امام علی (علیه السلام) و امور نظامی و دفاعی / الگوهای رفتاری جلد ۴

امام علی (علیه السلام) و امور نظامی و دفاعی / الگوهای رفتاری12%

امام علی (علیه السلام) و امور نظامی و دفاعی / الگوهای رفتاری نویسنده:
گروه: امام علی علیه السلام

جلد ۱ جلد ۲ جلد ۳ جلد ۴
  • شروع
  • قبلی
  • 142 /
  • بعدی
  • پایان
  •  
  • دانلود HTML
  • دانلود Word
  • دانلود PDF
  • مشاهدات: 14499 / دانلود: 3155
اندازه اندازه اندازه
امام علی (علیه السلام) و امور نظامی و دفاعی / الگوهای رفتاری

امام علی (علیه السلام) و امور نظامی و دفاعی / الگوهای رفتاری جلد ۴

نویسنده:
فارسی

۴ - صلح طلبى و فرستادن هيئت هاى مذاكره

پس از خاتمه يافتن درگيرى و آزاد شدن رود فرات و تحقّق آتش بس، امام علىعليه‌السلام فرصت يافت از صلح سخن بگويد تا شايد معاويه از اين خواب گران بيدار شود و دريابد كه در اين جنگ خانمانسوز چه خون هايى ريخته مى شود؟

و چه زندگانى هايى بر باد مى رود؟

و چه خانه هايى ويران مى گردد.

الف - اعزام هيئت هاى مذاكره به سوى معاويه

امامعليه‌السلام بشير بن عمرو، سعيد بن قيس، شبث بن ربيع را خواست و به آنها فرمود از جانب من پيش اين مرد (معاويه) برويد و او را به طاعت خداوند و اتّحاد دعوت كنيد تا دست از خونريزى بكشد و از حق پيروى كند.

هيئت اعزامى امامعليه‌السلام با معاويه گفتگو كردند و از پيامدهاى خطرناك جنگ هشدار دادند.

امّا هرچه گفتند و اصرار ورزيدند فايده اى نبخشيد و معاويه آخرين سخن خود را چنين گفت:

«اِنْصَرِفُوا مِنْ عِنْدِى فَلَيْسَ بَيْنِى وَ بَيْنَكُمْ اِلاَّ الْسَّيْفُ »

«از نزد من بيرون برويد كه هيچ پاسخى جز شمشير پيش من نخواهيد داشت.»

به هنگام بازگشت، شبث بن ربيع به معاويه گفت:

«آيا ما را با شمشير تهديد مى كنى؟ بخدا سوگند ما همان شمشير را به سويت حواله خواهيم كرد.»

هيئت اعزامى جريان را به اطلاع اميرالمؤمنينعليه‌السلام رساندند و گفتند اصرار معاويه در اين است كه شمشير در ميان ما و شما حكومت كند.(۱۰۸)

چون ماه محرم سال شصت و هفت فرا رسيد با موافقت طرفين جنگ تا آخر ماه به تأخير افتاد.

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام از اين فرصت مناسب استفاده كرد و از پا ننشست و بارها از جانب خود جهت اصلاح امور مسلمين و ايجاد اتّحاد، بسوى معاويه نمايندگانى فرستاد و نامه ها نوشت و در آن از حقانيّت خود سخن گفت و حجّت را بر آنها تمام كرد، امّا معاويه تسليم نشد.

ب - آمدن هيئت مذاكره به اردوى امامعليه‌السلام

روزى ابودرداء و ابوامامه باهلى به معاويه گفتند:

چرا با على به ستيز برخواستى؟

به خدا سوگند اسلام او از تو بهتر و او به خلافت سزاوارتر و به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله نزديك تر است.

معاويه گفت: به خونخواهى عثمان با او مى جنگم و در حقيقت او كشندگان عثمان را پناه داده است.

به او بگوئيد: اگر قاتلان عثمان را به ما تحويل دهد من نخستين كسى هستم از اهالى شام كه با او بيعت خواهم كرد.

اين دو نفر به اميد سازش به حضور علىعليه‌السلام شتافتند و تقاضاى معاويه را به آن حضرت رساندند.

امامعليه‌السلام آن دو نفر را به طرف صفوف لشگريان خود متوجّه ساخت و فرمود: كشندگان عثمان همان ها هستند كه مى بينيد.

ناگاه بيش از بيست هزار نفر سلحشور آهن پوشى كه فقط چشمانشان ديده مى شد (همچو صداى رعد) خطاب به آن دو نفر فرياد زدند همه ما كشندگان خليفه سوم هستيم.

آن دو نفر به لشگرگاه معاويه بازگشتند.

ابن قتيبه دينورى مى نويسد: ابوهريره و ابوالدرداء كه در جريان صفين در حمص(۱۰۹) بودند، پيش معاويه آمدند و او را نصيحت نمودند كه چرا با علىعليه‌السلام به نزاع برخاستى، او به اين امر (خلافت) به تو سزاوارتر است و از خدمات و سوابق درخشان آن حضرت با او سخن گفتند،

تا معاويه گفت: به اين جهت با او مى جنگم كه كشندگان عثمان را به ما تسليم نمايد.

سپس هر دوى آنها از طرف معاويه به حضور علىعليه‌السلام آمدند و گفتند معاويه مى گويد قاتلان خليفه سوم را به وى تحويل دهيد اگر بعد از اين كار باز او با شما بجنگد در اين صورت ما با تو همراه خواهيم بود.

امامعليه‌السلام فرمود: آيا شما كشندگان عثمان را مى شناسيد؟

گفتند: آرى

امام علىعليه‌السلام فرمود: برويد آنها را دستگير كنيد.

آنها آمدند پيش محمد بن ابى بكر و عمّار ياسر و مالك اشتر و گفتند كه شما سه نفر از كشندگان خليفه سوم هستيد و ما مأموريم كه شما را دستگير كنيم.

وقتى مردم از جريان آگاه شدند متجاوز از ده هزار نفر آماده شدند و گفتند: قاتلان خليفه سوّم ما هستيم.

آن دو نفر چون با آن جمعيّت انبوه مواجه شدند، گفتند: ما مسئله را مشكل و غير قابل علاج يافتيم، پس به سوى معاويه برگشتند و دوباره عازم حمص شدند.(۱۱۰)

معاويه مى دانست كه كشندگان خليفه سوم يكى دو نفر و آنهم شناخته شده نبودند، كه امامعليه‌السلام هم آنها را دست بسته به معاويه تحويل دهد.

معاويه مى دانست كه اين كار غيرممكن است، امّا به عنوان بهانه اى آنرا دستاويز خود قرار داده بود.

كه اينگونه نيرنگبازى ها تنها در مردم ناآگاه شام تأثير مى گذاشت.

ج - فرستادن هيئت هائى براى مذاكره صلح

در تفكّر امام علىعليه‌السلام جنگ طلبى و خون ريزى راه نداشت، از اين رو تلاش مى كرد تا دشمن را هدايت كند، و جنگى رخ ندهد و خونى ريخته نشود.

به همين جهت در سه جنگ تحميلى، امامعليه‌السلام هيئت هاى مذاكره به سوى طلحه و زبير و معاويه و سران خوارج فرستاد تا هدايت شوند.

امام هيئتى را به سرپرستى عدى بن حاتم به طرف معاويه فرستاد، و هيئت اعزامى معاويه را پذيرفت.

و با آنان به مذاكره نشست، امّا چون ادّعاى آنان كناره گيرى امام بود خواسته آنها را رد كرد.(۱۱۱)

پس از در اختيار گرفتن آب فرات، هيئت مذاكره معاويه را پذيرفت و فرمود آب آزاد است از آن استفاده كنيد.(۱۱۲)

د - فرستادن پياپى هيئت هاى مذاكره

پس از پايان ماه محرّم، كه مى رفت تا جنگ آغاز گردد، امام هيئت ديگرى براى مذاكره صلح به اردوگاه معاويه فرستاد، تا ضمن بحث و گفتگو با معاويه، با صداى بلند اهداف صلح طلبانه امام را به گوش همه لشگريان شام برسانند.

يكى از اعضاء هيئت اعزامى امام پس از مذاكره با معاويه با صداى بلند خطاب به شاميان فرياد زد:

اى مردم شام آگاه باشيد كه حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام بار ديگر به شما مهلت داده اند تا به سوى حق برگرديد و بر اساس قرآن عمل كنيد تا خون بيگناهان ريخته نشود، امّا شما سرباز زديد و خداوند خيانتكاران را دوست نمى دارد.(۱۱۳)

مسعودى اضافه مى كند كه به نماينده امام پاسخ ندادند جز اينكه گفتند:

در ميان ما و شما شمشير بايد حكومت كند تا هر آنكه از ما عاجزتر است نابود گردد.

