جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامى
٣ - اقامه نماز جماعت در سه وقت اول وقت شرعى در مسجد برگزار شود: گاهى در بعضى مسجدها كه نماز جماعت ندارند، يا نماز جماعت آنان مرتب ، منظم و مستمر نيست ، در فكر نمازگزارانى كه يك يا دو بار به مسجد مراجعه مى كنند و با اين وضع روبرو مى شوند، اين طور تداعى مى شود كه نماز جماعت در مسجد برگزار نمى شود، و لذا سعى مى كنند به مسجد ديگرى مراجعه كنند كه اين موضوع موجب كم جمعيت بودن نمازها در مسجد مى شود و آن نشاط و پويايى كه بايد در مساجد باشد، كمرنگ مى شود، در بعضى مساجد، بخصوص صبح ها نه تنها نماز جماعت برگزار نمى شود، بلكه در مسجد هم به روى نمازگزاران بسته است كه اين وضع آثار منفى زيادى در بر دارد و باعث مى شود كه مسجد رونقى نداشته باشد.
٤ - پذيرايى مناسب در مسجد: پذيرايى در تثبيت جمعيت شركت كننده و رفع خستگى بسيار مؤ ثر است ، متاءسفانه اين مورد جز در بعضى مواقع استثنايى ، در برنامه هاى مسجد مورد توجه نيست و در بسيارى موارد به مناسبت هاى گوناگون ، جلسات سخنرانى و يا دعاهاى طولانى بدون تنوعى از ٢ الى ٣ ساعت به طول مى انجامد، يا بعضا چند استكان چاى ، آنهم با كيفيت هاى آن چنانى بسنده مى كنند، لكن ضرورت دارد مدير مسجد با هماهنگى با هياءت امنا، در هر مراسمى متناسب با موضوع مجلس در فرصت مناسبى ، از شركت كنندگان پذيرايى شود. در اين صورت جمعيت احساس خستگى نمى كند و مجلس هم متنوع مى شود و شركت كننده ، حوصله بيشترى به منظور استفاده برنامه هاى پيش بينى شده پيدا مى كند.
٥ - به منظور جذابيت بيشتر برنامه هاى مسجد: بويژه مراسمى كه سخنرانى جزو برنامه اصلى مسجد است ، ضرورى به نظر مى رسد كه مدير مسجد ترتيبى اتخاذ كند تا در مورد موضوعات خاص از افراد با صلاحيت نامى و متخصص در قالب سخنران دعوت شود كه جلسه بهره بيشترى داشته باشد و مستمعين اين باور را داشته باشند كه مراسم منعقد شده صرفا براى رفع تكليف نيست ، بلكه مراسمى هدف دارد و عمده آن ارتقاى سطح عمده ، فرهنگى ، سياسى ، اجتماعى و غيره شركت كنندگان است و لذا در صورت ادامه اين برنامه ها و استفاده از وجود چنين اشخاصى يقينا در هر مراسم در مقايسه با مراسم قبل ، نه تنها جمعيت افت نمى كند، بلكه در هر مرحله جمعيت بيشتر در مراسم حضور مى يابند و از طرفى بهره دهى مجلس هم بالا مى رود.
٦ - بيان و طرح خاطرات خوب علمى ، هنرى و غيره : كه توفيق و ناكامى را در بر دارد و در قالب برنامه هاى پيش بينى شده مسجد به وسيله جوانان و نوجوانان بر جذابيت و بالا بردن كيفيت برنامه هاى مسجد مى افزايد، ضمن اينكه دادن فرصت بحث و طرح مسائل به جوانان و نوجوانان تاءثيرى مثبت در خود مجرى جوان دارد، ديگران نيز سعى مى كنند با كار و تلاش بيشتر در مجالس مسجد حضور فعال ترى داشته باشند و بهتر خود را معرفى كنند و به ديگران بشناساند، از طرفى با اين برنامه ها، استعدادها سنجيده مى شود و روحيات و برخورد افراد تا حدودى مشخص مى گردد و در مواقع لزوم ، بخصوص در هنگام گزينش ها درباره افراد، قضاوت ساده تر و راحت تر صورت مى گيرد.
ج : ضرورت شوراى سياستگذارى با توجه به اوصافى كه از شيوه برگزارى و اجراى برنامه هاى مساجد به ميان آمد و با عنايت به اينكه امام جماعت هر مسجد در قالب شخص روحانى جايگاه ويژه اى دارد و مردم نيز براى اين عزيزان احترام ويژه اى قايلند، بخصوص در وضع كنونى كه هر فردى از جامعه اسلامى درباره مسائل سياى ، اجتماعى ، اقتصادى ، و غيره كشور و منطقه تفكراتى دارد كه ناشى از رشد آگاهى و بينش افراد در پرتو بركت انقلاب اسلامى است ، به منظور ايجاد وحدت ، انسجام و پرهيز از هر گونه تنش و جدايى و ايجاد فاصله بين افراد و تعارض آرا و موضع گيرى ها و سوق جامعه اسلامى در جهت اهداف برنامه ها و سياست گذارى هاى نظام مقدس جمهورى اسلامى و توصيه هاى مقام ولايت لازم است در هر شهرستانى شوراى سياست گذارى ائمه جماعات مساجد تشكيل شود و مسائل گوناگون منطقه را تجزيه و تحليل كند و در خصوص مسائل متفاوت ، تصميم واحدى اتخاذ كند.
در برابر موضوعات خاص و عام همگن و هماهنگ عمل نمايند.
از طرفى وجود شوراى سياست گذارى ائمه جماعات مى تواند بعد نظارتى بر عملكرد ائمه محترم جماعات داشته باشد و در صورتى كه در پاره اى از مسائل در برخوردها و موضع گيريها يا اداره مساجد، نقاط ضعفى مطرح بود، شورا بتواند تا قبل از تبديل نقطه ضعف به مشكلات حادتر، جلوى آن را بگيرد و نواقص و نارسائى ها را اصلاح كند.
د: ضرورت تاءمين آگاهى هاى سياسى ، اجتماعى ، فرهنگى ائمه محترم جماعات با عنايت به تحولى كه بعد از پيروزى انقلاب اسلامى در مساجد پيدا شده و انتظارى كه مردم از امام جماعت هر مسجد دارند، توقعى كه از برنامه هاى مسجد در اذهان عموم مردم موجود است ، لازم است به منظور بر پا كردن برنامه هاى مسجد و پويايى آن اقدام كرد.
ابتدا و قبل از هر چيز امام جماعت مسجد، مجهز به اطلاعات عمومى ، حداقل در حد مراجعه نمازگزاران باشد و از سياست هاى دولت ، موضع گيرى هاى نظام ، ديدگاه هاى مقام معظم رهبرى و شخصيت هاى برجسته روحانى كشور و منطقه ، برنامه ريزى هاى اقتصادى و غيره اطلاعات اجمالى داشته باشد تا بتواند هم در تحليلها مورد استفاده قرار دهد و هم در موضع گيرى هاى و اظهار نظرها صائب باشد. اين كار با تهيه بولتن هاى سياسى ، اجتماعى ، اقتصادى و غيره امكان پذير است و مى توان از اين طريق از ائمه محترم جماعت يك مسجد اطلاعات بيشترى و به مسائل روز آگاهى بيشترى داشته باشد، از طرفى اظهار نظر و موضع گيرى وى در بين طبقات گوناگون اجتماع خريدار بيشترى دارد.
مردم احساس مى كنند كه گفته و توصيه و حركت و مواضع او با بينش و آگاهى است و لذا جماعت ، تاءثيرپذيرى بيشترى از وى دارند.
ه - ضرورت ارزشيابى ارزشيابى در كار و عملكرد مساجد كار بس دشوار و سنگينى است و اجر و پاداش فعاليتهاى انجام شده را تنها خداوند قادر مى تواند عنايت كند، لكن به لحاظ اينكه نظارتى بر كار ائمه محترم جماعات باشد و مديران مساجد هم احساس كنند علاوه بر اينكه شرعا بايد متعهد و احساس مسئوليت نمايند، عملكردشان مورد ارزيابى است ، و لذا سعى مى كنند به منظور تحقق امور گوناگون ، چارچوب داشته باشند، در اين وضع ، حالتى رقابتى بين مسجد پيش مى آيد و هر مسجد سعى مى كند بهترين و با محتواترين برنامه ها را داشته باشد، پس از جمع بندى عملكرد مساجد مى توان به نقاط ضعف و قوت مساجد پى برد و همچنين هر مسجدى مى تواند از تجربه مديريت مسجد ديگر بهره بگيرد، خلاصه اينكه ارزشيابى عملكرد مساجد عامل مهمى در بالا بردن كيفيت برنامه هاى مسجد، شتاب بخشيدن به فعاليت ها و غيره به شمار مى رود، از مواردى كه مى تواند ارزيابى شود اين است كه در هر مسجد اعضاى مسجد با بازار محدود، مسجد به گونه اى از قبل هماهنگ كرده باشند كه بلافاصله پس از بلند شدن صداى ملكوتى اذان ، تمام فعاليت بازار تعطيل و افراد نيز به منظور اقامه نماز به مسجد مراجعه كنند. يعنى محدوده محله اى مسجد به گونه اى باشد كه به هنگام وقت شرعى نمازها يكپارچه تعطيل و از تجربيات امام و ماءمومان مسجد موفق براى ساير مساجد استفاده شود.
و: توسعه شهرها و نقشه جامع آنها با محورى بودن مسجد للّه با توجه به فرازهاى ياد شده كه به بيان شمه اى از نقش مساجد و محوريت آن در مسائل سياسى ، اجتماعى ، فرهنگى و بخصوص بعد از پيروزى انقلاب اسلامى پرداخته شد و با عنايت به نقش مساجد در پيشبرد اهداف مورد نظر مى طلبد كه در بحث توسعه شهرها، از جمله امكانات كافى براى احداث هر منطقه مسكونى يا شركت هاى كوچك و بزرگ در حاشيه شهرها به تناسب جمعيت و استعداد توسعه آن منطقه يا شهرك ، مسجد وجود داشته باشد تا جماعت ساكن بتوانند علاوه بر اداى فرايض دينى ساير فعاليت هاى گروهى و جمعى خود را انجام دهند؛ عملى شدن اين برنامه توجه به مواردى را مى طلبد كه ذيلا اشاره مى شود:
١ - لازم است به كليه دستگاه هاى اجرايى اعم از دولتى يا بخش خصوصى كه در خصوص شهرك سازى يا ساخت اماكن مسكونى به صورت انبوه فعالند موكدا تاءكيد شود كه محل مناسبى با توجه به ابعاد توسعه محل ، مورد نظر قرار گيرد تا در آن مسجد بنا شود و با مشاركت هاى مردمى همگام با ساخت ساير كاربرى ها و همزمان با شروع استفاده از واحدهاى مسكونى و اماكن از مسجد استفاده شود.
