۴. عاق والدین
روزه دار علاوه بر انجام واجبات و مستحبات و ترك مبطلات روزه و احیانا مكروهات، باید از هر گونه والدین آزارى بپرهیزد؛ روزه كسى كه والدین او از وى ناراضى هستند، ارزشى ندارد.
در قرآن مى خوانیم: خدا مقرر داشت كه: جز او را نپرستید و در حق پدر و مادر خود نیكى كنید نیكوكار باشید و آنگاه كه هر دو یا یكى از آنها با پیرى رسیدند نسبت به آنها كم لطفى نكنید حتى به آنان اف نگویید؛ آنان را نیازارید؛ فروتنى خود را در برابرشان اظهار كنید و بگوئید: خدایا آنان را مورد رحمت خویش قرار ده چنانكه آنان ما را در كودكى مان مورد رحمت خویش داشتند
.
صاحب مجمع البیان در تفسیر جوامع الجامع ذیل آیه فوق، یادآور مى شود: وقتى انسان از گفتن اف در مقابل پدر و مادر نهى شده باشد، به طریق اولى نمى تواند نسبت به آن دو آزار و اذیت بیشتر روا دارد.
امام صادقعليهالسلام
فرمود: كمترین نافرمانى اف گفتن به پدر و مادر است و اگر خدا مى دانست چیزى كمتر از اف موجب رنجش والدین مى شود، بدون شك از آن نهى مى كرد. همچنین در قرآن كریم آمده است: آنان را به نام صدا نكن
.
سید بن طاووس آن عالم بى نظیر، پس از مهیا كردن كفن و تعیین محل دفن خود در قسمت پایین پاى پدر و مادر، مى گوید: مى خواهم مادامى كه در قبر هستم سرم، پایین پاى پدر و مادرم باشد، زیرا پروردگار متعال مى فرماید: در برابر پدر و مادر باید فروتن باشى و در حق آنان باید احسان كنى با رحمت و مهربانى خاصى فروتنى خود را در برابرشان ظاهر كنى
و در آیه اى دیگر مى خوانیم؛ در حق والدین خود احسان كن.
انسان هیچ گاه نباید پدر و مادر خود را مورد آزار و اذیت قرار دهد، زیرا احترام آن دو هیچ گونه محدودیتى ندارد. لذا رسول خداصلىاللهعليهوآله
فرمود:
كسى كه پدر و مادر را غمگین سازد، عاق والدین شده است.
بدیهى است كه عاق والدین مسئله اى بس مهم و یكى از گناهان كبیره است. امام صادقعليهالسلام
فرمود:
عاق والدین شدن یكى از گناهان كبیره است؛ زیرا خداوند حكیم آدم عاق شده را گناهكار شقى قرار داده؛ كیفر عاق والدین در همین دنیا گریبان انسان را مى گیرد.
پیامبر اكرمصلىاللهعليهوآله
فرمود:
عقوبت سه گناه، بدون آنكه به آخرت موكول شود در دنیا ظاهر مى گردد؛ عاق والدین، ستمكارى در حق مردم و كفران احسان.
چند نكته:
۱.پدران سه گانه
: پیامبر اكرمصلىاللهعليهوآله
: براى هر كسى، سه گونه پدر، معرفى كرده است. آن حضرت فرمود: پدران سه دسته اند: پدرى كه ترا به دنیا آورد، پدرى كه به تو همسر داد كه تو را علم و دانش آموخت
.
۲.نظر اعتراض آمیز و خشم آلود
: امام صادقعليهالسلام
فرمود: كسى كه به والدین خود به گونه اى خشم آلود بنگرد، گرچه آن ها در حق وى ستم كرده باشند، نماز او پذیرفته نمى شود
.
با توجه به فرمایش امام صادقعليهالسلام
یكى از شرایط نماز در پیشگاه خدا نگه داشتن حرمت والدین است. از آنجایى روزه بعد از نماز در اسلام بسیار مورد توجه مى باشد باید از شرایط و خصوصیات آن نیز باشد.
۳.نفقه والدین
: از امام صادقعليهالسلام
پرسیدند: نفقه كدام یك از بستگان بر آدمى لازم و واجب است؟ فرمودند: پرداخت نفقه والدین، فرزند و زن بر مرد واجب است.