اين بار ديگر امامعليه‌السلام و لشگريانش حجّت را بر معاويه تمام كردند و دانستند كه معاويه از تصميم خود بر نمى گردد.

۵ - پرهيز از آغازگرى در جنگ

بدين جهت آن حضرت فرماندهان را به حضور پذيرفت و گروهى از واحدهاى نظامى خود را در اختيار هر يك از آنها قرار داد، و وظيفه هر گروه را معين كرد و فرمود، تا دشمن حمله نكرده دست به حمله نزيند.

معاويه نيز سپاه خود را براى جنگ آماده ساخت و فرماندهان و پرچمداران را تعيين نمود.

بعضى از مردان شام بر مرگ عهد بستند و سوگند ياد كردند و پاى خود را با پارچه عمّامه خود بستند كه نگريزند و در هر موقعيّتى پايدارى كنند.

آنها پنج صف از پابستگان و سوگند خوردگان تشكيل دادند و در نخستين روز ماه صفر، در ميدان مبارزه حاضر شده و جنگ را مجدّداً آغاز كردند.(۱۱۴)

۶ - آرايش نظامى سپاه و پاسخ دادن به حملات دشمن

نصربن مزاحم نقل مى كند كه:

روز چهارشنبه اوّل ماه صفر، جنگ ميان طرفين آغاز گرديد.

در آن روز فرماندهى پياده نظام به عهده مالك اشتر بود و فرماندهى سواران را حبيب بن مسلمه اداره مى كرد كه جنگ تا شب ادامه داشت.(۱۱۵)

بدين ترتيب جنگ هفته ها به طول انجاميد.

گاهى دلاورى به ميدان مى آمد كه دلاورى از سپاه امام پاسخ او را مى داد، و زمانى، گروهى ۱۰ يا ۲۰ نفره از سپاه شام به ميدان مى آمد كه ۲۰ نفر از ارتش اسلام به مقابله آنان مى شتافتند، و در فرصت هايى گردان به گردان، لشگر به لشگر با يكديگر مقابله مى كردند كه تا پايان جنگ اين گونه شيوه هاى دفاعى و تهاجمى ادامه يافت.

۷ - حملات كارساز امامعليه‌السلام

يكى از امتيازات مهم ارتش اسلام، وجود ملكوتى و با بركت امام علىعليه‌السلام بود كه:

تمام بن بست هاى ميدان جنگ را بر طرف مى كرد.

حملات سهمگين دشمن را در هم مى شكست.

نقشه هاى نظامى دشمن را با طرح هاى نظامى حساب شده نابود مى كرد.

و هرگاه دلاورى يا گروهى از ارتش اسلام در محاصره قرار مى گرفت حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام آنها را از محاصره بيرون مى كشيد.

و از همه مهمتر آنكه، هرگاه دلاورى بى نظير از سپاه شام به ميدان مى آمد و چند تن از دلاوران سپاه امام را به شهادت مى رساند و مبارز مى طلبيد و كسى جرئت مقابله را نداشت كه از نظر روانى مى رفت تا به شكست روحيّه نظامى بيانجامد، امامعليه‌السلام شخصاً به ميدان مى رفت و آنان را به هلاكت مى رساند، و روحيّه سربازان خودى را تقويت مى فرمود، مانند:

۱ - روزى از سپاه معاويه پهلوانى قوى هيکل كه او را (محراق بن عبداللَّه) مى ناميدند قدم به ميدان رزم گذاشت و از سپاه امامعليه‌السلام مبارز طلبيد، مردى بنام عبدالمراد از دلاوران اسلام به سوى او شتافت، پهلوان شامى او را شهيد ساخت، رزم آور ديگرى از لشگر امام به جنگ او قدم پيش نهاد او نيز با دست پهلوان شامى به درجه شهادت نائل آمد.

ناگاه امام به صورت ناشناس از لشگر اسلام، به ميدان پهلوان شامى اسب تاخت و به او حمله نمود و او را با يك ضربت شمشير به جهنم روانه ساخت و از سپاه معاويه مبارز خواست.

سرباز ديگرى از شاميان به مقابله آن حضرت شتافت، او را نيز به هلاكت رسانيد.

سوّمى آمد، او نيز در زير شمشير امام از مركب حيات پياده گرديد.

بدينگونه هفت نفر از دلاوران شام طعمه ذوالفقار گرديدند، و امام منتظر بود تا شكار ديگرى قدم به عرصه نبرد بگذارد، ولى ديگر كسى جرئت نكرد قدم به صحنه كارزار بگذارد كه امام علىعليه‌السلام به جانب سپاه خود بازگشت در حالى كه كسى از سپاه معاويه او را نمى شناخت.(۱۱۶)

۲ - روزى از روزهاى جنگ صفّين، كه هر دو قشون رو در روى هم ايستاده بودند ناگهان از پهلوانان سپاه معاويه سواره اى به نام كريت بن صالح خارج شد و همرزم خواست.

از لشگر اسلام اسب سوارى به مبارزه او شتافت و پس از درگيرى، بدست او به شهادت رسيد.

دومى آمد او نيز شربت شهادت نوشيد.

در اين حال امام علىعليه‌السلام شخصاً به مبارزه او شتافت، راه او را گرفت و فرمود:

اى شامى نام تو چيست؟

گفت: نام من كريب(۱۱۷) بن صالح حميرى است.

امام علىعليه‌السلام فرمود: اى كريب از خدا بترس و ترا به كتاب خدا و سنت پيغمبرش محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله دعوت مى كنم.

كريب گفت: تو كيستى؟

امامعليه‌السلام فرمود: من على بن ابيطالب هستم، اى كريب من تو را پهلوان رشيد و فارس ميدان مى بينم به جان خود رحم كن.

مرد شامى كه شمشير خود را آماده كرده بود گفت، يا على نزديكم بيا.

امامعليه‌السلام به او نزديك شد و در حاليكه قبضه شمشير در پنجه توانايش محكم بود، حمله شروع گرديد و ادامه يافت. كه سرانجام با يك ضربت كارى به حيات ناپاكش خاتمه بخشيد.

خوارزمى مى نويسد: امام علىعليه‌السلام چنان ضربه سهمگين بر سر كريب فرود آورد كه جسد ناپاكش دو شقّه به زمين افتاد.(۱۱۸)

از سپاه معاويه چندين نفر پشت سرهم آمدند تا بلكه كارى از پيش ببرند، ولى نتوانستند و همه به دست تواناى امامعليه‌السلام به خاك ذلّت افتادند.

۳ - امامعليه‌السلام پس از كشتن بسيارى از شجاعان و دلاوران لشگر شام، معاويه را به مبارزه دعوت كرد و گفت: اى معاويه خودت به مبارزه من بيا و مردان عرب را نابود مساز.

معاويه گفت: مرا به مبارزه با تو نيازى نيست، همانا براى تو بس است كه چهار نفر از قهرمانان عرب را به هلاكت انداختى.(۱۱۹)

ابن قتيبه دينورى در اين مورد مى نويسد: چون امام علىعليه‌السلام مشاهده كرد كه در اين جنگ مردم زياد از بين مى روند، روزى از روزها، مقابل لشگر معاويه آمده، و او را با صداى بلند فراخواند، در آن وقت معاويه بالاى تپّه اى قرار گرفته بود، و گفت: يااباالحسين از من چه مى خواهى؟

امامعليه‌السلام فرمود: چرا اين مردم كشته شوند و از بين بروند، در حالى كه اگر تو غالب شوى خلافت از آن تست و اگر من پيروز شوم از آن من، بنابراين مردم را كنار بگذار و شخصاً به مبارزه با من بيا تا با هم بجنگيم، تا هر كدام از ما پيروز شود حكومت و خلافت براى او باشد.

عمرو عاص به محض شنيدن پيشنهاد امامعليه‌السلام به معاويه، گفت: على بر در انصاف آمده بدون درنگ پيشنهاد او را بپذير.

معاويه خنديد و گفت: اى پسر عاص حتماً چشم طمع به خلافت من دوخته اى؟

عمرو گفت: چه زيباست كه الان تو به مبارزه او بشتابى.

معاويه گفت: تو همواره از طريف مزاح سخن مى گوئى.(۱۲۰)

تو چقدر احمق و سبُك مغز هستى، به خدا قسم تا كنون كسى پيدا نشده كه با فرزند ابيطالب به مبارزه بر خيزد و كشته نشود و زمين را با خون خود رنگين نسازد، عمروعاص، تو جز كشته شدن من منظور ديگرى ندارى.

سرانجام معاويه به حرف عمروعاص گوش نداد و زندگيش را حفظ كرد.

