيروان مانى بن فاتك حكيم هستند كه در زمان شاپور، فرزند اردشير ، ظهور كرد و بهرام ، فرزند هرمز ، فرزند شاپور او را كشت . اين جريان ، بعد از عيسى بن مريم بود . دينى بين مجوس و مسيحى ايجاد كرد . . . مى پنداشت جهان از دو اصل قديمى نور و تاريكى آفريده شده است و نور و ظلمت ، همواره بوده و خواهند بود (ر . ك : الملل والنحل ، الشهرستانى ، ج ١ ، ص ٢٤٤) .
١٠ . تهارُش : به يكديگر پريدن . تهريش و تحريش ، در بين سگان واقع مى شود و افساد ، در بين انسان ها (قاموس المحيط ، ج ٢ ، ص ٢٩٣) .
١١ . از ژرف انديشى در متن اين حديث و نظاير آن ، فهميده مى شود كه منظور از علم نجوم در اين احاديث ، دانش نجوم به مفهوم امروزى نيست؛ بلكه منظور ، شناخت نقش نجوم در سرنوشت انسان و پيشگويى از راه مطالعه در حركت كواكب ، به طور كلّى است و يا به عنوان آن كه ستارگان ، تأثيرگذار هستند .
١٢ . رعا ، يرعو : يعنى دست از كار كشيدن، و به آن كه از بدى ها دست مى كشد ، «قد أرعوى عن القبيح» مى گويند (مجمع البحرين ، ج ٢ ، ص ٧١٢) .
١٣ . سُبِتَ ، فعل مجهول است و به معناى بيهوشى و نيز مرگ آمده است (المصباح المنير ، ج ١ ، ص ٢٦٢) .
١٤ . مخض اللبن يمخضه : كره اش گرفته شد (قاموس المحيط ، ج ٢ ، ص ٣٤٣) .
١٥ . مؤمنون ، آيه ١٠٢ .
١٦ . در اين منبع ، روايت چنين است ؛ ولى در ديگر منابع ، اين عبارت وجود دارد : «انّه ربّنا وانّه شي ء بخلاف الأشياء ؛ او پروردگار ماست و او چيزى برخلاف چيزهاست» .