٢ - در ساخت مساجد سعى شود به منظور بالا بردن جذابيت و زيبايى فضاى مسجد ضمن مراعات سبكهاى معمارى سنتى كه مورد استفاده اماكن مذهبى است ، فضاى سبز مناسب و مكان هاى مورد نياز به تناسب فعاليت هاى مسجد مثل حسينيه ، خانه خادم ، خانه عالم ، اتاق صوتى ، پايگاه مقاومت ، نماى زيبا و مناسب و غيره مد نظر قرار گيرد، به طور خلاصه شيوه ساخت مساجد طورى باشد كه در بين هر منطقه جلوه خاص و زيباى خود را نمايان سازد و سنبل زيبايى هر منطقه باشد.
٣ - در خصوص وضع فعلى مساجد موجود كه بسيارى از آنان قديمى است ، لازم است مديريت هر مسجد با پيگيرى و جذب مشاركت هاى مردمى ، در باز سازى ، ترميم و توسعه مسجد، به تناسب منطقه اقدام شود، زيرا متاءسفانه در بسيارى موارد در گوشه و كنار شهرها مشاهده مى شود كه ساخت اماكن مسكونى به طور متراكم جلو مى رود و نهايتا افزايش جمعيت در حد چشم گيرى صورت مى گيرد، لكن مسجد تغييرى نكرده است ، به اين دليل به هنگام ايام مذهبى و يا برگزارى مراسم و نمازهاى جماعات ، عمدتا مساجد با كمبود فضا براى پذيرش افراد روبرو هستند كه اقدام ياد شده گامى به منظور رفع اين مشكل خواهد بود.
٤ - ناگفته پيداست به منظور پياده كردن پيشنهادهاى ياد شده ، اولين نقش مؤ ثر را مديريت و امام جماعت مسجد ايفا مى نمايد و بايد با برنامه ريزى هاى لازم زمينه توسعه را فراهم سازد و مشاركت هاى اجرايى و مردمى را جذب و جلب نمايد كه در اين خصوص نيز پيشنهاد مى شود:
١ - ٤) ائمه محترم جماعات به طور مستمر و مرتب تناسب مسجد و منطقه را با محدوديتى معين ، در دست بررسى و مطالعه داشته باشند و در هر مقطعى كه احساس نياز به توسعه پيدا شود، با هماهنگى با عوامل اجرايى اقدام كنند.
٢ - ٤) به منظور هماهنگى با بافت و سيستم شهرى و منطقه اى ائمه محترم جماعات هر شهر و ديار با مسؤ ولان منطقه ، حداقل يك بار جلسات هماهنگى منعقد كند؛ و مسائل و موارد اجرايى و توسعه مسجد را جمع بندى نمايند و درباره بخشى از مسائل كه مستلزم ديدگاه فنى و اجرايى و برنامه ريزى اجرايى است ، به بحث بپردازند تا بعد از تجزيه و تحليل به نتيجه برسند.
٣ - ٤) ائمه محترم جماعات در قالب مديران مساجد از اعمال سليقه هاى شخصى در تغيير نما و فضاى مساجد به طور جدى خوددارى نمايند و قبل از انجام دادن عملياتى با صاحبان فن و صاحب نظران مشورت بكنند تا فعاليت هاى انجام شده بيشتر مورد بهره بردارى و استفاده باشد.
امروزه ساختار مساجد بخصوص مساجد قديمى و سنتى ، از جمله مشكلاتى است كه باعث مى شود جوابگوى برنامه هاى پيش بينى شده فرهنگى ، هنرى ، آموزشى و غيره نباشند. در اين مساجد كه محلى براى انجام دادن فعاليت هاى اجتماعى عمومى در زمينه هاى ياد شده نيست و اگر هم به ناچار از صحن مساجد در قالب محل انجام دادن كار استفاده شود، بسيارى از علاقه مندان به علت بعضى مسايل شرعى از حضور در صحن مسجد بهنگام اجراى برنامه ، اكراه دارند و احتياط مى كنند، بر عكس ، در مساجدى كه حسينيه چشم گير تر است . بنابراين از جمله وظايف مديريت مسجد توجه به اين قبيل مسايل است و بايد با مشورت صاحب نظران هر مسجد به تناسب فضايى كه در اختيار دارد در اين زمينه ها طراحى و اقدامات لازم داشته باشد، تا بتواند از اين طريق بر جذابيت مساجد بيفزايد.
ز: روابط عمومى عمدتا بحث روابط عمومى نه تنها در مسجد، بلكه در هر تشكيلاتى در بهبود برنامه ها و حفظ و حراست از جايگاه هاى هر تشكيلات نقش عمده و حياتى دارد، هر چه روابط عمومى قوى باشد يعنى ارتباط بين مسئول و مدير يك دستگاه با طبقات گوناگون محكمتر باشد، به همان ميزان كاميابى بيشتر مى شود، زيرا با داشتن ارتباط عمومى بر اطلاعات مسئولان افزوده مى شود. از اين ارتباطات مى توانند در برنامه ريزى ها استفاده كامل و وافر بكنند، بويژه اينكه مسجد نهادى مذهبى و عمومى است ، متعلق به شخص و يا گروه خاص نيست ، در شبانه روز هر كسى مى تواند به مسجد مراجعه نمايد، بنابراين مقوله ارتباط عمومى در اينجا نقش اساسى تر دارد، در مقايسه با ساير موارد حساس تر و نتيجه آن كار ساز تر است ، بنابراين ائمه محترم جماعات بايد در اين خصوص كاملا مراقب باشند كه از ميزان اين ارتباط نه تنها كاسته نشود، بلكه روز به روز افزون تر گردد و ارتباط با نمازگزاران بيشتر شود. در اين راستا توجه به مسائل زير مؤ ثر خواهد بود.
١ - با توجه به تمايلات روحى نمازگزاران برنامه ها را تنظيم نمايد كه در چنين اوضاعى نمازگزار احساس كند نظرش در برنامه ها لحاظ مى شود و احساس تعهد و مسئوليت مى كند و در كارها مشاركت بيشترى دارد، با اين كار زمينه تقسيم وظايف و امور مسجد به گروه هاى كارى گوناگون فراهم شود، از قبيل بسيج ، انجمن و يا گروه فرهنگى مسجد، انجمن ورزشى مسجد، انجمن خدمات اجتماعى و غيره .
٢ - به گونه اى با نمازگزاران و مردم محله مسجد، برخورد نمايد كه طبقات گوناگون خود را نزديك به او بدانند، تا حدى كه حتى به خود جرات دهند مسائل محرمانه شخصى خود را هم با امام جماعت محل در قالب مرجعى رازدار در ميان بگذارند، در ايامى مثل اعياد به خانواده هاى ساكن در محدوده مسجد سركشى شود. به منظور جذب جمعيت بيشتر به مسجد از طريق ارتباط عاطفى با مردم در ديدارها بيشتر كسانى را مورد توجه قرار دهد كه كمترين ارتباط با مساجد را دارند، به اين وسيله مى توان افراد و اشخاص بيشترى را با مسجد مانوس كرد.
٣ - با نمازگزاران ابراز همدردى شود، بخصوص در گرفتارى ها، مساجد غمخوار و ياور آنان باشد.
٤ - حضور در بين مردم ، حضور ساده و مردمى باشد، از هر گونه تجمل گرايى پرهيز شود، زيرا مردم احساس مى كنند صميميت قلبى وجود ندارد و باعث دفع مردم مى شود.
٥ - امام جماعت مسجد بايد در انتخاب و نصب نيروهاى خدمتگزار مسجد بخصوص خادم مسجد نهايت دقت را به خرج دهد و از افرادى استفاده نمايد كه اولا مشهور به خوش نامى باشند، داراى خلق خوش باشد تا بتواند با نمازگزاران آن گونه كه توقع و انتظار هست ، برخورد نمايد، به مسايل تا حدودى آگاه باشد، از ورود نوجوانان و خردسالان به مسجد جلوگيرى نكند، بلكه بالعكس جذابيت داشته باشد و داراى نيروى جسمى نسبى باشد كه در ننظيف مسجد بخوبى از عهده كار برآيد.
٦ - امام جماعت بايد با نيروهاى باارزش انقلاب شكوهمند اسلامى ، از جمله ايثارگران (بسيج و رزمندگان ، خانواده هاى معظم شهدا، آزادگان ، جانبازان ) رابطه نزديك و تنگاتنگ برقرار سازد، هر چه در اين زمينه بيشتر با اين عزيزان و خانواده هاى محترم شان ماءنوس شوند، در زمينه جذب ، موفق تر و ديگران هم از اين برخورد، تاءثير پذير تر مى شوند.
٧ - همان گونه كه از جايگاه امامت جماعت مسجد انتظار مى رود بايد مراعات مسائل اخلاقى ، اجتماعى و معنوى بشود و امام جماعت از هر لحاظ الگو باشد. با عنايت و توجه به جايگاه شخصى امام جماعت در صورتى كه خداى ناكرده رفتارى خلاف شؤ ون اسلامى ، عرفى و اجتماعى از او سر زند كه از ديدگاه عموم مردم نمود منفى داشته باشد، در دفع مردم از مسجد، بسيار مؤ ثر است ، چه بسا در بعضى افراد اين برخوردها تاءثير عميق تر بگذارد و براى هميشه از دين و مقدسات برى شوند.