عمرو عاص با تمسخر گفت: اى معاويه آرام باش، از دشمنت مى ترسى و نصيحت كننده ات را از خود دور مى كنى؟(۱۲۱)

۴ - وقتى كه معاويه از آمدن به كارزار اميرالمؤمنينعليه‌السلام امتناع ورزيد، از ميان سپاه معاويه پهلوانى كه به شجاعت معروف بود، به نام عروة بن داود دمشقى به جاى معاويه براى مبارزه با آن حضرت مهيّا شد، تا به اين وسيله بتواند از انفعال معاويه بكاهد.

اين پهلوان با غرور تمام فرياد كشيد يا ابالحسن اگر معاويه از مبارزه با تو اكراه داشت من به نبرد تو مى آيم، براى مبارزه پيش بيا.

حضرت آماده شد كه حركت نمايد، يكى از ياران امام پيش آمد تا او را از مبارزه منصرف نمايد، گفت يا مولا اين سگ را به حال خود واگذار او اهميّتى ندارد.

امام نپذيرفت و تصميم گرفت تا به درخواست آن ماجراجو پاسخ مثبت دهد و فرمود به خدا قسم معاويه براى من از او منفورتر نيست.

سپس فرياد زد اى عروه برو و قبيله ات را خبر كن، سپس ضربت امام پائين آمد و عروه در همان ضربت به زمين غلطيد و فرياد اللَّه اكبر امام ميدان را به لرزه درآورد.

پسر عموى عروه از اين خون ريخته شده به هيجان آمد و براى گرفتن انتقام پيش رفت، امّا على بن ابيطالب به او نيز مهلت نداد و با يك ضربت سهمناك پسر عمومى عروه را نيز كنار عروه نقش زمين ساخت.(۱۲۲)

۵ - روزى عمروعاص قدم به عرصه كارزار گذاشت ناگاه متوجّه شد كه در برابر امام علىعليه‌السلام قرار دارد.

مرگ را پيش چشم ديد، ناچار از طريق نيرنگ وارد شد، و خود را به زمين انداخته عورتش را آشكارا نمود و با عجز و ناتوانى گفت: «مُكْرَةٌ اَخُوكَ لابَطَلَ »

برادرت از روى اجبار به ميدان آمده است نه از راه مردى و دليرى.

علىعليه‌السلام از كثرت حياء صورت خود را برگردانيد.

عمروعاص از فرصت استفاده كرد و پيش معاويه فرار نمود، معاويه كه وى را با آن وضع خفّت بار مشاهده كرد خنديد و به او گفت:

«اِحْمِدِاللَّهِ وَ عَوْرَتَكَ يا عَمْرُو

اى عمرو سپاسگذار خدا و عورتت باش.(۱۲۳)

اين واقعه ننگين را امام علىعليه‌السلام در يك سخنرانى افشاگرانه در خطبه ۸۴ نهج البلاغه به تحليل و ارزيابى مى گذارد و مى فرمايد:

«عَجَباً لِابْنِ النَّابِغَةِ! يَزْعُمُ لِأَهْلِ الشَّامِ أَنَّ فِيَّ دُعَابَةً، وَأَنِّي امْرُؤٌ تِلْعَابَةٌ: أُعَافِسُ وَأُمَارِسُ! لَقَدْ قَالَ بَاطِلاً، وَنَطَقَ آثِماً .

َمَا - وَشَرُّ الْقَوْلِ الْكَذِبُ - إِنَّهُ لَيَقُولُ فَيَكْذِبُ، وَيَعِدُ فَيُخْلِفُ، وَيُسْأَلُ فَيَبْخَلُ، وَيَسْأَلُ فَيُلْحِفُ، وَيَخُونُ الْعَهْدَ، وَيَقْطَعُ الْإِلَّ؛ فَإِذَا كَانَ عِنْدَ الْحَرْبِ فَأَيُّ زَاجِرٍ وَآمِرٍ هُوَ! مَا لَمْ تَأْخُذِ السُّيُوفُ مَآخِذَهَا، فَإِذَا كَانَ ذلِكَ كَانَ أَكْبَرُ مَكِيدَتِهِ أَنْ يَمْنَحَ الْقِرْمَ سُبَّتَهُ .

أَمَا وَاللَّهِ اِنِّى لََيمْنَعُنِي مِنَ اللَّعِبِ ذِكْرُ الْمَوْتِ، وَإِنَّهُ لََيمْنَعُهُ مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ نِسْيَانُ الْآخِرَةِ، إِنَّهُ لَمْ يُبَايِعْ مُعَاوِيَةَ حَتَّى شَرَطَ أَنْ يُؤْتِيَهُ أَتِيَّةً، وَيَرْضَخَ لَهُ عَلى تَرْكِ الدِّينِ رَضِيخَةً

روانشناسى عمروعاص

شگفتا از عمروعاص پسر نابغه!(۱۲۴) ميان مردم شام گفت كه من اهل شوخى و خوشگذرانى بوده، و عمر بيهوده مى گذرانم!! حرفى از روى باطل گفت و گناه در ميان شاميان انتشار داد.

مردم آگاه باشيد! بدترين گفتار دروغ است، عمروعاص سخن مى گويد، پس دروغ مى بندد، وعده مى دهد و خلاف آن مرتكب مى شود، درخواست مى كند و اصرار مى ورزد، اما اگر چيزى از او بخواهند، بخل مى ورزد، به پيمان خيانت مى كند، و پيوند خويشاوندى را قطع مى نمايد، پيش از آغاز نبرد در هياهو و امر و نهى بى مانند است تا آنجا كه دست ها به سوى قبضه شمشيرها نرود. اما در آغاز نبرد، و برهنه شدن شمشيرها، بزرگ ترين نيرنگ او اين است كه عورت خويش آشكار كرده، فرار نمايد.(۱۲۵)

آگاه باشيد! بخدا سوگند كه ياد مرگ مرا از شوخى و كارهاى بيهوده باز مى دارد، ولى عمروعاص را فراموشى آخرت از سخن حق بازداشته است، با معاويه بيعت نكرد مگر بدان شرط كه به او پاداش دهد، و در برابر ترك دين خويش، رشوه اى تسليم او كند.»(۱۲۶)

۶ - بسربن ارطاة به شجاعت شهرت يافته بود، روزى به مبارزه امام علىعليه‌السلام شتافت امام نيزه اى بر او زد كه با پشت به زمين افتاد و پاهايش را بلند كرد در اينحال به نيرنگ عمروعاص متوصّل شد كه امام بزرگوار روى برتافت، مردم او را شناختند و فرياد زدند يا على او بسربن ارطاة است، چرا او را نمى كشى؟

امام آن معدن حياء فرمود رهايش كنيد، بُسر بر مركب خود سوار شد و به سوى معاويه شتافت.

معاويه با ديدن آن منظره ننگ آور خنديد و گفت ترا حالتى رخ داد كه به عمروعاص نيز رخ داده بود.(۱۲۷)

۱۴ - شيوه هاى رزمى، تبليغى امام در جنگ نهروان

۱ - تلاش در هدايت سران خوارج

با برّرسى دقيق تاريخ، اين حقيقت ثابت مى شود كه نطفه خوارج در صفين، زمانى كه هنوز لشگريان از صحنه نبرد خارج نشده بودند، بسته شد و ريشه هاى پيدايش خوارج را بايد از جنگ صفّين ريشه يابى كرد.

لحظه هائى كه امامعليه‌السلام را به داورى ابوموسى مجبور ساختند و امام به ناچار حكميّت و صلح نامه را پذيرفت، سپس موضوع صلحنامه را به اطّلاع واحدهاى نظامى رساندند.

وقتى كه آنرا به طايفه بنى تعيم خواندند، عروة بن اديّه گفت:

آيا شما در كار خدا، مردان را حَكَم قرار مى دهيد و شعار داد: «لا حُكْمَ اِلاّ لِلّهِ»

«هيچ حكمى جز حكم خدانيست»(۱۲۸)

عروة بن اديّه نخستين فردى بود كه در آن روز به حَكَميّت اعتراض كرد و شعار: «لا حُكْمَ اِلاّ لِلّهِ» را داد.

اين نخستين شعار خوارج بود كه از گلوى او بيرن آمد و اساس تفكّر خوارج را تشكيل داد.

كه در حقيقت آن شعار و آن اعتراض اوّلين خشت خوارج بود كه با دست آن مرد كج انديش گذاشته شد.

طبق نقل ابن اثير، و طبرى، دو نفر به نام هاى زرعة بن برج طائى و حرقوص بن زهر سعدى(۱۲۹) به نمايندگى عدّه اى كه بعداً به خوارج شهرت يافتند به حضور امامعليه‌السلام رسيدند هر دو به آن حضرت گفتند: «لا حُكْمَ اِلاّ لِلّهِ»

«هيچ حكمى جز حكم خدا نيست»

امام نيز فرمود: «لا حُكْمَ اِلاّ لِلّهِ»

حرقوص اضافه كرد يا على از گناه و خطايت توبه كن و از اين كار (حَكَميّت) برگرد و با ما به جنگ دشمن بشتاب تا بجنگيم و به لقاى خدا برسيم!