امام صادقعليهالسلام
در جاى دیگر فرمود: پنج نفر واجب النفقه انسان هستند؛ بنابراین نمى توان مالیات واجب، از جمله زكات را به آنان داد. آن پنج نفر عبارتند از: پدر، مادر، فرزند، مملوك، همسر؛ زیرا اینان عیال آدمى هستند و واجب النفقه اند
.
خشم و رضاى مادر
مادرى به سراغ فرزند عابدش به در صومعه رفت. او سرگرم عبادت بود و به مادرش توجه نكرد. دل مادر شكست و در حقش نفرین كرد. فرداى آن روز زن بدكاره اى در كنار صومعه عابد فرزند آورد و گفت از آن عابد است. رسوایى بالا گرفت. عابد به اعدام محكوم شد. دل مادر سوخت و در حقش دعاى خیر كرد. قبل از اجراى حكم اعدام به ذهن عابد آمد و به مسئولین امر گفت: واقعیت قضیه را از خود بچه سؤ ال كنید؟ بچه گفت: من فرزند فلان چوپان هستم كه در فلان جا مشغول چوپانى است.
یكى از مبادى تضعیف بنیادهاى خانوادگى، تضعیف مسئله حس احترام نسبت به والدین است. احترام به والدین از اهمیت ویژه اى برخوردار است؛ احترام به پدر و مادر یكى از معیارهاى اساسى انتخاب همسر است. جوان، هنگام انتخاب همسر باید دقت كند كه همسر مورد نظر او از كسانى نباشد كه عاق والدین بوده و احترام لازم پدر و مادر را مراعات نمى كند.
پدر و مادر، باید حس احترام و احسان نسبت به والدین را به فرزندان خود آموزش دهند؛ چیزى كه امروز متاءسفانه بر اثر تهاجم فرهنگى بیگانگان رو به ضعف نهاده است. پدر و مادر باید با عمل و رفتار، خود در جهت بالا بردن سطح آگاهى هاى دینى فرزندان خویش، بویژه درباره رعایت حقوق والدین سعى و تلاش كنند و با بهره گیرى از شیوه هاى گوناگون آموزش، فرزندان خود را نسبت به اجداد، نیاكان و والدین خود وظیفه شناس بار آورند.
اولیاء از جمله پدر و مادر باید در پیش فرزند خود همواره از والدین خود به نیكى و احترام یاد كنند و نسبت به آنان نیكوكار باشند تا با عمل خویش فرزندان خود را اهل احسان و نیكى نسبت به والدین، بار آورند. در فرهنگ اسلامى احترام به والدین از قداست و جایگاه خاصى برخوردار است و از جمله مسائلى است كه پروردگار حكیم، عكس العمل دنیوى آن را نیز هر چه زودتر در برابر چشمان آدمى به نمایش مى گذارد. كسى كه به پدر و مادر خود احسان و نیكى كند، فرزندان وى نیز در دنیا نسبت به او احترام و احسان روا خواهند داشت.
پیامبر اكرمصلىاللهعليهوآله
فرمودند: نگاه كردن فرزند به صورت والدین از روى محبت به آن دو، عبادت است. نگاه كردن به چهره عالم و پدر و مادر از روى رأفت و مهربانى نسبت به آن دو، عبادت است
نگاه كردن به سه چیز عبادت است: نظر كردن به صورت پدر و مادر، نظر كردن به قرآن و نظر كردن به دریا.
بدون شك، اگر نظر كردن به چهره عالم، والدین، قرآن و دریا با رأفت و بصیرت باشد از مصادیق عبادت خدا به شمار مى رود.
امامعليهالسلام
در این باره كه آیا مى شود كسى بدهكارى شرعى؛ یعنى خمس و زكات مال خود را به پدر و مادر خود بدهد یا خیر پاسخ فرمودند: آدمى نمى تواند زكات خود را به پنج گروه بپردازد: پدر، مادر، فرزند، عبد و همسر خود؛ زیرا اینان نان خوران اویند و باید نفقه آنان را بدهد، لذا نمى تواند زكات خود را به آنان دهد، بلكه باید با اموال شخصى خود آنان را پذیرایى كند.
همچنین آن حضرت فرمود، پیامبر اكرمصلىاللهعليهوآله
فرمودند: كسى كه پدر و مادر خود را بیازارد، مرا آزرده است و كسى كه مرا بیازارد، خدا را آزرده است و ملعون است آن كسى كه خدا را بیازارد
.