٨ - در ساخت مسجد دقت شود كه به هر طريق ممكن محلى براى كسب در آمد ثابت و دائم براى مسجد ايجاد شود، تا از جمع آورى كمكهاى مالى در مسجد كه از عوامل بازدارنده است ، خوددارى شود، در اين مورد امام جماعت مسجد لازم است به گونه اى برنامه ريزى كند كه بجز در موارد كلى و ضرورى آنهم با برنامه ريزى كامل و دقيق از جمع آورى وجه در مساجد خوددارى گردد و مسجد حالت گدا پرورى به خود نگيرد.
٩ - در انتخاب هيئت امناى مسجد دقت لازم معمول شود تا اعضاى هيئت از افراد منطقى و باسواد باشند، همچنين از افراد مطلع و آگاه به مسائل به منظور عضويت دعوت شود كه هر عضوى خود مجرى برنامه هاى مسجد باشد، مهمتر اينكه در برنامه ريزى هاى مسجد نيز خود، نقش اصولى داشته باشد.
ح : مديريت سياسى ، اجتماعى امام جماعت با مسجد نكته مهم تر بحث مديريت سياسى اجتماعى امام جماعت مسجد اين است كه امام جماعت بايد ارزش هاى انقلاب را پاس دارد. خدمتگزاران به انقلاب را خادم باشد. مسائل گوناگون انقلابى با برنامه ريزيهاى پيش بينى شده ، براى مردم و بخصوص قشر جوان ، تجزيه و تحليل كنند، انگيزه ها و اهداف انقلاب را در ضمن دوره اى مناسب براى نمازگزاران تشريح نمايد و جوانان و نوجوانان را با موضوع انقلاب آشنا سازد.
پايبندى مخلصانه وى نظام اسلامى براى همگان آشكار باشد و در تمام سختى ها و مباحث جايگاه عظيم ولايت فقيه را كه مشروعيت نظام مقدس نظام مقدس جمهورى اسلامى در پرتو آن ممكن است ، تشريح نمايد، رهنمودهاى رهبر عظيم الشاءن انقلاب را نه تنها در تعريف و توضيح و تفسير بخوبى بيان نمايد، بلكه در عمل نيز از عاملان بى چون و چراى رهنمودها باشد كه طبيعتا در افزايش جذابيت مديريت و مسجد تاءثيرى ويژه خواهد داشت .
مديريت مسجد بايد داراى بينش سياسى و اجتماعى كافى و به مسائل آگاه باشد، زيرا مردم امام جماعت را مرجع خود مى دانند. ديدگاه و بينش او براى مردم اسوه و الگو باشد تا بسيارى از وى تقليد كنند، چرا كه عمل او را حساب شده مى دانند، بنابراين مهم ، او بايد بر خوردش را با شناخت تنظيم كند.
امام جماعت مسجد بايد معتقد به اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله باشد تا بتوانند با اين باور، اسلام را با همه جوانب و تفكرش به مردم بشناساند، در اين صورت كلامش براى مستمع نافذ و گيراست ، برخوردهايش آنگونه كه لازم و كارساز باشد، تنظيم گردد، يقينا در چنين وضعى جذابيت برنامه ها به حد ايده آل خود مى رسد و عكس اين مطلب هم صادق است .
موضع گيرى امام جماعت در قالب مدير مسجد بايد در راستاى سياست هاى نظام مقدس جمهورى اسلامى باشد كه هم از تفرقه و جدايى جلوگيرى شود و هم بر وحدت ، انسجام و يك پارچگى بين طبقات گوناگون اجتماع مردم بيفزايد و هم از گمراه شدن افراد كم سواد و ناآگاه و بيگانه با مسائل پرهيز شود.
امام جماعت مسجد در قالب مدير و اداره كننده مسجد بايد قوى و امين باشد، در تصميم گيرى ها دقت شود و در تصميم خود استوار باشد، از تاءثير پذيرى هاى بى مورد شخصى به دور باشد، در امانتدارى زبانزد خاص و عام باشد، در صورت وجود اين شروط، حرف و عملش نافذ است ، در غير اين صورت ، عامه مردم او را با چشم ديگرى مى نگرند، سخنش كم اثر و عملش غير صواب در بين مردم جلوه مى دهد.
امام جماعت هر منطقه بايد برخوردهاى خوب و حساب شده با مردم داشته باشد در بين مردم و در واقع در دل و قلب مردم جايگاه داشته باشد، در بين طبقات گوناگون اجتماع نفوذ داشته باشد و در صورت وجود چنين اوضاعى امام جماعت مسجد رسالت مديريتى ديگر خود را كه رفع اختلاف بين نمازگزاران ، رفع اختلاف خانوادگى آنان و فراتر از همه ، رفع اختلاف شخصى و خانوادگى است ، بخوبى انجام دهد. پس ميانجى گرى و پيشنهادهاى اصلاحى وى براى مردم اهميت دارد، زيرا مردم شناخت كلى از امام جماعت دارند، به يقين مى دانند كه قضاوت او به منظور اصلاح و بهبود كار است ، لذا با اين روند، امام جماعت به راحتى مى تواند نقش خوب و مثبتى را در حل مشكلات ايفا كند.
امام جماعت در قالب يك محور در هر منطقه در جريان هاى گروهى بايد كاملا مستقل عمل نمايد و همه طبقات و گروه ها را زير چتر و پوشش خود داشته باشد، در جريانات گروهى پر واضح است كه امام جماعت محل و منطقه نبايد از ديدگاه خاصى حمايت و ديدگاه هاى ديگر را وارد و با افراد قطع ارتباط كند، و يا در مقابل آنان موضع بگيرد، يقينا آنها هم بفكر مقابله و موضع گيرى خواهند افتاد. لذا در چنين اوضاعى به تجربه ثابت شده است كه محوريت امام جماعت رفته رفته كمرنگ مى شود و نقش اساسى خود را بخوبى نمى تواند ايفا نمايد. مثلا در جريان انتخابات مجلس شوراى اسلامى بايد نقش خود را در قالب دعوت كلى و عمومى از مردم به منظور حضور در شعب اخذ راءى و ضرورت پشتيبانى از طبقات و گروه هاى گوناگون مردمى ، ايفا كند و اكيدا از جانبدارى شخصى و گروهى خاص بپرهيزد، اگر هم ديدگاهش با يكى از طرفين هماهنگ بود، به گونه اى برخورد كند كه از حركتش ، سخنش و حضورش در بين مردم استنباط نشود كه گروهى عمل مى كند، چرا كه اگر چنين شد، به طور طبيعى عده زيادى از مدرم از دور و بر او پراكنده مى شوند و با او به مقابله بر مى خيزند و طبعا اين مهم در تمام امور مسجد و برنامه ريزى هاى تبليغى اثر سوء مى گذارد، از همه مهم تر اينكه طرفدارى و جانبدارى يك طرفه امام جماعت به وحدت لطمه مى زند و موجب اختلاف و درگيرى مى شود، لذا توجه به اين امر ضرورى است كه مقام و جايگاه ائمه محترم جماعات بسيار والا تر و برتر از اين امور است و در حفظ و حراست از چنين جايگاهى بايد تمام توان و تلاش را به كار برد.
جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامى
۱- وسائل الشيعه : ج ۳، ص ۵۱۷.
۲- من لايحضره الفقيه : ج ۱، ص ۷۷.
۳- ترمذى دعوات : ج ۳، ص ۸.
۴- الطريحى ، فخرالدين : جمع البحرين ، تحقيق سيد احمد حسينى ، المكتبة المرتضوية ، تهران ۱۳۶۸ ه ق ، ج ۳، ص ۶۵.
۵- الخوزى ، اشر تونى ، سعيد: اقرب الموارد فى فصح العربية و الشواره ، المكتبة الحجازية ، بيروت ص ۴۹۵.
۶- الزبيدى ، محمد مرتضى : تاج العروس (من اهر القاموس )، منشورات دارمكتبة الحياة ، لبنان ، ج ۲، ص ۳۷۱.
۷- الزبيدى ، محمد مرتضى : تاج العروس (من اهر القاموس )، منشورات دارمكتبة الحياة ، لبنان ، ج ۲، ص ۳۷۱.
۸- راغب اصفهانى ، مفردات الفاظ القرآن ، تحقيق نديم مرعشى ، دارالكتب العلمية ، ص ۲۷۱.
۹- زركشى ، محمد بن عبدالله ، اعلام المساجد باحكام المساجد، تحقيق ابو الوفاء مصطفى المراغى ، دارالكتب المصرية ، قاهره ، ۱۴۰۳ ه ق ، ص ۲۸.
۱۰- كهف / ۲۱.
۱۱- اسراء / ۱.
۱۲- النجفى ، محمد حسن ؛ جواهر الكلام ، دارالكتب الاسلامية ، تهران ، ۱۳۹۲ ه ق ، ج ۱۴، ص ۶۱.
۱۳- سيوطى ، عبدالرحمن ؛ حسن المحاضرة فى اخبار مصر و القاهرة ، مطبعة الموسوعات ، مصر، ج ۲، ص ۱۴۹.
۱۴- عبدالوهاب ، حسن ؛ تاريخ المساجد الاشريه ، دارالكتب المصرية ، قاهرة ، ص ۸.
۱۵- سوره بقره آيات ۱۴۵، ۱۵۰، ۱۵۱، ۱۹۱، ۱۹۶، ۲۱۷؛ مائده / ۲؛ اعراف / ۲۹ و ۳۱؛ انفال / ۳۴؛ توبه / ۷؛ اسراء / ۱؛ كهف / ۲۱؛ عنكبوت / ۷؛ فتح / ۲۵ و ۲۷؛ حج / ۲۵.
۱۶- سوره بقره / ۱۴ و ۱۸۷؛ توبه / ۱۷ و ۱۸؛ حج / ۴۰؛ جن / ۱۸.
۱۷- بقره / ۱۲۵.
۱۸- رازى ، ابوالفتوح : تفسير، لقيم و حواشى مهدى الهى قمشه اى ، انتشارات علمى ، تهران ۱۳۲۵، ج ۱، ص ۳۱۱.
۱۹- رازى ، ابوالفتوح : تفسير، لقيم و حواشى مهدى الهى قمشه اى ، انتشارات علمى ، تهران ۱۳۲۵، ج ۱، ص ۳۱۱.
۲۰- ابراهيم / ۳۷.