امامعليه‌السلام فرمود: اتفاقاً تنها خواست ما همين بود و با اصرار شما را به ادامه جنگ سفارش مى كرديم و با تأكيد مى گفتيم كه به حيله فرزند نابغه توجه نكنيد متأسفانه شما در اين رابطه نه تنها از فرمان من تمرّد كرديد.

بلكه ما را به ترك مبارزه وادار ساختيد، حالا كه كار از كار گذشته و ما در اين باره ميان خود و آن قوم عهدنامه اى نوشته، و شروطى مقرّر كرده، و تعهّد نامه امضاء نموده ايم ديگر نمى توانيم پيمانها را ناديده بگيريم كه خداوند متعال هم مى فرمايد:( وَاُوفُو بِعَهْدِ اللَّهِ اِذ عاهَدْتُمْ ) (۱۳۰)

«وقتى پيمانى بستيد به عهد خداوند وفا كنيد» پس با اين وصف ديگر نمى توان اقدام به جنگ كرد.

حرقوص گفت: اين جرم و گناه است و تو بايد از آن توبه كنى.

امامعليه‌السلام فرمود: اين جرم نيست، لكن عجز است كه در نتيجه رأى غلط شما سرزده است، و من قبلاً شما را از اين تصميم نادرست نهى كردم ولى شما گوش نداديد.

زرعه گفت: اى على اگر تو حكميّت مردان را قبول كنى من با تو جنگ خواهم كرد و از جنگ خود مقصودى جز رضاى خدا نخواهم داشت.

امامعليه‌السلام فرمود: بدا به حال تو چقدر سرسخت و بدبخت هستى، من ترا در جنگ با خودم كشته و گرد باد را بر لاشه بيجانت نشسته مى بينم!

زرعه گفت: من هم همين را آرزومندم.

آنگاه هر دو نماينده از حضور امامعليه‌السلام خارج شدند، در حالى كه مى گفتند:

«لا حُكْمَ اِلاّ لِلّهِ»(۱۳۱)

در مناقب ابن شهر آشوب آمده است كه: ملاقات اين دو نفر با اميرالمؤمنينعليه‌السلام بعد از برگشتن از صفّين، در كوفه اتّفاق افتاد.

خوارج(۱۳۲) معتقد بودند كه: داورى حَكَمين بر خلاف اسلام است، زيرا قرآن مى فرمايد:( لا حُكْمَ اِلاّ لِلّهِ ) در صورتى كه ابتدا اين كار را خود آنها قبول كرده و امامعليه‌السلام را نيز به اين كار وادار نمودند، ولى بعداً خود اميرالمؤمنينعليه‌السلام را تخطئه كردند و گفتند اين كار كفر بوده است، ما توبه كرده ايم تو هم بايد توبه كنى.

حضرت فرمود: منشأ اين كار خطاى شما بود نه من، به هر حال كفر هم نبود و من مرتكب خطائى نشده ام تا توبه كنم و همواره توبه خوب است و من از هر گناهى استغفار مى كنم.

گفتند: اين كافى نيست بلكه بايد اعتراف كنى كه حكميّت گناه بوده و از اين گناه توبه نمائى.

امام علىعليه‌السلام فرمود: مسئله حكميّت را من كه به وجود نياورده ام تا توبه نمايم آنرا خودتان به وجود آورده ايد و نتيجه اش را نيز ديديد و از طرفى چيزى كه در اسلام مشروع است چگونه آنرا گناه قلمداد كنيم.

از آن پس خوارج دست به فعاليت سياسى زدند و در ابتداء يك فرقه ياغى و سركشى بودند كه به همين جهت خوارج ناميده شدند.(۱۳۳)

چنانكه قبلاً گفتيم، هنگام برگشتن از صفّين مخالفان اميرالمؤمنينعليه‌السلام وارد كوفه نشدند، آنها در بيرون كوفه در محلى موسوم به حروراء(۱۳۴) گرد آمدند كه آنها را حروريّه(۱۳۵) ناميدند.

در آنجا منادى آنها ندا كرد كه اداره جنگ و فرماندهى، بر عهده اشعث بن ربعى تميمى مى باشد و هم چنين عبداللَّه بن الكوّاء يشكرى هم امام جماعت سپاهيان است.

۲ - آزاد گذاشتن خوارج و رعايت حقوق آنها

امامعليه‌السلام به فرقه خوارج آزادى كامل داده بود و با نرمش، به ايشان فرمود:

شما سه حق به گردن ما داريد كه آنرا رعايت خواهيم كرد:

۱ - شما مى توانيد نماز خود را در مسجد ما آزادانه به جا آوريد.

۲ - ما حقوق شما را از بيت المال و غنيمتى كه در كسب آن با ما شركت داشته ايد قطع نمى كنيم.

۳ - مادامى كه به جنگ ما با قيام نكرده ايد با شما نمى جنگيم.(۱۳۶)

امامعليه‌السلام از آغاز مخالفت آنان تا زمانى كه به حركت مسلّحانه دست نزده بودند چنين رفتارى با ايشان داشت و به جرئت مى توان گفت كه اعطاء آزادى تا اين حد به مخالفان حكومت، در جهان بى سابقه است، و همين سبب شد كه خوارج از اين آزادى سوء استفاده كرده و دشمنى خود را از حدّ گذراندند، گاهى به ساحت مقدّس امامعليه‌السلام جسارت مى كردند و ناسزا مى گفتند كه امام با بزرگوارى به آنها پاسخ مى داد.

تا آنجا كه خوارج تصميم گرفتند براى جنگ با امامعليه‌السلام آماده شوند، آنها عبداللَّه بن وهب راسبى كه مردى به ظاهر زاهد و متعبّد بود را بر خود گماشتند.

و او مرد بسيار متعصّبى بود، آنها معتقد بودند كه پس از شكست دادن علىعليه‌السلام كار خلافت را به شورا مى گذاريم و بيعت براى كسى جائز نيست، بيعت مخصوص ذات ذوالجلال است، و شعار ما امر به معروف و نهى از منكر است.(۱۳۷)

۳ - آغاز شورشگرى خوارج و آمادگى رزمى امامعليه‌السلام

خوارج پس از تهديد كردن امامعليه‌السلام حروراء را به قصد نهروان(۱۳۸) ترك گفتند، در طول راه عبورشان بر نخلستانى افتاد در آنجا عبداللَّه بن خبّاب را ديدند كه قرآن را حمايل كرده و بر الاغ خود سوار شده و همسرش نيز همراه او بود، او از جانب علىعليه‌السلام حاكم و عامل نهروان بود.

نخست از نام او سؤال كردند گفت: عبداللَّه فرزند خبّاب از اصحاب پيامبر خدا هستم.

گفتند: آيا از ما ترسيدى؟

عبداللَّه گفت: آرى.

گفتند: از ما نترس، از پدرت كه يار پيامبر بود حديثى براى ما بگو كه آنرا از پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله شنيده باشد، شايد به حال ما فايده اى بخشد.

عبداللَّه گفت: پدرم از پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله روايت مى كرد كه آن حضرت فرمود: بعد از من فتنه اى پديد آيد كه دل مرد در آن مانند بدنش مى ميرد، شب مؤمن است. امّا بامداد كافر مى شود، و يا صبح مؤمن است، امّا شامگاه كافر مى شود.

گفتند: ما هم همين را مى خواستيم.

سپس پرسيدند: درباره ابوبكر و عمر چه مى گوئى؟

عبداللَّه آنها را به خير و نيكى ياد كرد.

سپس درباره خليفه سوم و از ابتداء و انتهاى خلافتش سؤال كردند.

عبداللَّه او را نيز تأييد كرد.

در پايان به او گفتند: درباره على و مسئله حكميّت چه عقيده اى دارى و بعد از حكميّت نظرت چيست؟

عبداللَّه گفت: او از شما دانا و ديندارتر است و داراى بينش عميق ترى مى باشد و رأى او صواب و نظر او نافذ است.

سران خوارج گفتند: تو مردان را با نام و نشان ستايش مى كنى نه با افعال و اعمال آنها، به خدا سوگند ترا به نحوى مى كشيم، كه تا كنون كسى به مانند آن كشته نشده باشد.

الف - آغاز قتل و غارت

عبداللَّه را گرفته و كتفش را بستند و همراه زن حامله او كه وضع حملش نزديك بود به نخلستانى كشيدند كه ميوه آن رسيده و متعلق به مردى نصرانى بود.

