رعايت اصول انسانى در جنگ
لاَ تُقَاتِلُوهُمْ حَتَّى يَبْدَءُوكُمْ فَإِنَّكُمْ بِحَمْدِ اللَّهِ عَلَى حُجَّةٍ وَ تَرْكُكُمْ إِيَّاهُمْ حَتَّى يَبْدَءُوكُمْ حُجَّةٌ أُخْرَى لَكُمْ عَلَيْهِمْ فَإِذَا كَانَتِ الْهَزِيمَةُ بِإِذْنِ اللَّهِ فَلاَ تَقْتُلُوا مُدْبِراً وَ لاَ تُصِيبُوا مُعْوِراً وَ لاَ تُجْهِزُوا عَلَى جَرِيْحٍ وَ لاَ تَهِيجُوا النسَاءَ بِأَذًى وَ إِنْ شَتَمْنَ أَعْرَاضَكُمْ وَ سَبَبْنَ أُمَرَاءَكُمْ فَإِنَّهُنَّ ضَعِيفَاتُ الْقُوَى وَ الأَْنْفُسِ وَ الْعُقُولِ إِنْ كُنَّا لَنُؤْمَرُ بِالْكَف عَنْهُنَّ وَ إِنَّهُنَّ لَمُشْرِكَاتٌ وَ إِنْ كَانَ الرَّجُلُ لَيَتَنَاوَلُ الْمَرْأَةَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ بِالْفَهْرِ أَوِ الْهِرَاوَةِ فَيُعَيَّرُ بِهَا وَ عَقِبُهُ مِنْ بَعْدِهِ
ترجمه نامه ١٤
(دستور العمل امام پيش از رويارويى دشمن در صفّين)
رعايت اصول انسانى در جنگ
با دشمن جنگ را آغاز نكنيد تا آنها شروع كنند، زيرا سپاس خداوندى را كه حجّت با شماست، و آغازگر جنگ نبودن، تا آن كه دشمن بجنگ روى آورد، حجّت ديگر بر حقّانيت شما خواهد بود،
اگر به اذن خدا شكست خوردند و گريختند، آن كس را كه پُشت كرده مكشيد، و آن را كه دفاع نمىتواند آسيب نرسانيد، و مجروحان را نكشيد. زنان را با آزار دادن تحريك نكنيد هرچند آبروى شما را بريزند،
يا اميران شما را دشنام دهند، كه آنان در نيروى بدنى و روانى و انديشه كم توانند، در روزگارى كه زنان مشرك بودند مأمور بوديم دست از آزارشان برداريم، و در جاهليّت اگر مردى با سنگ يا چوب دستى به زنى حمله مىكرد، او و فرزندانش را سرزنش مىكردند.
نامه ١١ نهجالبلاغه
( وصى بها جيشاً بعثه إلى العدو )
التعليم العسكري
فَإِذَا نَزَلْتُمْ بِعَدُوِّ أَوْ نَزَلَ بِكُمْ فَلْيَكُنْ مُعَسْكَرُكُمْ فِي قُبُلِ الأَْشْرَافِ أَوْ سِفَاحِ الْجِبَالِ أَوْ أَثْنَاءِ الأَْنْهَارِ كَيْمَا يَكُونَ لَكُمْ رِدْءاً وَ دُونَكُمْ مَرَدّاً وَ لْتَكُنْ مُقَاتَلَتُكُمْ مِنْ وَجْهٍ وَاحِدٍ أَوِ اثْنَيْنِ وَ اجْعَلُوا لَكُمْ رُقَبَاءَ فِي صَيَاصِي الْجِبَالِ وَ مَنَاكِبِ الْهِضَابِ لِئَلاَّ يَأْتِيَكُمُ الْعَدُوُّ مِنْ مَكَانِ مَخَافَةٍ أَوْ أَمْنٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّ مُقَدمَةَ الْقَوْمِ عُيُونُهُمْ وَ عُيُونَ الْمُقَدمَةِ طَلاَئِعُهُمْ وَ إِيَّاكُمْ وَ التَّفَرُّقَ فَإِذَا نَزَلْتُمْ فَانْزِلُوا جَمِيعاً وَ إِذَا ارْتَحَلْتُمْ فَارْتَحِلُوا جَمِيعاً وَ إِذَا غَشِيَكُمُ اللَّيْلُ فَاجْعَلُوا الرمَاحَ كِفَّةً وَ لاَ تَذُوقُوا النَّوْمَ إِلاَّ غِرَاراً أَوْ مَضْمَضَةً