۲۱- بقره / ۱۲۷.
۲۲- نهج البلاغه : خطبه تاصحه ، ص ۷۹۴.
۲۳- طبرسى ، الفضل : مجمع البيان فى تفسير القرآن ، انتشارات اسلاميه تهران ، ۱۳۹۰ ه ق ، ص ۲۰۴.
۲۴- طباطبائى ، سيد محمد حسين : الميزان فى تفسير القرآن ، ترجمه ناصر مكارم شيرازى ، نشر فرهنگى رجاء، تهران ج ۳، ص ۵۸۲.
۲۵- جن / ۱۸.
۲۶- غافر / ۶۰.
۲۷- الميزان ، ج ۲۰، ص ۲۰۶.
۲۸- الميزان ، ج ۲۰، ص ۲۰۶.
۲۹- مبيدى ، رشيد الدين : كشف الاسرار و عدة الابرار، به انضمام على اصغر حكمت ، تهران ۱۳۳۹، ج ۱۰، ص ۲۵۶.
۳۰- سوره توبه / ۱۰۷ - ۱۰۸.
۳۱- واحدى نيشابورى ، على : اسباب النزول ، ترجمه محمد جعفر اسلامى ، انتشارات بنياد علوم اسلامى ، تهران ، صص ۱۷۵ و ۱۷۶.
۳۲- الميزان ، ج ۹، ص ۶۲۲.
۳۳- تفسير الضوح رازى ، ج ۵، ص ۲۵۳.
۳۴- مجمع البيان ، ج ۵، ص ۷۳.
۳۵- الميزان ، ج ۹، ص ۶۲۲.
۳۶- توبه / ۱۷ و ۱۸.
۳۷- كشف الاسرار، ج ۴، ص ۱۰۲.
۳۸- تفسير ابوالفتوح الرازى ، ج ۵، ص ۱۴۰.
۳۹- كشف الاسرار، ج ۴، ص ۱۰۳.
۴۰- زمخشرى ، محمد: الكشاف دار المعرفة ، بيروت ، ج ۴، ص ۱۷۹.
۴۱- الكشاف ، ج ۲، ص ۱۷۹.
۴۲- رشيد، رضا، محمد: المنار، دارالمعرفة ، بيروت ، ج ۶، ص ۲۱۴.
۴۳- نور / ۳۶.
۴۴- الكشاف : ج ۳، ص ۶۸.
۴۵- الميزان ، ج ۱۵، ص ۱۷۸.
۴۶- حج / ۴۱.
۴۷- كشف الاسرار: ج ۶، ص ۵۳۶.
۴۸- همان ماءخذ: ج ۶، ص ۵۳۷.
۴۹- بقره / ۱۱۴.
۵۰- المنار: ج ۱، ص ۴۳۱.
۵۱- المنار: ج ۱، ص ۴۳۱.
۵۲- حج / ۴۱.
۵۳- مستدرك الوسائل : صص ۳۱۳ و ۳۵۹.
۵۴- مستدرك الوسائل : صص ۳۱۳ و ۳۵۹.
۵۵- هال ناقة : صص ۳۵۹ و ۵۵۴.
۵۶- مغزى ، اسماعيل ، جامع الاحاديث : ج ۴، ص ۴۵۲.
۵۷- وسائل الشيعه ، ج ۳، ص ۵۵۶.
۵۸- مستدرك الوسائل : ج ۳، ص ۳۶۶.
۵۹- جواهر الكلام : ج ۱۴، ص ۷۳.
۶۰- مستدرك الوسائل : ج ۳، ص ۳۶۳.
۶۱- جواهر الكلام : ج ۱۴، ص ۱۱۲.
۶۲- مالك بن انس ؛ الموطا، چاپ مصر، ص ۵۶.
۶۳- الكاند هلوى ، حياة الصحابة : چاپ بيروت ، ج ۳، ص ۱۰۶.
۶۴- العاملى ، زين الدين ، منية المريد: چاپ قم ، ص ۲۶.
۶۵- بحرانى ، يوسف ، الحدائق الناظرة فى احكام العشرة الطاهرة : چاپ نجف ، ج ۷، ص ۲۶۴.
۶۶- مستدرك الوسائل : ج ۳، ص ۳۶۴.
۶۷- وسائل الشيعه : ج ۳، ص ۴۸۰.
۶۸- همان ماءخذ: ج ۳، صص ۴۸۰ و ۴۸۲.
۶۹- همان ماءخذ: ج ۳، صص ۴۸۰ و ۴۸۲.
۷۰- همان ماءخذ: ج ۳، ص ۸۵.
۷۱- مستدرك الوسائل ، ج ۳، ص ۳۵۶.
۷۲- وسائل الشيعه : ج ۳، ص ۱۸.
۷۳- جواهر الكلام : ج ۱۴، ص ۱۳۸.
۷۴- وسائل الشيعه ، ج ۳، ص ۵۰۷.
۷۵- همان ماءخذ، ج ۳، ص ۵۱۱.
۷۶- جواهر الكلام : ج ۱۴، ص ۸۸.
۷۷- مستدرك الوسائل : ج ۳، ص ۳۸۶.
۷۸- مستدرك الوسائل : ج ۳، ص ۳۸۶.
۷۹- كاظمى ، سيد محمد مهدى ، تحفة الساجد فى احكام المساجد: بغداد، ۱۳۷۶ ه ق ، ص ۵۰.
۸۰- مجلسى ، محمد باقر، بحار الانوار: تمر سته الوفاء، بيروت ، ۱۴۳ ه ق ، ج ۸۳، ص ۳۷۴.
۸۱- مستدرك الوسائل : ج ۳، صص ۳۵۲ و ۳۸۰.
۸۲- مستدرك الوسائل : ج ۳، صص ۳۵۲ و ۳۸۰.
۸۳- وسائل الشيعة : ج ۳، ص ۳۳۳.
۸۴- همان ماءخذ: ج ۳، صص ۵۰۳ و ۵۰۴.
۸۵- همان ماءخذ: ج ۳، صص ۵۰۳ و ۵۰۴.
۸۶- مستدرك الوسائل : ج ۳، صص ۳۹۲ و ۳۹۳.
۸۷- مستدرك الوسائل : ج ۳، صص ۳۹۲ و ۳۹۳.
۸۸- وسائل الشيعه : ج ۳، ص ۵۱۸.
۸۹- همان ماءخذ: ج ۳، ص ۵۱۸.
۹۰- تحفة الساجد فى احكام المساجد: ص ۶۸.
۹۱- طباطبايى ، سيد محمد كاظم ، العروة الوثقى ، تعليق امام خمينى قدس سره ، مكتبة الوجدانى ، قم ، ۱۴۰۰ ه ق ، ص ۲۱۲.
۹۲- تحفة الساجد فى احكام المساجد: ص ۶۸.
۹۳- بقره / ۱۲۵.
۹۴- شهابى ، محمود، ادوارفعة : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى ، تهران ، ۱۳۶۸ ش ، ج ۱، ص ۱۶.
۹۵- وسائل الشيعه : ج ۱، باب ۹، ح ۲.
۹۶- تحفة الساجد فى احكام المساجد: ص ۸۷.
۹۷- جواهر الكلام : ج ۱۴، ص ۸۹.
۹۸- محقق حلى ، جعفر، شرايع الاسلام : تحقيق عبدالحسين محمد على بقال ، انتشارات اسماعيليان ، قم ، ۱۴۰۹ ه ق ، ج ۱، ص ۱۱۷.
۹۹- عاملى ، زين الدين ، الروضة البهية فى شرح اللمعة الدمشقية : جامعة النجف الدينية ، ۱۳۹۸ ه ق ، ج ۱، ص ۵۵۴.
۱۰۰- العروة الوثقى : ص ۲۱۲.
۱۰۱- مستدرك الوسائل : ج ۳، ص ۳۸۱.
۱۰۲- وسائل الشيعه : ج ۳، ص ۵۰۷.
۱۰۳- تحفة الساجد فى احكام المساجد: ج ۱۱۷ به نقل از المنتهى ، ص ۳۸۸.
۱۰۴- همان ماءخذ: ص ۱۴۱.
۱۰۵- الروضة البهية : ج ۱، ص ۵۴۸.
۱۰۶- مستدرك : ج ۳، ص ۳۷۱.
۱۰۷- تحفة الشاجد: ص ۱۷۷.
۱۰۸- العروة الوثقى : ص ۲۱۳.
۱۰۹- همان ماءخذ: ص ۲۱۳.
۱۱۰- بحارالانوار: ج ۳، ص ۳۷.
۱۱۱- مستدرك الوسائل ، ج ۳، ص ۳۷۵.
۱۱۲- همان ماءخذ: ج ۳، ص ۳۷۲.
۱۱۳- مستدرك الوسائل : ص ۱۵۸.
۱۱۴- همان ماءخذ، ص ۱۵۹.
۱۱۵- صحيفه نور: ج ۱۲، صص ۳۳۰ و ۳۳۴، ۲۰ تيرماه ۱۳۵۹.
۱۱۶- ابن سعد، محمد، الطبقات الكبرى : بيروت ، ۱۹۵۷ م ، ج ۱، صص ۲۳۱ و ۲۵۰.
۱۱۷- نهج البلاغه ، خطبه ۹۱، ص ۲۸۲.
۱۱۸- جمعه / ۲. ۱۱۹- بلاذرى ، احمد بن يحيى ، فتوح البلدان ، با تعليق رضوان محمد رضوان ، بيروت دار الكتب العلمية ، ص ۳۸۲.
۱۲۰- علق / ۱ - ۵.
۱۲۱- جمعه / ۲.
۱۲۲- كلينى ، محمد بن يعقوب ، اصول كافى : ترجمه و شرح سيد جواد مصطفوى ، دفتر نشر فرهنگ اهل بيت عليهم السلام ، تهران ، ج ۱، ص ۴۲.
۱۲۳- شهيد ثانى ، زين الدين الجبعى ، منية المريد: اعداد سيد احمد حسينى ، مجمع الدخائر الاسلامية ، قم ، ۱۴۰۲ ه ق ، ص ۲۵.