حماد بن عیسى، در حضور امام صادقعليهالسلام
از پسر خود اسماعیل سخن بر زبان آورد و گفت: او بیش از سایر پسرانم به من احترام مى كند. امام فرمود: من او را پیش از این دوست مى داشتم، ولى اكنون بیشتر دوست مى دارم. امام افزود: هنگامى كه خواهر و برادر رضاعى پیامبر اكرمصلىاللهعليهوآله
بر او وارد شدند، رسول خداصلىاللهعليهوآله
براى خواهرش، احترام بیشترى منظور داشت، حتى جاى خود را به او داد و آن وساده اى كه خود روى آن مى نشست، زیر پاى خواهرش پهن كرد. وقتى علت آن را ایشان سؤ ال شد، فرمودند: او بیشتر به والدین خویش احسان و نیكى مى كرد
.
همچنین امام صادقعليهالسلام
فرمودند: بر هر كس لازم است دوستان پدر خود را مورد تفقد و نیكى قرار دهد؛ زیرا نیكى در حق آنان نیكى به پدر و مادر است
.
بحث حقوق والدین بحث عمیق و گسترده اى است و در چند سطر و احیانا چند صفحه نمى توان تمام ابعاد آن را مورد تجربه و تحلیل قرار داد. همچنانكه در مقام عمل نمى توان این حق را به سادگى ادا كرد. بنابراین در زیر به گوشه اى از این عرصه گسترده اشاره مى شود.
اسلام، منادى نظامى است كه سعادت همه جانبه اءبناى جامعه انسانى را در بر دارد. و در راه موفقیت این طرح، به ایجاد انسجام خانواده مى اندیشد. به جراءت مى توان گفت: هیچ مكتبى بسان اسلام درباره ثبات خانواده و حفظ حقوق اعضاى یك خانواده قدم بر نداشته و پیروانش را به رعایت آن توصیه و سفارش نكرده است.
حقوق والدین را از زوایاى مختلفى مى توان مورد بحث و بررسى قرار داد.
س -(
بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً
)
چه كسانى را شامل مى شود؟
ج - باید دانست كه مصداق هاى والدین محدود به نظر عرف نمى شود، در نتیجه هر كسى داراى چند پدر است؛ پدر تولدى، پدر تعلمى (معلم) و پدر تزویجى (پدر خانم). در این میان پیامبر اكرمصلىاللهعليهوآله
خود و امام علىعليهالسلام
را به عنوان پدران امت اسلام معرفى كرده است: «یا على أنا و أنت أبو، ا هذه الأمة
»
، و از ما خواسته كه حرمت آنان را نگهداریم. پاس داشتن حرمت پیامبر اكرمصلىاللهعليهوآله
و امامعليهالسلام
خود بحث مفصل دارد كه در جاى خود باید مورد بررسى قرار گیرد.
اثرات منفى عاق والدین
عاق والدین شدن چه تأثیر منفى در زندگى انسان دارد؟ و محبت و احسان به والدین چه نقش و تأثیر مثبت در زندگى ما بر جاى خواهد گذاشت؟
در پاسخ به پرسش فوق، باید به چند نكته توجه داشت:
۱. یكى از اثرات منفى والدین آزارى، جلب خشم و غضب و نارضایى پیامبر اسلامصلىاللهعليهوآله
است، اذیت پدر و مادر اذیت پیامبرصلىاللهعليهوآله
است؛ زیرا رسول خداصلىاللهعليهوآله
فرمود: هر كس والدین خود آزار دهد، بدون تردید مرا اذیت كرده است
.
۲. اذیت كردن و آزار دادن والدین موجب محرومیت انسان از الطاف خداوند و پاداش الهى مى شود. هر یك از ما در برابر عبادات خود از خداوند توقع و انتظار اجر و پاداش داریم و جاى تردید نیست كه خداوند در برابر حسنات به ما پاداش خواهد داد. یكى از اثرات منفى عاق والدین شدن این است. كه از اجر و پاداش در برابر عبادت محروم شویم، چرا كه پیامبر اكرمصلىاللهعليهوآله
فرمود: لا صیام لولد عاق.
۳. خیر و بركت زندگى از آدمى گرفته مى شود، چون نفرین پدر و مادر، موجب تیرگى زندگى است.