خرمائى در نخلستان به زمين افتاده بود، يكى از خوارج آنرا برداشت و به دهن گذاشت، يكى از همراهان گفت:

آيا خرماى حرام مى خورى؟ تو كه بهاى آنرا نپرداخته اى، او ناگزير دانه خرما را از دهان بيرون انداخت.

در آن ميان خوكى را مشاهده كردند كه متعلّق به اهل ذمّه بود، كه يكى از خوارج او را با شمشير كشت، همراهش به وى اعتراض كرد و گفت:

اين عمل تباهكارى در روى زمين است، به ناچار بهاى آنرا به صاحبش پرداختند.

عبداللَّه با مشاهده اين احوال خرسند شد كه از آنها آسيبى به وى نخواهد رسيد، ناگاه بر خلاف انتظار او را به كنار فرات كشيدند تا شهيدش نمايند.

چون ابن خبّاب اين وضع را مشاهده كرد به آنها گفت: در كار خود صادق باشيد، من مسلمانم و كار خلافى هم نكرده ام، در ضمن شما به من امان داديد (و گفتيد از ما مترس) آنها گوش ندادند و او را بر زمين كشيده مانند گوسفند ذبح كردند و خون او به آب نهر ريخته شد، سپس به سوى همسرش هجوم آوردند، آن زن مصيبت زده مى گفت: من زنى تنها هستم، آيا شما از خدا نمى ترسيد؟

به او هم رحم نكردند، شكمش را پاره كرده و جنين را بيرون كشيده و كشتند.

آنها همچنين سه زن مسلمان ديگر را كه از قبيله طىّ بودند نيز به قتل رساندند كه يكى از آن زنان امّ سنان بود و از اصحاب پيامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله به حساب مى آمد.

مرد نصرانى كه در آنجا بود، با ديدن اين منظره رقّت بار، با شگفتى به سران خوارج گفت: من از كارهاى شما در شگفتم زيرا عبداللَّه بن خبّاب را مى كشيد، امّا يك دانه خرما را بى اجازه صاحبش نمى خوريد.(۱۳۹)

خوارج در سر راه خود هر جا مسلمانى مى يافتند از دم تيغ مى گذرانيدند و اموال آنان را به يغما مى بردند، آنها بدين نحو در نهروان گرد آمدند.

امامعليه‌السلام وقتى اين اخبار را شنيد، براى تحقيق بيشتر، حارث بن مرّره را نزد خوارج فرستاد، تا در اين رابطه تحقيقات دقيقى انجام دهد و نتيجه را كتباً به اطّلاع آن حضرت برساند.

چون فرستاده امامعليه‌السلام به گروه خوارج نزديك شد، تا در مورد اين كشتار و غارتگرى ها سؤال نمايد، بر سر او ريختند و بى رحمانه شهيدش كردند.

۱ - آگاهى از اوضاع سياسى كشور

يكى از مسئوليّت هاى مهمّ فرماندهى كلّ، آگاهى از اوضاع سياسى كشور است، تا برابر نقشه هاى شيطانى دشمن غافلگير نشود و بتواند حساب شده تصميم بگيرد و برأساس واقعيّت ها، نيروها را متوقّف يا به حركت درآورد.

حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام در يك سخنرانى رسمى به ويژگى آگاهى خويش اشاره مى فرمايد.

آنگاه كه جمعى پس از شنيدن اخبار تحرّكات نظامى شورشيان بصره خدمت امام علىعليه‌السلام رسيدند و گفتند: شما در مدينه آرام نشسته ايد و دشمنان با تمام امكانات در حالِ شورشگرى مى باشند، آن حضرت بپاخاست و اين سخنرانى را ايراد كرد:

«وَاللَّهِ لَا أَكُونُ كَالضَّبُعِ :

تَنَامُ عَلى طُولِ اللَّدْمِ، حَتَّى يَصِلَ إِلَيْهَا طَالِبُهَا، وَيَخْتِلَهَا رَاصِدُهَا، وَلكِنِّي أَضْرِبُ بِالْمُقْبِلِ إلَى الْحَقِّ الْمُدْبِرَ عَنْهُ، وَبِالسَّامِعِ الْمُطِيعِ الْعَاصِيَ الْمُرِيبَ أَبَداً، حَتَّى يَأْتِيَ عَلَيَّ يَوْمِي .

فَوَاللَّهِ مَا زِلْتُ مَدْفُوعاً عَنْ حَقِّي، مُسْتَأْثَراً عَلَيَّ، مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِيَّهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ حَتَّى يَوْمِ النَّاسِ هذا

(آنگاه كه از امام خواستند طلحه و زبير را تعقيب نكند، فرمود:)

آگاهى و مظلوميّت امامعليه‌السلام

«به خدا سوگند! از آگاهى لازمى برخور دارم و هرگز غافلگير نمى شوم،(۱۳) كه دشمنان ناگهان مرا محاصره كنند و با نيرنگ دستگيرم نمايند، من همواره با يارى انسان حق طلب، بر سر آن مى كوبم كه از حق روى گردان است، و با يارى فرمانبر مطيع، نافرمان اهل ترديد را درهم مى كوبم، تا آن روز كه دوران زندگانى من بسر آيد.

پس، سوگند بخدا، من همواره از حق خويش محروم ماندم، و از هنگام وفات پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله تا امروز حق مرا از من باز داشتند و به ديگرى اختصاص دادند.»(۱۴)

۲ - هشدارهاى بِجا به ملّت

يكى ديگر از وظائف فرماندهى، طرح هشدارهاى بجا و ضرورى است، تا امّت اسلامى و سربازان اسلام همواره بيدار و هشيار بوده، و توان رزمى خود را هميشه حفظ نمايند، امام در يكى از هشدارهاى ضرورى خود، خطاب به مردم مدينه فرمود:

«ألا وَ إنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ جَمَعَ حِزْبَهُ، وَاسْتَجْلَبَ خَيْلَهُ وَ رَجِلَهُ، وَ إنَّ مَعِى لَبَصِيرَتى: مَا لَبَّسْتُ عَلَى نَفْسِى، وَلا لُبِّسَ عَلَىَّ. وَايْمُ اللّهِ لافْرِطَنَّ لَهُمْ حَوْضاً أَنَا مَاتِحُهُ! لا يَصْدِروُنَ عَنْهُ، وَلا يَعُودُونَ إلَيْهِ

«آگاه باشيد! شيطان حزب خويش را گرد آورده، و سواره و پيادگان لشكر خود را فرا خوانده است اما من آگاهى و بينش و بصيرت خود را همچنان همراه دارم، من حقيقت را بر خود مشتبه نساخته ام و بر من مشتبه نيز نشده است.

به خدا سوگند! گردابى براى آنها فراهم سازم كه جز من كسى نتواند آن را چاره كند و در آن سرانجام غرق شوند و هرگز از آن بيرون نيايند و آن عده كه از آن بيرون نتوانند آمد.»(۱۵)

حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام در يك سخنرانى عمومى نسبت به تحرّكات ناكثين فرمود:

«أَلَا وَإِنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ ذَمَّرَ حِزْبَهُ، وَاسْتَجْلَبَ جَلَبَهُ، لِيَعُودَ الْجَوْرُ إلَى أَوْطَانِهِ، وَيَرْجِعَ الْبَاطِلُ إِلى نِصَابِهِ .

وَاللَّهِ مَا أَنْكَرُوا عَلَيَّ مُنْكَراً، وَلَا جَعَلُوا بَيْنِي وَبَيْنَهُمْ نَصِفاً .

وَإِنَّهُمْ لَيَطْلُبُونَ حَقَّاً هُمْ تَرَكُوهُ، وَدَماً هُمْ سَفَكُوهُ: فَلَئِنْ كُنْتُ شَرِيكَهُمْ فِيهِ فَإِنَّ لَهُمْ لَنَصِيبَهُمْ مِنْهُ، وَلَئِنْ كَانُوا وَلُوهُ دُونِي، فَمَا التَّبِعَةُ إِلَّا عِنْدَهُمْ، وَإِنَّ أَعْظَمَ حُجَّتِهِمْ لَعَلَى أَنْفُسِهِمْ، يَرْتَضِعُونَ أُمّاً قَدْ فَطَمَتْ، وَيُحْيُونَ بِدْعَةً قَدْ أُمِيتَتْ. يا خَيْبَةَ الدَّاعِي! مَنْ دَعَا! وَإِلَامَ أُجِيْبَ !

وَإِنِّي لَرَاضٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ عَلَيْهِمْ وَعِلْمِهِ فِيهِمْ .

فَإِنْ أَبَوْا أَعْطَيْتُهُمْ حَدَّ السَّيْفِ وَكَفَى بِهِ شَافِياً مِنَ الْبَاطِلِ، وَنَاصِراً لِلْحَقِّ !