۱۲۴- بخارى ، ابو عبدالله بن محمد، الجامع الصحيح : شرح الكرمانى ، داراحياء التراث العربى ، بيروت ، ۱۴۰۱ ه ق ، باب العلم ، ج ۱، ص ۱۵.
۱۲۵- عزتى ، ابوالفضل ، آموزش و پرورش اسلامى ، انتشارات بعثت ، تهران ، ۱۳۶۶، ص ۲۸۷.
۱۲۶- قلقشندى ، ابوالعباس احمد، صبح الاعشى فى صناعة الانشاء: قاهره ، ۱۹۱۷ م ، ج ۳، ص ۱۴؛ كتانى ، التراتيب الادارية ، داراحياء التراث العربى ، بيروت ، ج ۱، ص ۴۸.
۱۲۷- ابن عبدالبر، يوسف ، الاستيعاب فى معرفة الاصحاب : تحقيق على محمد البجاوى ، مكتبة النهضة ، قاهره ، ج ۴، ص ۱۶۴.
۱۲۸- زرقانى ، محمد عبدالعظيم مناهل العرفان فى علوم القرآن : انتشارات داراحياء الكتب العربية ، ج ۱، ص ۳۱۴.
۱۲۹- رفيع الدين همدانى ، اسحق بن محمد، سيرت رسول الله صلى الله عليه و آله : تحقيق اصغر مهدوى ، بنياد فرهنگ ايران ، تهران ، ۱۳۶۶، ج ۳، ص ۹۵۲.
۱۳۰- واقدى ، محمد بن عمر، المغازى : ترجمه محمود مهدوى دامغانى ، انتشارات مركز دانشگاهى ، تهران ، ۱۳۶۶، ج ۳، ص ۷۴۵.
۱۳۱- سيرت رسول الله صلى الله عليه و آله : ج ۲، ص ۱۰۹۲.
۱۳۲- المغازى : ج ۳، ص ۷۴۵.
۱۳۳- سمهودى ، شهاب الدين احمد الحسينى ، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفى : مطبعة الآداب ، مصر ۱۳۲۶ ه ق ، ج ۲، ص ۱۶۷. ۱۳۴- ابن هشام ، عبدالملك ، السيرة النبوية : مصر ۱۳۵۵ ه ق ، ج ۳، ص ۶۷.
۱۳۵- ابن هشام ، عبدالملك ، السيرة النبوية : مصر ۱۳۵۵ ه ق ، ج ۳، ص ۶۷.
۱۳۶- المغازى . ج ۱، ص ۲۴۷.
۱۳۷- ابراهيم حسن ، حسن ، تاريخ سياسى اسلام : ترجمه ابوالقاسم پاينده ، تهران ، ج ۱، ص ۱۰۲.
۱۳۸- المغازى : ج ۳، ص ۷۳۳.
۱۳۹- مائده / ۴۸.
۱۴۰- نساء / ۶۵.
۱۴۱- قرشى ، محمد بن محمد، معالم القربة فى احكام الحسبة : تحقيق محمد محمود شعبان و صديق احمد عيسى المطيعى ، الهيئة المصرية العامة للكتاب ، مصر، ۱۹۷۶ م ، مقدمه ، ص ۱۵؛ مدكور، محمد سلام ، القضاء فى الاسلام ، قاهره ، ص ۲۲.
۱۴۲- الجامع الصحيح : ج ۳، ص ۱۲۳.
۱۴۳- المغازى : ج ۳، ص ۷۳۴.
۱۴۴- غنيمة ، عبدالرحيم ، تاريخ دانشگاه هاى بزرگ اسلامى ؛ ترجمه محمد وحيد گلپايگانى ، بنگاه ترجمه و نشر كتاب ، تهران ، ۱۳۵۰ ه ق ، ص ۱۱۲.
۱۴۵- الطبقات الكبرى : ج ۱، ص ۲۲۵.
۱۴۶- المغازى : ج ۱، ص ۱۸۰.
۱۴۷- الجامع الصحيح : ص ۱۲۳.
۱۴۸- تاريخ دانشگاه هاى بزرگ اسلامى : ص ۱۶۸.
۱۴۹- ابن طقطقى ، محمد بن على ، تاريخ فخرى : ترجمه محمد وحيد گلپايگانى ، بنگاه ترجمه و نشر كتاب ، تهران ، ۱۳۵۰ ه ق ، ص ۱۱۲.
۱۵۰- مسيحيت و عهدين : صص ۲۲ - ۲۳.
۱۵۱- ترابى ، على ، تاريخ اديان : انتشارات اقبال ، تهران ، ۱۳۴۱، ص ۳۰۷.
۱۵۲- حقيقت مسيحيت : هئيت تحريريه مؤ سسه در راه حق ، ۱۳۵۵، صص ۱۱۹ - ۱۲۲، به نقل از انيس الاعلام ، ج ۱، ص ۲۹۶.
۱۵۳- معين ، محمد، مزديسنا و ادب فارسى : انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۲۶، صص ۱۹۴ - ۱۹۶.
۱۵۴- معين ، محمد، مزديسنا و ادب فارسى : انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۲۶، صص ۱۹۴ - ۱۹۶.
۱۵۵- نفيسى ، سعيد، تاريخ اجتماعى ايران : تهران ، ج ۲، صص ۲۵ - ۲۶.
۱۵۶- ابن رسته ، احمد بن عمر، الاعلاق النفيسة : ترجمه و تعليق دكتر حسين قره چانلو، انتشارات امير كبير، تهران ، ۱۳۵۶، ص ۱۴۱.
۱۵۷- ابن رسته ، احمد بن عمر، الاعلاق النفيسة : ترجمه و تعليق دكتر حسين قره چانلو، انتشارات امير كبير، تهران ۱۳۶۵، ص ۱۴۱.
۱۵۸- همان : صص ۱۴۹ - ۱۵۰.
۱۵۹- مسعودى ، على بن الحسين ، مروج الذهب : ترجمه ابوالقاسم پاينده ، بنگاه ترجمه و نشر كتاب ، تهران ، ۱۳۴۴، ج ۱، صص ۵۹۳ - ۵۹۷.
۱۶۰- مزديسنا و ادب فارسى : صص ۱۹۴ - ۱۹۶.
۱۶۱- كريستن سن ، آرتور، ايران در زمان ساسانيان : ترجمه رشيد ياسمى ، انتشارات ابن سينا، تهران ، ۱۳۵۱، صص ۱۸۲ - ۱۸۳.
۱۶۲- مروج الذهب : ج ۱، ص ۶۰۵.
۱۶۳- صحيفه نور: ۲۲ جلدى ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى ، ج ۱۷، ص ۵۴: بيانات امام در جمع ائمه جمعه مراكز استان هاى سراسر كشور، ۲۲/۷/۱۳۶۱.
۱۶۴- همان : ج ۱۸، ص ۲۷۶: بيانات امام در جمع مهمانان شركت كننده در دومين كنگره جهانى ائمه جمعه و جماعات ، ۲۳/۲/۱۳۶۳.
۱۶۵- همان : ج ۶، ص ۴۹: بيانات امام در جمع اعضاى هيئت نمايندگى عالى رتبه روحانى عربستان سعودى ، ۱/۲/۱۳۵۸.
۱۶۶- همان : ج ۱، ص ۶۴: بيانات امام در مورد وظايف و مسئوليت هاى رؤ سا و سلاطين دول اسلامى و علماى اسلام .
۱۶۷- همان : ج ۲، ص ۲۳۵: بيانات امام در مورد ابعاد سياسى عبادى احكام اسلام و كيفيت حكومت اسلامى ، ۶/۸/۱۳۵۸.
۱۶۸- همان : ج ۱۸، صص ۶۷ - ۶۸: بيانات امام در ديدار با نماينده امام و سر پرست حجاج ايرانى و روحانيون كاروان هاى حج ، ۲۶/۵/۱۳۶۲.
۱۶۹- همان : ج ۱، ص ۹۲: بيانات امام در مورد نقشه هاى استعمار براى غارت ممالك اسلامى ، ۱۸/۶/۱۳۴۳.
۱۷۰- همان : ج ۷، ص ۱۲۷: بيانات امام در ديدار با جامعه وعاظ تهران ، ۲۶/۳/۱۳۵۸.
۱۷۱- همان : ج ۲، ص ۷۹: پيام امام به امت مسلمان ايران در خصوص اعياد مذهبى ، ۱۳/۴/۱۳۵۷.
۱۷۲- همان : ج ۱، ص ۱۴۸: نامه امام خطاب به حجت الاسلام شهيد سعيدى .
۱۷۳- همان : ج ۱، ص ۱۹۰: پيام امام به ملت ايران ، ۲۰/۶/۱۳۵۱.
۱۷۴- همان : ج ۱۵، ص ۵۸: بيانات امام در جمع روحانيون تهران ، ۱۰/۴/۱۳۶۰.
۱۷۵- همان : ج ۱۳، ص ۱۷۷: بيانات امام در جمع اقشار مختلف مردم قم ، ۲۷/۸/۱۳۵۹.
۱۷۶- همان : ج ۱۳، ص ۱۷۷: بيانات امام در جمع دانشجويان و اساتيد دانشكده الهيات و معارف اسلامى ، ۱۴/۳/۱۳۵۹.
۱۷۷- همان : ج ۱۲، ص ۲۱۷ - ۲۱۸: بيانات امام در جمع اعضاى انجمن اسلامى كاركنان وزارت كشور و استاندارى ها و رؤ ساى آموزش و پرورش سراسر كشور، ۱/۱۰/۱۳۵۹.
۱۷۸- همان : ج ۱۲، ص ۱۴۸: بيانات امام در جمع دانشجويان و اساتيد دانشكده الهيات و معارف اسلامى ، ۱۴/۳/۱۳۵۹.
۱۷۹- همان : ج ۱۲، ص ۱۴۹: بيانات امام در جمع دانشجويان و اساتيد دانشكده الهيات ، ۱۴/۳/۱۳۵۹.
۱۸۰- همان : ج ۱۲، ص ۱۴۹: بيانات امام در جمع دانشجويان و اساتيد دانشكده الهيات ، ۱۴/۳/۱۳۵۹.
۱۸۱- همان ، ج ۲، ص ۹۸: پيام امام به ملت شريف ايران و دعوت به تداوم نهضت ، ۱۵/۶/۱۳۵۷.