۴. در حال احتضار، زبان از گفتن شهادتین بند مى آید، رسول خداصلىاللهعليهوآله
به جوانى كه در حال احتضار بود، تلقین شهادتین كرد، زبان او همراهى نمى كرد، فرمودند: این جوان پدر و مادر دارد؟ گفتند فقط مادر او در قید حیات است.، دستور داد او را حاضر كنند، وقتى مادر بر بالین پسر حاضر شد، پیامبر فرمود: آیا از این پسر راضى هستى؟ جواب داد خیر؛ اما به خاطر شما یا رسول اللهصلىاللهعليهوآله
راضى شدم. ناگهان دیدند زبان جوان باز شد و به اداى شهادتین پرداخت.
۵. عكس العمل دنیوى و مقابله بمثل دنیوى دارد
؛ یعنى كسى كه پدر و مادرش را آزار دهد و اذیت كند، از فرزندان خود نیكى نخواهد دید
.
۶. دستور الهى را زیر پا نهاده است: خداوند فرمان مى دهد كه غیر او را پرستش نكنیم و نسبت به والدین احسان و نیكى نماییم.
دستور خداوند را زیر پا نهادن كیفر و عقوبت در پى دارد و عاق والدین یكى از گناهان كبیره است.
آیا عاق والدین شدن اختصاص به زندگى دنیوى والدین دارد؟ با توجه به تداوم حیات انسان در عالم برزخ عاق والدین شدن اختصاص به زندگى دنیوى ندارد، چنانچه مى فرماید:(
وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ
)
؛ در اخبار آمده است در روزهاى جمعه، اعمال آدمى را به پدر و مادر او اگر فوت كرده باشند، ارائه مى دهند، اگر در آن حسنات مشاهده شود خوشحال مى شوند و دعاى خیر مى كنند و اگر عمل شر باشد، ناراحت شده و نفرین مى كنند.
چگونه عمل و رفتار كنیم تا فرزندان ما نسبت به ما احسان كنند؟ در پاسخ بدین پرسش اولا؛ باید دانست كه احسان و ظلم به والدین، مقابله به مثل دنیوى را در پى دارد. ثانیا؛ در انتخاب همسر، یعنى مادر فرزندان آینده خود، از حیث عفت و پاكدامنى باید دقت بیشترى كرد. ثالثا؛ فرزندان خویش را باید مورد محبت قرار دهیم و جلوه هاى مختلف حب و دوستى نسبت به آنان را به نمایش بگذاریم، وگرنه سنگدل بار مى آیند و نه تنها نسبت به دیگران كه حتى نسبت به والدین خویش نیز بى توجه خواهند بود.
آیا ترك روزه مستحبى با نهى پدر سازگار است؟ فقیه نامدار، مقدس اردبیلى در زبدة البیان مى نویسد: مكلف مى تواند روزه مستحبى خود را رها كند، مگر آنجا كه مورد نهى پدر نه مادر قرار گیرد، در آن صورت نمى تواند آن را ابطال نماید.
آیا مسافرت غیر واجب و نیز انجام اعمال مستحبى باید با اذان پدر و مادر باشد؟ مسافرت مباح غیر واجب باید با اجازه والدین باشد؛ زیرا به نوعى اذیت و آزار آنان را به همراه دارد، لذا فقهاء بدان عنایت دارند. و همچنین در باب انجام روزه مستحبى و نذر، كه اجازه آن دو لازم است: «و اما السفر المباح بل المستحب فلا یجوز بدون اذنهما لصدق العقوق و لهذا قاله الفقهاء و اما فعل المندوب فالظاهر عدم الاءشتراط الا فى الصوم و النذر
»
آیا در مسئله ازدواج اجازه والدین ضرورى است؟ اجازه والدین، به خاطر رعایت مصالح زندگى فرزندان است، در واقع اجازه آنان، عقلى و اخلاقى است و اگر فرزندان از حیث كمال عقل و بلوغ تشخیص مصالح زندگى خود، داراى رشد لازم باشند، ازدواج آنان، باطل نیست.
آیا در باب رعایت حقوق والدین، مؤمن بود نشان، شرط است؟ خیر، شرط نیست؛ زیرا قرآن كریم مى فرماید:(
وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَاناً
)
و سایر آیات، مطلقند و هر گونه پدر و مادر را شامل مى گردد.