وَمِنَ الْعَجَبِ بَعْثُهُمْ إِلَىَّ أَنْ أَبْرُزَ لِلطِّعَانِ! وَأَنْ أَصْبِرَ لِلْجِلادِ! هَبِلَتْهُمُ الْهَبُولُ! لَقَدْ كُنْتُ وَمَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ، وَلَا أُرْهَبُ بِالضَّرْبِ! وَإِنِّي لَعَلَى يَقِينٍ مِنْ رَبِّي، وَغَيْرِ شُبْهَةٍ مِنْ دِينِي

«آگاه باشيد، كه همانا شيطان حزب و يارانش را بسيج كرده، و سپاه خود را از هر سو فراهم آورده است، تا بار ديگر ستم را به جاى خود نشاند، و باطل به جايگاه خويش پايدار شود.

سوگند به خدا ناكثين هيچ گناهى از من سراغ ندارند، و انصاف را بين من و خودشان رعايت نكردند، آنها حقّى را مى طلبند كه خود ترك كردند، و انتقام خونى را مى خواهند كه خود ريختند، اگر شريك آنها بودم، پس آنها نيز در اين خونريزى سهم دارند، و اگر تنها خودشان خون عثمان را ريختند پس كيفر مخصوص آنهاست، مهمترين دليل آنها به زيان خودشان است، مى خواهند از پستان مادرى شير بدوشند كه خشكيده، بدعتى را زنده مى كنند كه مدّت هاست مرده، وَه چه دعوت كننده اى!؟(۱۶) و چه اجابت كنندگانى؟!

همانا من به كتاب خدا و فرمانش درباره ناكثين خوشنودم.

اما اگر از آن سرباز زدند با شمشير تيز پاسخ آنها را خواهم داد، كه براى درمان باطل و يارى دادن حق كافى است.

شگفتا! ازمن خواستند به ميدان نبرد آيم و برابر نيزه هاى آنان قرار گيرم و ضربت هاى شمشير آنها را تحمّل كنم، گريه کنندگان بر آنها بگريند، تاكنون كسى مرا از جنگ نترسانده، و از ضربت شمشير نهراسانده است، من به پروردگار خويش يقين داشته و در دين خود شك و ترديدى ندارم.»

۳ - فراهم آوردن امكانات مقابله با دشمن

امام علىعليه‌السلام نسبت به آمادگى رزمى براى پاسخ دادن به تحرّكات دشمن فرمود:

«أَلَا وَإِنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ جَمَعَ حِزْبَهُ، وَاسْتَجْلَبَ خَيْلَهُ وَرَجِلَهُ، وَإنَّ مَعِي لَبَصِيرَتِي: مَا لَبَّسْتُ عَلَى نَفْسِي، وَلَا لُبِّسَ عَلَيَّ. وَايْمُ اللَّهِ لَأُفْرِطَنَّ لَهُمْ حَوْضاً أَنَا مَاتِحُهُ! لَا يَصْدِرُونَ عَنْهُ، وَلَا يَعُودُونَ إِلَيْهِ

«آگاه باشيد كه شيطان حزب خود را جمع كرده، و سواره و پياده هاى لشگر خود را فراخوانده است، امّا من آگاهى لازم به امور دارم، نه حق را پوشيده داشتم، و نه حق بر من پوشيده ماند، سوگند به خدا، گردابى، براى آنان به وجود آورم كه جز من كسى نتواند آن را چاره سازد، آنها كه در آن غرق شوند، هرگز نتوانند بيرون آيند، و آنها كه گريختند، خيال بازگشتن نكنند.»(۱۷)

۴ - حفظ آمادگى و روحيّه رزمى ملّت

امام علىعليه‌السلام در تمام سخنرانى ها و سفارش هاى مكرّر، امّت اسلامى را به آمادگى همه جانبه براى پاسخ دادن به انواع تهاجمات دشمن دعوت كرده و مى فرمود كه:

«فخذُوا للْحَرْب أهبَتَها وَ اَعِدّوا لَها عُدَّتَها، فَقَدْ شَبّ لَظاها، وَ علا سَناها »

شما آماده پيكار باشيد، و ساز و برگ جنگ را فراهم كنيد كه آتش آن زبانه كشيده، و شعله هاى آن بالا گرفته است.(۱۸)

۵ - آموزش هاى حساب شده براى جهاد و شهادت

حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام براى آمادگى فكرى و روحى مردم و سربازان، همواره ارزش هاى والاى جهاد را به خوبى تفسير و بيان مى كرد، مانند: خطبه ۲۷ نهج البلاغه كه فرمود:

«أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ، فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِيَائِهِ، وَهُوَ لِبَاسُ التَّقْوى، وَدِرْعُ اللَّهِ الْحَصِينَةُ، وَجُنَّتُهُ الْوَثِيقَةُ .

فَمَنْ تَرَكَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ، وَشَمِلَهُ الْبَلَاءُ، وَدُيِّثَ بِالصِّغَارِ وَالْقَمَاءَةِ، وَضُرِبَ عَلَى قَلْبِهِ بِالْإِسْهَابِ، وَأُدِيلَ الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْيِيعِ الْجِهَادِ، وَسِيمَ الْخَسْفَ، وَمُنِعَ النَّصَفَ(۱۹)

«پس از ياد و نام خداوند، همانا جهاد دَرى است از درهاى بهشت، خداوند آن را به روى دوستان مخصوص خود گشوده است جهاد لباس تقوا، زره محكم، و سپر مطمئن خداوند است.

مردمى كه از جهاد روى برگردانند خداوند لباس ذلت بر تن آنهامى پوشانند و بلا به آنان هجوم مى آورد، حقير و ذليل مى شوند، عقل و فهم شان تباه مى گردد، و به خاطر تضييع جهاد حق آنها پايمال مى شود، و نشانه هاى ذلت در آنها آشكار مى گردد، و از عدالت محروم مى شوند.»

۶ - تداوم آموزش نظامى

آموزش نظامى در آن روزگارانى كه تكيه بر قدرت بازوان و نيروى جسمانى داشتند، بسيار مهمّ بود، و يادگيرى جنگ گروهى و تن به تن، و رزم انفرادى، سرنوشت ساز بود، بنابر اين تداوم آموزش هاى رزمى يك اصل غيرقابل انكار است كه امام علىعليه‌السلام در يك سخنرانى مهمّ نظامى جهت آموزش تاكتيك هاى نظامى و رزمى، خطاب به سربازان خود فرمود:

«فَقَدِّمُوا الدَّارِعَ، وَأَخِّرُوا الْحَاسِرَ، وَعَضُّوا عَلَى الْأَضْرَاسِ، فَإِنَّهُ أَنْبَى لِلسُّيُوفِ عَنِ الْهَامِ ؛

وَالْتَوُوا فِي أَطْرَافِ الرِّمَاحِ، فَإِنَّهُ أَمْوَرُ لِلْأَسِنَّةِ؛ وَغُضُّوا الْأَبْصَارَ فَإِنَّهُ أَرْبَطُ لِلْجَأْشِ، وَأَسْكَنُ لِلْقُلُوبِ ؛

وَأَمِيتُوا الْأَصْوَاتَ، فَإِنَّهُ أَطْرَدُ لِلْفَشَلِ .

وَرَايَتَكُمْ فَلَا تُمِيلُوهَا وَلَا تُخِلُّوهَا، وَلَا تَجْعَلُوهَا إِلَّا بِأَيْدِي شُجْعَانِكُمْ، وَالْمَانِعِينَ الذِّمَارَ مِنْكُمْ، فَإِنَّ الصَّابِرِينَ عَلَى نُزُولِ الْحَقَائِقِ هُمُ الَّذِينَ يَحُفُّونَ بِرَايَاتِهِمْ، وَيَكْتَنِفُونَهَا: حَفَافَيْهَا »(۲۰)

«آنها را كه زره به تن دارند پيشاپيش قرار دهيد و آنها كه زره ندارند پشت سر آنها قرار گيرند.

دندانها را روى هم فشار دهيد كه اين كار تأثير ضربه ها را بر سر كمتر مى كند، و در برابر نيزه ها در پيچ و خم باشيد كه در رد كردن نيزه دشمن مؤثر است!

زياد به انبوه دشمن خيره نگاه نكنيد تا قلب شما قويتر و روح شما آرامتر باشد، سخن كمتر بگوئيد و صداها را خاموش كنيد كه سستى را بهتر دور مى سازد. از پرچم خود به خوبى نگهبانى كنيد و آن را متمايل به اين طرف و آن طرف نسازيد، و آن را تنها نگذاريد و جز به دست دلاوران و مدافعان سرسخت نسپاريد، زيرا آنان كه در حوادث سخت و مشكل ايستادگى به خرج مى دهند همان ها هستند كه از پرچم هايشان پاسدارى مى كنند و آن را در دل جمعيت خويش نگاه مى دارند؛ و از هر سو و از پيش و پس مراقب آن هستند.»