۱۸۲- همان : ج ۷، ص ۵۸: بيانات امام به مناسبت سالگرد ۱۵ خرداد، ۱۵/۳/۱۳۵۸.
۱۸۳- همان : ج ۲، ص ۸۴: پيام امام به ملت ايران در مورد لزوم تداوم نهضت و هوشيارى ملت در برابر مردم فريب هاى شاه ، ۵/۵/۱۳۵۷.
۱۸۴- همان ماءخذ: ج ۱، ص ۲۰۷، ۲۳/۶/۱۳۵۲.
۱۸۵- همان ماءخذ: ج ۲، ص ۱۲۷، ۶/۵/۱۳۶۶.
۱۸۶- همان ماءخذ: ج ۱۸، ص ۲۱، ۲۱/۳/۱۳۶۲.
۱۸۷- همان ماءخذ: ج ۱۲، صص ۳۳۰ - ۳۳۴، ۲۰/۴/۱۳۵۹.
۱۸۸- امام خمينى قدس سره ، احكام مسجد: ص ۱۶۴، مسئله ۹۰۰، ۹۱۲ و ۹۱۳.
۱۸۹- سعيدى رضوانى ، عباس ، بينش اسلامى و پديده هاى جغرافيايى .
۱۹۰- سلطان زاده ، حسين ، روند شكل گيرى شهر و مراكز مذهبى در ايران : ص ۱۸۸.
۱۹۱- همان ماءخذ: ص ۱۸۹.
۱۹۲- همان ماءخذ: ص ۱۸۹.
۱۹۳- بينش اسلامى و پديده هاى جغرافيايى : ص ۵۱.
۱۹۴- همان ماءخذ: صص ۵۱ و ۳۶.
۱۹۵- غنچه ، عبدالرحيم ، تاريخ دانشگاه هاى بزرگ اسلامى : ترجمه نورالله كسايى ، مؤ سسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ، ۱۳۷۲، صص ۶۱ و ۸۳.
۱۹۶- بينش اسلامى و پديده هاى جغرافيايى : ص ۳۶.
۱۹۷- داغ ، محمد، تاريخ تعليم و تربيت در اسلام : ص ۱۳۰.
۱۹۸- بينش اسلامى و پديده هاى جغرافيايى : ص ۳۷.
۱۹۹- همان ماءخذ: صص ۳۷ و ۳۸.
۲۰۰- تفسير نمونه : ج ۸، ص ۱۵۱.
۲۰۱- تفسير نمونه : ج ۱، ص ۴۴.
۲۰۲- بينش اسلامى و پديده هاى جغرافيايى : صص ۴۰ و ۴۱.
۲۰۳- همان ماءخذ، ص ۴۱.
۲۰۴- همان : صص ۴۱ و ۴۲.
۲۰۵- همان ماءخذ: ص ۴۲.
۲۰۶- همان ماءخذ: صص ۴۲ و ۴۳.
۲۰۷- حجتى ، سيد محمد باقر، آداب تعليم و تعلم در اسلام : ۱۳۵۹ ش ، ص ۵۵.
۲۰۸- تاريخ دانشگاه هاى بزرگ اسلامى : ص ۵۲.
۲۰۹- همان ماءخذ: ص ۴.
۲۱۰- همان ماءخذ: ص ۵.
۲۱۱- همان ماءخذ: ص ۵۳.
۲۱۲- همان ماءخذ: ص ۵۳.
۲۱۳- همان ماءخذ: ص ۵۴.
۲۱۴- همان ماءخذ: ص ۹.
۲۱۵- همان ماءخذ: صص ۵۴ و ۵۵.
۲۱۶- همان ماءخذ: صص ۵۸ و ۵۹.
۲۱۷- حر عاملى ، محمد بن حسن ، وسائل الشيعه : ج ۳، ص ۴۲۲، مكتبة الاسلاميه ، تهران ، ابو عبدالله ، محمد بن اسماعيل ؛ صحيح بخارى : ج ۱، ص ۹۱، دارحياء التراث ، بيروت .
۲۱۸- زركشى ، محمد بن عبدالله ، اعلام الساجد باحكام المساجد: ص ۲۷، ۱۴۱۰ ه ق ، قاهره ، البته اين نكته از لحاظ طهارت و نجاست است و الا بقيه احكام مانند غصبى نبودن و امثال آن ، همچنان به قوت خود باقى است .
۲۱۹- همان ماءخذ.
۲۲۰- وسائل الشيعه : ج ۳، ص ۴۲۳.
۲۲۱- توبه / ۱۰۸.
۲۲۲- دكتر حسن ابراهيم حسن ، تاريخ الاسلام : ۱/۳/۵، دارالحياء التراث العربى ، بيروت .
۲۲۳- همان ماءخذ: ج ۱، ص ۵۲۴.
۲۲۴- موسى ، جوان ، مبانى حقوق : ج ۲، ص ۱۳۸، تهران .
۲۲۵- وسائل الشيعه : ج ۳، صفحه ۴۸۲ (ان الذين بيوتى فى الارض المساجد).
۲۲۶- كنزالعمال : ص ۳۱۳؛ وسائل الشيعه : ص ۵۱۷.
۲۲۷- سفينة البحار: ج ۱، ص ۶۰۰، (السياحة فى التى لزوم المساجد).
۲۲۸- وسائل الشيعه : ج ۳، ص ۴۸۲.
۲۲۹- كنز العمال : ج ۸، ص ۲۶۱.
۲۳۰- سنن ابن ماجه : ج ۱، ص ۲۴۵.
۲۳۱- همان .
۲۳۲- وسائل الشيعه : ج ۳، ص ۴۹۳.
۲۳۳- بقره / ۱۴۴.
۲۳۴- كنزالعمال : ج ۸، ص ۲۵۳.
۲۳۵- همان : ص ۲۵۸ ان بكل خطوة يخطوها الى المسجد درجة .
۲۳۶- همان : ص ۳۱۹ قال على عليه السلام : المساجد مجالس الاءنبياء و حرز من الشيطان .
۲۳۷- مير خواند، روضة الصفا: ج ۵، ص ۶۰۵.
۲۳۸- حافظ ابرو، مجموعه ، زبدة التواريخ ، مير خواند، روضة الصفا: ج ۵، ص ۶۰۵.
۲۳۹- حافظ ابرو، جغرافيا، و زبدة التواريخ ، مير خواند، روضة الصفا: ج ۵، ص ۶۰۵.
۲۴۰- حافظ ابرو، مجموعه ، زبدة التواريخ ، مجمل : ج ۳، ص ۴۲.
۲۴۱- تاريخ كسر وى : بخش يكم ، ص ۵۶.
۲۴۲- تاريخ بيدارى ايرانيان : ص ۲۶۲.
۲۴۳- رضوانى ، محمد اسماعيل ، انقلاب مشروطيت : انتشارات ابن سينا، تهران ، ۱۳۵۲، ص ۹۰.
۲۴۴- براى مطالعه جريانات مذكور به فوق الذكر و ديگر منابع دوره مشروطه ، مراجعه شود.
۲۴۵- زنجانى ، عميد، انقلاب اسلامى و ريشه هاى آن : ص ۳۱.
۲۴۶- همان : ص ۳۲.
۲۴۷- وسائل الشيعة : ج ۳، ص ۴۸۲.
۲۴۸- كنزالعمال : ج ۸، ص ۲۱۳؛ وسائل الشيعة : ج ۳، ص ۵۱۷.
۲۴۹- اصول كافى : ج ۲، ص ۴۸۵.
۲۵۰- سفينة البحار: ج ۱، ص ۶۰۰.
۲۵۱- صحيح مسلم : ج ۱، ص ۴۶۴.
۲۵۲- ترمذى ؛ دعوات : ج ۳، ص ۸.
۲۵۳- فروع كافى : ج ۱، ص ۱۰۲؛ سنن ابن ماجه : ج ۱، ص ۲۴۳.
۲۵۴- كتاب التهذيب : ج ۱، ص ۳۲۵.
۲۵۵- مسند احمد: ج ۱، ص ۲.
۲۵۶- وسائل الشيعة : ج ۳، ص ۴۸۲.
۲۵۷- كنز العمال : ج ۸، ص ۲۶۱.
۲۵۸- سنن ابن ماجة : ج ۱، ص ۲۴۵.
۲۵۹- وسائل الشيعة : ج ۳، ص ۴۷۷.
۲۶۰- خصال : ص ۴۰؛ من لا يحضر الفقيه : ج ۱، ص ۷۷.
۲۶۱- وسائل الشيعة : ج ۳، ص ۴۸۲.
۲۶۲- كتاب التهذيب : ص ۳۲۶.
۲۶۳- اصول كافى : ج ۲، ص ۴۴۹.
۲۶۴- خصال ، شيخ صدوق : ج ۱، ص ۱۷۵.
۲۶۵- وسائل الشيعة : ج ۳، ص ۴۹۳.
۲۶۶- كتاب التهذيب : ج ۱، ص ۳۲۴؛ كنزالعمال : ج ۸، ص ۳۱۶.
۲۶۷- سنن ابن ماجة : ج ۱، ص ۲۵۰.
۲۶۸- سفينة البحار: ج ۱، ص ۶۰۰.
۲۶۹- وسائل الشيعة : ج ۳، ص ۵۱۳.
۲۷۰- جن / ۱۸.
۲۷۱- از مجموع تعريف ها مى توان به تعريف ياد شده بسنده كرد.
۲۷۲- از تعابير امام خمينى قدس سره در خصوص تحولات قرن حاضر.
۲۷۳- تعبير آلوين فلز، روزنامه نگار آمريكايى در كتاب جابجايى در قدرت .
۲۷۴- در اين زمينه رجوع شود به : جامعه شناسى ارتباطات ، باقرى ساروخانى ، انتشارات اطلاعات ، ۱۳۶۷، فصل پنجم .
۲۷۵- در اين زمينه توجه شود به : تحليلى بر انقلاب اسلامى ، منوچهر محمدى ، انتشارات اميركبير، ۱۳۶۵، فصل اول .
۲۷۶- كنزالمعال : ج ۷، ص ۶۵۰، افست هند.