امام علىعليه‌السلام در تداوم آموزش نظامى نسبت به رزم انفرادى و جنگ تن به تن فرمود:

«مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِينَ: اسْتَشْعِرُوا الْخَشْيَةَ، وَتَجَلْبَبُوا السَّكِينَةَ، وَعَضُّوا عَلَى النَّوَاجِذِ، فَإِنَّهُ أَنْبَى لِلسُّيُوفِ عَنِ الْهَامِ وَأَكْمِلُوا اللَّأْمَةَ، وَقَلْقِلُوا السُّيُوفَ فِي أَغْمَادِهَا قَبْلَ سَلِّهَا وَالْحَظُوا الْخَزْرَ، وَاطْعُنُوا الشَّزْرَ، وَنَافِحُوا بِالظُّبَا، وَصِلُوا السُّيُوفَ بِالْخُطَا، وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ بِعَيْنِ اللَّهِ، وَمَعَ ابْنِ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ .

فَعَاوِدُوا الْكَرَّ، وَاسْتَحْيُوا مِنَ الْفَرِّ، فَإِنَّهُ عَارٌ فِي الْأَعْقَابِ، وَنَارٌ يَوْمَ الْحِسَابِ .

وَطِيبُوا عَنْ أَنْفُسِكُمْ نَفْساً، وَامْشُوا إِلَى الْمَوْتِ مَشْياً سُجُحاً، وَعَلَيْكُمْ بِهذَا السَّوَادِ الْأَعْظَمِ، وَالرِّوَاقِ المُطَنَّبِ، فَاضْرِبُوا ثَبَجَهُ، فَإِنَّ الشَّيْطَانَ كَامِنٌ فى كِسْرِهِ، وَقَدْ قَدَّمَ لِلْوَثْبَةِ يَداً، وَأَخَّرَ لِلنُّكُوصِ رِجْلاً .

فَصَمْداً صَمْداً! حَتَّى يَنْجَلِيَ لَكُمْ عَمُودُ الْحَقِّ وَأنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ، وَاللَّهُ مَعَكُمْ وَ لَنْ يَتِرَكُمْ أعْمالَكُمْ(۲۱)

«اى گروه مسلمانان، لباس زيرين را ترس خدا، و لباس رويين را آرامش و خونسردى قرار دهيد، دندانها را بر هم بفشاريد تا مقاومت شما برابر ضربات شمشير دشمن بيشتر گردد، زرِه نبرد را كامل كنيد، پيش از آن كه شمشير را از غلاف بيرون كشيد و چند بار تكان دهيد،

با گوشه چشم به دشمن بنگريد و ضربت را از چپ و راست فرود آوريد، و با تيزى شمشير بزنيد، و با گام برداشتن به پيش، شمشير را به دشمن برسانيد، و بدانيد كه در پيش روى خدا و پسر عموى پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله قرار داريد.

پى در پى حمله كنيد و از فرار شرم داريد، زيرا فرار در جنگ، لكّه ننگى براى نسل هاى آينده و مايه آتش روز قيامت است، از شهادت خُرسند باشيد و به آسانى از آن استقبال كنيد.

به آن گروه فراوان اطراف خيمه پر زرق و برق و طناب در هم افكنده (فرماندهى معاويه) به سختى حمله كنيد، و به قلب آنها هجوم بريد كه شيطان در كنار آن پنهان شده، دستى براى حمله در پيش، و پايى براى فرار آماده دارد.مقاومت كنيد تا ستون حق بر شما آشكار گردد. شما برتريد، خدا با شماست، و از پاداش اعمالتان نمى كاهد.»(۲۲)

۷ - الگوسازى و ارائه سمبل هاى مقاومت

در تعاليم اجتماعى و آموزش هاى حساب شده رزمى و نظامى، و سوق دادن نيروهاى مسلّح و مردم مبارز و جهادگر به سوى ارزش هاى والاى جهاد و شهادت است، به معرّفى الگوهاى كامل و بى مانند نياز است تا آموزش ها و تربيت ها هم از نظر تئورى و هم از نظر عملى و تجسّمى تحقّق پذيرد.

از اين رو بايد كارگر نمونه، كارمند نمونه، استاد نمونه، سرباز نمونه و فرمانده نمونه را شناسائى و معرّفى نمود تا جامعه نمونه شكل گيرد.

رعايت اين اصل در آموزش ها، از نظر روانشناسى تربيتى، آثار چشم گيرى دارد كه امروزه روانشناسان اجتماعى با تجربه هاى فراوان به آن رسيده اند،

جاى شگفتى است كه به اين واقعيّت ها در نهج البلاغه، و در سخنان حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام در چهارده قرن گذشته اشاره شده است.

امام علىعليه‌السلام در سفارش به آمادگى براى جهاد و شهادت، و تحمّل مشكلات جنگ، ناگهان به سراغ الگوى كامل مبارزه و جهاد مى رود و مى فرمايد:

«وَلَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلى‌الله‌عليه‌وآله نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَأَبْنَاءَنَا وَإِخْوَانَنَا وَأَعْمَامَنَا :

مَا يَزِيدُنَا ذلِكَ إِلَّا إِيمَاناً وَتَسْلِيماً، وَمُضِيّاً عَلَى اللَّقَمِ، وَصَبْراً عَلَى مَضَضِ الْأَلَمِ، وَجِدّاً في جِهَادِ الْعَدُوِّ »

«در ركاب پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله با پدران و فرزندان و برادران و عموهاى خود مى جنگيديم و اين جنگ و پيكار همواره بر ايمان و تسليم ما مى افزود، و ما را در پيمودن راه حق، و صبر بر ناراحتى هاى فراوان، و جهاد و كوشش مداوم عليه دشمن، ثابت قدم تر مى ساخت.»(۲۳)

۸ - دشمن شناسى

پس از تحرّكات سياسى احزاب منحرف، حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام ماهيّت دشمن را افشا مى كرد، و آنها را به مردم مى شناساند.

نسبت به ناكثين و اصحاب جمل، هشيارانه در يك سخنرانى رسمى فرمود:

«أَلَا وَإِنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ ذَمَّرَ حِزْبَهُ، وَاسْتَجْلَبَ جَلَبَهُ، لِيَعُودَ الْجَوْرُ إلَى أَوْطَانِهِ، وَيَرْجِعُ الْبَاطِلُ إِلى نِصَابِهِ »(۲۴)

«آگاه باشيد، شيطان حزب و طرفداران خود را بسيج كرده و سپاه خود را گرد آورده است تا بار ديگر ستم را به جاى خود برگرداند، و باطل را دوباره حاكم سازد»

۹ - نفوذ دادن نيروهاى اطلاعاتى در خاك دشمن

امام علىعليه‌السلام آنگاه كه مطّلع گرديد، عوامل سياسى و اغفالگر معاويه قصد تبليغات مسموم در مراسم حج را دارند، در نامه اى به فرماندار مكّه، قثم بن عباس، نوشت:

«امّا بَعْد، فَاِنَّ عَيْنى بِالْمَغْرب كَتَبَ إلى يُعْلِمْنى اَنَّهُ وُجِّهَ إلىَ المَوْسِم أناسٌ مِنْ أهلِ الشّام الْعُمْى الْقُلُوبِ الصُّمِ الأسْماعِ الْكُمْهِ الابْصار، الّذينَ يَلْبِسُون الْحَقَّ بِالْباطِل(۲۵)

«پس از حمد و ثناى الهى، مأمور اطّلاعاتى من در مغرب شام به من نوشته و مرا آگاه كرده است كه گروهى از مردم شام در مراسم حج مى خواهند شركت كنند، گروهى كوردل، ناشنوا، و كور ديده كه حق را با باطل درهم مى آميزند»

۱۰ - افشاگرى و پاسخ به شبهات دشمن

امام علىعليه‌السلام در خطبه ها و نامه هاى گوناگون به ادّعاها و شبهات ناكثين پاسخ مى داد، دستاويزهاى معاويه را در چند نامه حساب شده افشا مى كرد، و بهانه هاى خوارج را در سخنرانی هاى مكرّر ريشه كن مى ساخت.

كه مجموعه افشاگرى هاى حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام به ملّت آگاهى و بصيرت مى داد و عوامل نفوذى دشمن را منزوى، و تبليغات مسموم آنها را نابود مى كرد.

امام علىعليه‌السلام فريب خوردگان نهروان را اينگونه هشدار داد كه:

«فَأَنَا نَذِيرٌ لَكُمْ أَنْ تُصْبِحُوا صَرْعَى بِأَثْنَاءِ هذَا النَّهَرِ، وَبِأَهْضَامِ هذَا الْغَائِطِ، عَلَى غَيْرِ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ، وَلَا سُلْطَانٍ مُبِينٍ مَعَكُمْ :

قَدْ طَوَّحَتْ بِكُمُ الدَّارُ، وَاحْتَبَلَكُمُ الْمِقْدَارُ، وَقَدْ كُنْتُ نَهَيْتُكُمْ عَنْ هذِهِ الْحُكُومَةِ فَأَبَيْتُمْ عَلَيَّ إِبَاءَ الْمُنَابِذِينَ، حَتَّى صَرَفْتُ رَأْيِي إِلَى هَوَاكُمْ .

وَأَنْتُمْ مَعَاشِرُ أَخِفَّاءُ الْهَامِ، سُفَهَاءُ الْأَحْلَامِ؛ وَلَمْ آتِ لَا أَبَا لَكُمْ بُجْراً، وَلَا أَرَدْتُ لَكُمْ ضُرّاً(۲۶)

«شما را از اين مى ترسانم! مبادا صبح كنيد در حالى كه جنازه هاى شما در اطراف رود نهروان و زمين هاى پَست و بلند آن افتاده باشد، بدون آن كه برهان روشنى از پروردگار، و حجّت و دليل قاطعى داشته باشيد، از خانه ها آواره گشته و به دام قضا گرفتار شديد.

من شما را از اين حكميّت نهى كردم ولى با سر سختى مخالفت نموديد، تا به دلخواه شما كشانده شدم.

شما اى سبكسران، و بيخردان، اى ناكسان و بى پدران، من كه اين فاجعه را به بار نياوردم و هرگز زيان شما را نخواستم زيرا امام همواره با حكميّت مخالف بود.»

و نسبت به كينه توزى هاى بنى اميّه فرمود:

«أَوَ لَمْ يَنْهَ بَنِي أُمَيَّةَ عِلْمُهَا بِي عَنْ قَرْفِي؟ أَوَ مَا وَزَعَ الْجُهَّالُ سَابِقَتِي عَنْ تُهَمَتِي؟ وَلَمَا وَعَظَهُمُ اللَّهُ بِهِ أَبْلَغُ مِنْ لِسَانِي؟ أَنَا حَجِيجُ الْمَارِقِينَ، وَخَصِيمُ النَّاكِثِينَ الْمُرْتَابِينَ، وَعَلَى كِتَابِ اللَّهِ تُعْرَضُ الْأَمْثَالُ، وَبِمَا فِي الصُّدُورِ تُجَازَى الْعِبَادُ(۲۷)

«آيا شناختى كه بنى اميه از روحيّات من دارند آنان را از عيب جويى بر من باز نمى دارد؟ و آيا سوابق مبارزات من نادانان را بر سر جاى خود نمى نشاند؟ كه به من تهمت نزنند؟

آن چه خدا آنان را بدان پند داد از بيان من رساتر است.

من مارقين از دين خارج شدگان را با حجّت و برهان مغلوب مى كنم و دشمن ناكثين پيمان شكنان و ترديد دارندگان در اسلام مى باشم، شُبهات را بايد در پرتو كتاب خدا قرآن، شناخت و بندگان خدا به آن چه در دل دارند پاداش داده مى شوند.»

و نسبت به پيمان شكنان جَمَل افشاگرانه فرمود:

معرفة طلحة والزّبير

«وَاللَّهِ مَا أَنْكَرُوا عَلَيَّ مُنْكَراً، وَلَا جَعَلُو بَيْنِي وَبَيْنَهُمْ نِصْفاً. وَإِنَّهُمْ لَيَطْلُبُونَ حَقّاً هُمْ تَرَكُوهُ، وَدَماً هُمْ سَفَكُوهُ، فَإِنْ كُنْتُ شَرِيكَهُمْ فِيهِ، فَإِنَّ لَهُمْ نَصِيبَهُمْ مِنْهُ، وَإِنْ كَانُوا وَلُوهُ دُونِي فَمَا الطَّلِبَةُ إِلَّا قِبَلَهُمْ .

وَإِنَّ أَوَّلَ عَدْلِهِمْ لَلْحُكْمُ عَلَى أَنْفُسِهِمْ. إِنَّ مَعِي لَبَصِيرَتِي مَا لَبَسْتُ وَلَا لُبِسَ عَلَيَّ .

وَإِنَّهَا لَلْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ فِيهَا الْحَمَأُ وَالْحُمَّةُ، وَالشُّبْهَةُ الْمُغْدِفَةُ ؛

وَإِنَّ الْأَمْرَ لَوَاضِحٌ؛ وَقَدْ زَاحَ الْبَاطِلُ عَنْ نِصَابِهِ، وَانْقَطَعَ لِسَانُهُ عَنْ شَغَبِهِ .

وَايْمُ اللَّهِ لَأُفْرِطَنَّ لَهُمْ حَوْضاً أَنَا مَاتِحُهُ، لَا يَصْدُرُونَ عَنْهُ بِرِيٍّ، وَلَا يَعُبُّونَ بَعْدَهُ فِي حَسْيٍ! »

شناسايى طلحه و زبير

«به خدا سوگند! طلحه و زبير و پيروانشان، نه منكرى در كارهاى من سراغ دارند كه برابر آن بايستند، و نه ميان من و خودشان راه انصاف پيمودند،

آنها حقّى را مى طلبند كه خود ترك كرده اند، و انتقام خونى را مى خواهند كه خود ريخته اند، اگر من در ريختن اين خون شريكشان بودم آنها نيز از آن سهمى دارند، و اگر خودشان تنها اين خون را ريخته اند، بايد از خود انتقام بگيرند.

اولين مرحله عدالت آن كه خود را محكوم كنند، همانا آگاهى و حقيقت بينى، با من همراه است، نه حق را از خود پوشيده داشته ام و نه بر من پوشيده بود، همانا ناكثين اصحاب جمل گروهى سركش و ستمگرند، خشم و كينه، و زهر عقرب، و شبهاتى چون شب ظلمانى در دل هايشان وجود دارد، در حالى كه حقيقت پديدار و باطل ريشه كن شده، و زبانش از حركت بر ضد حق فرومانده است.

به خدا سوگند! حوضى برايشان پر از آب نمايم كه تنها خود بتوانم آبش را بيرون كشم، به گونه اى كه از آب آن سيراب برنگردند، و پس از آن از هيچ گودالى آب ننوشند، يعنى نقشه اى براى آنان طرح كنم كه راه فرار نداشته باشند.»

البيعة العديمة النظير

«و منه: فَأَقْبَلْتُمْ إِلَيَّ إِقْبَالَ الْعُوْذِ الْمَطَافِيلِ عَلَى أَوْلاَدِهَا، تَقُولُونَ: الْبَيْعَةَ الْبَيْعَةَ! قَبَضْتُ كَفِّي فَبَسَطْتُمُوهَا، وَنَازَعَتْكُمْ يَدِي فَجَاذَبْتُمُوهَا

وصف بيعت بى همانند

«شما مردم! براى بيعت كردن به سوى من يورش آورديد، چونان مادران تازه زاييده كه به طرف بچه هاى خود مى شتابند.

و پياپى فرياد كشيديد، بيعت! بيعت! من دستان خويش فروبستم، اما شما به اصرار آن را گشوديد، من از دست دراز كردن، سرباز زدم، و شما دستم را كشيديد.»

الشكوى من طلحة و الزّبير

«اللَّهُمَّ إِنَّهُمَا قَطَعَانِي وَظَلَمَانِي، وَنَكَثَا بَيْعَتِي، وَأَلَّبَا النَّاسَ عَلَيَّ؛ فَاحْلُلْ مَا عَقَدَا، وَلَا تُحْكِمْ لَهُمَا مَا أَبْرَمَا، وَأَرِهِمَا الْمَسَاءَةَ فِيَما أَمَّلا وَعِمَلَا. وَلَقَدِ اسْتَثَبْتُهُمَا قَبْلَ الْقِتَالِ، وَاسْتَأْنَيْتُ بِهِمَا أَمَامَ الْوِقَاعِ، فَغَمَطَا النِّعْمَةَ، وَرَدَّا الْعَافِيَةَ(۲۸)

شكوه از طلحه و زبير

«خدايا! طلحه و زبير پيوند مرا گسستند، بر من ستم كرده و بيعت مرا شكستند، و مردم را براى جنگ با من شوراندند، خدايا آن چه را بستند تو بگشا، و آن چه را محكم رشته اند پايدار مفرما، آرزوهايى كه براى آن تلاش مى كنند بر باد ده، من پيش از جنگ از آنها خواستم تا بازگردند، و تا هنگام آغاز نبرد انتظارشان را مى كشيدم لكن آنها به نعمت پشت پا زدند و بر سينه عافيت دست رد گذاردند.»


3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16