۲۷۷- همان ماءخذ: ص ۶۵۹.
۲۷۸- همان ماءخذ: ص ۶۴۸.
۲۷۹- همان ماءخذ: ص ۶۴۸.
۲۸۰- سنن اين ماجه : دارالفكر، بيروت ، ج ۱، ص ۲۴۴.
۲۸۱- كنزالمعال : ج ۷، ص ۶۵۲.
۲۸۲- قصص / ۸۸.
۲۸۳- رحمن / ۲۷.
۲۸۴- كنزالعمال : ص ۶۵۱.
۲۸۵- مستدرك الوسائل : طبرسى ، ميرزا حسين نورى ، آل البيت عليهم السلام ، قم ، ج ۳، ص ۳۶۳.
۲۸۶- كنزالعمال : ج ۷، ص ۶۴۸.
۲۸۷- مستدرك الوسائل : ج ۳، ص ۳۵۵.
۲۸۸- همان ماءخذ: ص ۳۶۱.
۲۸۹- همان ماءخذ: ص ۴۴۸.
۲۹۰- همان ماءخذ، ج ۳، ص ۳۶۲.
۲۹۱- طلى ، محمد بن حسن ، الاءمالى ، مطبعة النعمان ، نجف اشرف ، ج ۱، ص ۱۴۴، اعلام الساجد باحكام المساجد، چاپ قاهره ، ۱۴۱۰، ص ۳۶، صدوق ، محمد بن على بن بابويه ، معانى الاخبار، مكتبة الصدق ، تهران ، ص ۱۶۸.
۲۹۲- همان ماءخذ.
۲۹۳- برقى ، ابو جعفر، احمد بن محمد، المحاسن : چاپ محدث ارموى ، ص ۵۵.
۲۹۴- فيض ، محمد بن مرتضى ، المجحة البيضاء: مكتبة الصدوق ، تهران ، ج ۸، ص ۱۰۳.
۲۹۵- فيض ، محمد بن مرتضى ، المجحة البيضاء: مكتبة الصدوق ، تهران ، ج ۸، ص ۱۰۳.
۲۹۶- كنزالمعال : ج ۷، ص ۶۵۵.
۲۹۷- همان ماءخذ: ص ۶۴۹.
۲۹۸- همان ماءخذ: ص ۶۵۰.
۲۹۹- زركشى ، محمد بن عبدالله ، اعلام الساجد باحكام المساجد: ص ۲۹، قاهره ، ۱۴۱۰ ه ق .
۳۰۰- آل عمران / ۹۶.
۳۰۱- ابن ماجه ، سنن : ج ۱، ص ۲۴۸، حديث ابوذر، بيروت ، دارالفكر.
۳۰۲- سيد ابراهيم سيد علوى ، مجله مسجد: شماره ۱۳، مقاله ماهيت و رسالت مسجد.
۳۰۳- اسحاق بن محمد بن همدانى ، رفيع الدين ، سيرت رسول الله : ج ۱، ص ۴۷۴ و ۴۷۵.
۳۰۴- مجلسى ، محمد باقر، بحار الانوار: ج ۲۱، ص ۲۵۶، بيروت ، مؤ سسة الوفاء.
۳۰۵- حر عاملى ، محمد بن حسن ، وسائل : ج ۳، ص ۵۱۰، تهران اسلاميه .
۳۰۶- همان ماءخذ.
۳۰۷- بحارالانوار، ج ۸۳، ص ۳۷۶.
۳۰۸- طولى ، محمد بن حسن ، التهذيب : ج ۳، ص ۲۶۲، بيروت ۱۴۰۱ ه ق .
۳۰۹- كنزالعمال : ج ۷، ص ۶۵۳، بيروت ، مؤ سسه الرسالة .
۳۱۰- وسائل : ج ۳، ص ۴۸۹.
۳۱۱- كنزالعمال : ج ۷، ص ۶۵۳.
۳۱۲- توبه / ۱۹.
۳۱۳- همان ماءخذ: ص ۶۵۱.
۳۱۴- الخصال : ص ۳۲۴، تهران ، ۱۳۸۹ ه ق ، مكتبة الصدوق .
۳۱۵- الخصال : ص ۳۲۴، تهران ، ۱۳۸۹ ه ق ، مكتبة الصدوق .
۳۱۶- توبه / ۱۷.
۳۱۷- انفال / ۳۴.
۳۱۸- مجمع البيان : ج ۵، ص ۱۳.
۳۱۹- بقره / ۱۱۴.
۳۲۰- همان ماءخذ: ج ۱ و ۲، ص ۱۹۰.
۳۲۱- مغيمة ، محمد جواد، تفسير الكاشف : ج ۱، صص ۱۸۲ و ۱۸۴، بيروت ، دارالعلم للملايين .
۳۲۲- بحارالانوار. ج ۸۳، ص ۳۴۰.
۳۲۳- سيد قطب ، فى ضلال القرآن : ج ۱، ص ۱۰۵، بيروت ، دارالشرق .
۳۲۴- وسائل الشيعه : ج ۳، ص ۴۹۱.
۳۲۵- همان ماءخذ.
۳۲۶- انفال / ۲۴.
۳۲۷- اعراف / ۲۹.
۳۲۸- جن / ۱۸.
۳۲۹- توبه / ۲۸.
۳۳۰- توبه / ۱۷.
۳۳۱- توبه / ۱۸.
۳۳۲- بقره / ۱۱۴.
۳۳۳- وسائل الشيعه : ج ۴، ص ۴۸۲.
۳۳۴- وسائل الشيعه : ج ۳، ص ۵۵۷.
۳۳۵- آل عمران / ۹۶.
۳۳۶- توبه / ۱۰۸.
۳۳۷- حج / ۴۰.
۳۳۸- تفسير الميزان : ج ۱۴، ص ۳۸۵.
۳۳۹- وسائل الشيعه : ج ۴، ص ۴۹۱.
۳۴۰- توبه / ۲۸.
۳۴۱- جواهر الكلام : ج ۲۱، ص ۲۸۷ و شرح تبصره المتعلمين : ضياء عراقى ، ج ۶، ص ۴۷۲.
۳۴۲- كتاب الخلاف ، شيخ طوسى ، كتاب اللعان ، مسئله ۲۴.
۳۴۳- تفسر الميزان : ج ۹، ص ۲۲۹.
۳۴۴- كتاب الطهاره : شيخ انصارى .
۳۴۵- منتهى المطلب : علامه حلى ، ص ۹۷۲.
۳۴۶- رياض المسائل : سيد على طباطبائى ، ج ۷، ص ۴۸۸.
۳۴۷- منتهى المطلب : علامه حلى ، ص ۹۷۲.
۳۴۸- تفسير تبيان : شيخ طوسى ، ج ۵، ص ۲۰۱.
۳۴۹- رياض المسائل : سيد على طباطبائى ، ج ۷، ص ۴۸۸.
۳۵۰- جواهر الكلام : ج ۲۱، ص ۲۸۷.
۳۵۱- مسالك الافهام : شهيد ثانى ، ج ۱، ص ۱۲۴.
۳۵۲- منهاج الصالحين : آية الله خوئى ، ج ۱، ص ۴۰۰.
۳۵۳- بحار الانوار: ج ۱۸، ص ۱۲۷ و ۱۳۶.
۳۵۴- تاريخ طبرى : ج ۲، ص ۱۸۸ و ۱۹۰.
۳۵۵- همان ماءخذ: ص ۱۹۳.
۳۵۶- سيره حلبى : ج ۳، ص ۲۳۹.
۳۵۷- تاريخ طبرى : ج ۲، ص ۲۰۰.
۳۵۸- مفتاح الكرمه : عاملى ، ج ۲، ص ۲۳۵.
۳۵۹- همان ماءخذ.
۳۶۰- نگاه كنيد به بحارالانوار، ج ۱، باب ۱، ح ۴ و ۱۰.
۳۶۱- همان ماءخذ: ح ۱۳.
۳۶۲- همان ماءخذ: باب ۳، ح ۱.
۳۶۳- همان ماءخذ: ح ۳.
۳۶۴- تفسير مجمع البيان : ج ۶، ص ۴۶۵.
۳۶۵- تفسير مجمع البيان : ج ۴، ص ۳۰۵.
۳۶۶- انعام / ۵۲.
۳۶۷- سفينة البحار: ج ۲، ص ۱۶۵.
۳۶۸- معانى الاخبار: صدوق ، ص ۳۸۲.
۳۶۹- وسائل الشيعه : ج ۴، ص ۴۹۳.
۳۷۰- خصال : صدوق ، ص ۳۵۲.
۳۷۱- جاذبه و دافعه على عليه السلام ، شهيد مطهرى .
۳۷۲- بحارالانوار: ج ۵۷، ص ۲۳۲، ۳۳۶، ج ۱۰، ص ۱۲۶.
۳۷۳- اين مبحث با استفاده از مقاله جرح و تعديل شده محمد ظهيريان به قلم آمده است .
۳۷۴- بقره / ۲۳۸.
۳۷۵- عنكبوت / ۴۵.
۳۷۶- مؤ منون / ۱ - ۲.
۳۷۷- نساء / ۴۳؛ ماعون / ۴ - ۵؛ مريم / ۵۹.
۳۷۸- مدثر / ۴۳ - ۳۰.
۳۷۹- بحارالانوار: ج ۷۹، ص ۲۳۱.
۳۸۰- غررالحكم .
۳۸۱- غررالحكم .
۳۸۲- وسائل الشيعة : ج ۳، ص ۲۶.
۳۸۳- بحارالانوار: ج ۷۵، ص ۷۷.
۳۸۴- همان : ج ۱۰، ص ۹۹.
۳۸۵- همان : ج ۷۹، ص ۲۰۹ و ج ۶۷، ص ۴۰۶.
۳۸۶- فروع كافى : ج ۳، ص ۲۶۶.
۳۸۷- بحارالانوار: ج ۷۹، ص ۱۹۸.
۳۸۸- همان : ج ۱۰، ص ۳۶۹.
۳۸۹- همان : ج ۷۹، ص ۲۰۷.
۳۹۰- همان : ج ۷۴، ص ۲۷۱.
۳۹۱- همان : ج ۷۲، ص ۵۷.
۳۹۲- فروع كافى : ج ۳، ص ۲۶۹.
۳۹۳- بحارالانوار: ج ۸۲، ص ۲۳۰.
۳۹۴- فروع كافى : ج ۳، ص ۲۶۸؛ بحارالانوار: ج ۷۹، ص ۲۱۶.
۳۹۵- همان : ج ۷۹، ص ۳۵۹ و ج ۱۰، ص ۱۰۰؛ فروع كافى : ج ۳، ص ۲۷۴.
۳۹۶- همان : ج ۳، ص ۳۰۹؛ بحارالانوار: ج ۷۲، ص ۴ و ج ۸۲، ص ۲۳۰.
۳۹۷- ابراهيم / ۳۷.
۳۹۸- شايان ذكر است كه رديف گذارى به شكل حاضر دليلى بر اهميت بيشتر رديف هاى جلوتر نيست .
۳۹۹- احزاب / ۲۱.
۴۰۰- ممتحنه / ۴.
۴۰۱- بحارالانوار: ج ۶۹، ص ۱۷۸.
۴۰۲- بعضى از آن جلوه ها، در كتاب داستان نماز عارفان چاپ ستاد طرح اقامه نماز جمع آورى و عرضه شده است .
۴۰۳- وسائل الشيعة : ج ۴، ص ۸۰۱.
۴۰۴- همان : ج ۳، ص ۲۴.
۴۰۵- يونس / ۵؛ قصص / ۷۱.
۴۰۶- ملك / ۳۰؛ روم ۲۴؛ عنكبوت / ۶۳؛ بقره / ۲۲.
۴۰۷- انعام / ۱۴۱؛ زمر / ۲۱؛ واقعه / ۶۴.
۴۰۸- ابراهيم / ۳۴.
۴۰۹- نحل / ۱۸.
۴۱۰- نحل / ۵۳.
۴۱۱- همان / ۱۱۴.
۴۱۲- ابراهيم / ۷.
۴۱۳- وسائل الشيعة : ج ۳، ص ۲۶.
۴۱۴- بحارالانوار: ج ۷۵، ص ۷۷.
۴۱۵- همان : ج ۱۰، ص ۹۹.
۴۱۶- همان : ج ۷۶، ص ۴۰۶.
۴۱۷- فروع كافى : ج ۳، ص ۲۲۶.
۴۱۸- عنكبوت / ۴۵؛ بحارالانوار: ج ۸۰، ص ۱۹۸.
۴۱۹- همان : ج ۸۰، ص ۲۰۵.
۴۲۰- همان : ج ۸۲، ص ۲۳۰ و ج ۷۵، ص ۱۳۱.
۴۲۱- to up hijaz the in education of hitory .abdullah abdullatif ,dohaish ۱۹۷۸ ,careolo .۱۹۲۵
۴۲۲- .chap ۱۹۴۵ .beirnt .education muslim of history ,ahmad ,shalabi
اين كتاب به فارسى ترجمه شده است : تاريخ آموزش در اسلام . ترجمه محمد حسين ساكت . دفتر نشر فرهنگ اسلامى . تهران . ۱۳۷۰ (۲۲۰).
۴۲۳- ۱۹۷۵ ,lonson .ages middle the in eduction musllm in materials .s,a ,jritton
همچنين مى توان به احصاء العلوم فارابى (ترجمه حسين خديوجم . انتشارات علمى و فرهنگى ، ۱۳۶۶) مراجعه كرد.
۴۲۴- .۳۵۰:۳ (۱۹۳۴ - ۱۹۱۱).vols ۴ ,Islam of Encyclipaedia The
۴۲۵- (۱۹۴۵ ,kashaf - al dar :beirut) Educatin Muslim of History .Ahmad .Shalaby۴۷ .p
۴۲۶- الابراشى ، محمد عطيه ، التربية الاسلامية و فلاسفته ، عيسسى البابى ، قاهره ، ۱۹۶۹ م ، ص ۷۴.
۴۲۷- الزركشى محمد بن بهادر، اعلام الساجد باحكام المساجد، تصحيح ابوالوفا مصطفى المراغى ، دارالتحرير، قاهره ، ۱۹۶۵ م ، ص ۳۲۸.
۴۲۸- التربية الاسلامية و فلاسفتها: ص ۷۸.
۴۲۹- Clture ۵۵ Islamic ,Prophet The of Time The In system Educational .M ,Hamidullh .(۱۹۳۹ janury) ۱۳
۴۳۰- همان : ص ۵۸.
۴۳۱- همان : ص ۵۵.
۴۳۲- The ,khaldun lbh to jahiliyyah the from ,Islamic in Educational ,L,k,semaan .۱۹۲ :(۱۹۹۶ July) ۵۶ World Muslim
۴۳۳- فكرى ، احمد، مسجد القاهره و مدارسه : دارالمعارف ، قاهره ، ۱۹۶۱، ج ۲، ص ۱۴۳.
۴۳۴- .۵۵.P , prophet hte of Time hte in System Educational
۴۳۵- The ,Librailes Moslem of History the of Background ,stellhon Ruth Mackensen - ۱۲۲ :(۱۹۳۵ January) ۵۱ Literaures and Languages mitic se of journal American۱۲۳
۴۳۶- XXXlXe du Actes ,World Islamic the in Instotutions Educational ,Salih ,Tug :(۱۹۷۵) ۴۲۱۴ lalamiques Arabest Etudes :Orientalises des lntenational Congres
۴۳۷- and educational hijher Muslim aspvctsof imstiutionai some jacques Waardenburj۹۸ :(۱۹۶۵ april)۱۲ relijions the for review international :nvmen Islam to relation theirof History
۴۳۸- islacic middle the in muslims the of system educational the s bukhsh khuda .Ages ۴۵۹ :(۱۹۲۷ july) ۱ culture
۴۳۹- Der verlag:zuric) (Era christiam century th ۱۱) Era muslim ,din -ud -munir ,ahmed۵۲ .P ,(۱۹۶۸ ,Islam
۴۴۰- المقريزى ، احمد بن على ، المواعظ و الاعتبار فى ذكر الخطط و الآثار: تصحيح احمد على الملاجى ، دارالعرفان ، بيروت ، ۱۹۵۹ م ، ج ۳، ص ۲۰۳.
۴۴۱- colucbia :york new) Education to Arabs the of contribution the ,a khalil ,totah۴۳ .p ,(۱۹۲۶ ,press University
۴۴۲- muslim century th ۵ the to up suatus social ,scholars the and education muslim .۱۱۷-۱۱۵.pp (Era christian cenry th ۱۱) Era
۴۴۳- التربية الاسلامية و فلاسفتها: صص ۸۴ - ۸۵.
۴۴۴- ۴۴۷.p ,Ages Middle the in Muslims the of system Educational the
۴۴۵- مسجد القاهره و مدارسه : ج ۲، صص ۱۴۴ - ۱۴۵؛ حضرت محمد صلى الله عليه و آله بر كنار ستون توبه در مسجد مدينه مى نشستند و اصحاب گرداگرد ايشان حلقه مى زدند و به تعليمات پيامبر صلى الله عليه و آله گوش جان مى سپردند. ر.ك : ابن آشور، محمد الطاهر، اليس الصبح بقريب ، المصرف التونسى للطباع ، تونس ، ۱۹۶۷ م ، صص ۴۳ - ۴۴.
۴۴۶- ماهر، سعاد، مسجد مصر و اوليائه الصالحون : الاهرام ، ۱۹۷۱ م ، ج ۱، صص ۲۱۴ - ۲۲۱.
۴۴۷- :AzharAzhar -Majallatul years theusand in ...Azhar-Al .Mohiaddin .Alweye۱ :(۱۹۷۶ July) ۴۸ (section Englims ,Magazin Azhar-Al)
۴۴۸- ۴۴۸.p ,Ages Middle the in Muslims the of system Educational The
۴۴۹- ۲۶.p ,Eduction to Arabs the of Contribution The
۴۵۰- ,Boulder) ۱۳۵۰-۸۰۰ Westem of Origens islamic the of History .Mehdi .Nakosteen۴۵ .p (۱۹۶۴ .press .D.A :Education Colorado of Uneversity :Colorado
۴۵۱- ۹۳.P ,(.H.A ۸۰۰-۶۰۰.ca) :Ages Middle the in Education Muslim
۴۵۲- ۵۸.P .۱۳۵۰-۸۰۰ D.A Education westerm of origins Islamic of History
۴۵۳- Mid the in Muslims the of system Educational The
۴۵۴- به نقل از فصل سوم كتاب نقش كتابخانه هاى مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامى .
۴۵۵- در اين مبحث از مقاله هاى ايرج تبريزى عرضه شده به اجلاس نظام اسلامى و احياى مساجد در سال ۷۵، استفاده شده است . آن مقاله نيز مبتنى بوده است بر:
۱ - حكيمى ، محمد رضا: دانش مسلمين .
۲ - رضا، پروفسور فضل الله : مهجورى و مشتاقى ، چاپ پژوهشگاه ، سال ۱۳۵۷، چاپ دوم . مقاله استاد همايى و مختلف .
۴۵۶- درباره حافظ، مركز نشر دانشگاهى ، ص ۴۰.
۴۵۷- در اين بخش از سخنان آية الاسلام جناب آقاى رشاد در اجلاس نظام اسلامى و احياى مساجد و كتاب جوان مسلمان و دنياى مسجد، نوشته دكتر ولى الله نصر استفاده شده است .
۴۵۸- صحيفه نور: ج ۱۲.
۴۵۹- صحيفه نور: ج ۱۲، ص ۲۲۸.
۴۶۰- صحيفه نور: ج ۱۲، ص ۲۳۴.
۴۶۱- از بيانات مقام معظم رهبرى ، ۲۴ تيرماه ۱۳۶۸.
۴۶۲- از بيانات مقام معظم رهبرى ، ۳ خرداد ۱۳۶۹.
۴۶۳- بهاروند، محمد: نقش مديريتى امام جماعت در شؤ ون مختلف مسجد، خرداد ماه ۱۳۷۶، اجلاس نظام اسلامى و احياى مساجد توضيح آنكه اين مقاله با دو بار جرح و تعديل و ويرايش درج شده است .
۱۲