ترجمه نامه ١١
(دستور العمل امام به لشكرى كه آن را به فرماندهى زياد بن نضرحارثى، و شريح بن هانى به سوى شام و معاويه فرستاد)
آموزش نظامى به لشكريان
هرگاه به دشمن رسيديد، يا او به شما رسيد، لشكرگاه خويش را بر فراز بلنديها، يا دامنه كوهها، يا بين رودخانهها قرار دهيد، تا پناهگاه شما، و مانع هجوم دشمن باشد، جنگ را از يك سو يا دو سو آغاز كنيد، و در بالاى قلّهها، و فراز تپّهها، ديدهبانهايى بگماريد، مبادا دشمن از جايى كه مىترسيد يا از سويى كه بيم نداريد، ناگهان بر شما يورش آورد، و بدانيد كه پيشاهنگان سپاه ديدبان لشگريانند، و ديدبانان طلايهداران سپاهند، از پراكندگى بپرهيزيد، هرجا فرود مىآييد، با هم فرود بياييد، و هرگاه كوچ مىكنيد همه با هم كوچ كنيد، و چون تاريكى شب شما را پوشاند، نيزه داران را پيرامون لشكر بگماريد، و نخوابيد مگر اندك، چونان آب در دهان چرخاندن و بيرون ريختن.
نامه ٦١ نهجالبلاغه
إلى كميل بن زياد النخعي، وهو عامله على هيت، ينكر عليه تركه دفع من يجتاز به من جيش العدو طالباً الغارة.
ذمّ القائد غير اللاّئق
أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ تَضْيِيعَ الْمَرْءِ مَا وُليَ وَ تَكَلُّفَهُ مَا كُفِيَ لَعَجْزٌ حَاضِرٌ وَ رَأْيٌ مُتَبَّرٌ وَ إِنَّ تَعَاطِيَكَ الْغَارَةَ عَلَى أَهْلِ قِرْقِيسِيَا وَ تَعْطِيلَكَ مَسَالِحَكَ الَّتِي وَلَّيْنَاكَ لَيْسَ بِهَا مَنْ يَمْنَعُهَا وَ لاَ يَرُدُّ الْجَيْشَ عَنْهَا لَرَأْيٌ شَعَاعٌ فَقَدْ صِرْتَ جِسْراً لِمَنْ أَرَادَ الْغَارَةَ مِنْ أَعْدَائِكَ عَلَى أَوْلِيَائِكَ غَيْرَ شَدِيدِ الْمَنْكِبِ وَ لاَ مَهِيبِ الْجَانِبِ وَ لاَ سَادِّ ثُغْرَةً وَ لاَ كَاسِرٍ لِعَدُوِّ شَوْكَةً وَ لاَ مُغْنٍ عَنْ أَهْلِ مِصْرِهِ وَ لاَ مُجْزٍ عَنْ أَمِيرِهِ
ترجمه نامه ٦١
(نامه به كميل بن زياد نخعى، فرماندار هيت (٩٣) و نكوهش او در ترك مقابله با لشكريان مهاجم شام)
نكوهش از فرمانده شكست خورده
پس از ياد خدا و درود! سُستى انسان در انجام كارهايى كه بر عهده اوست، و پافشارى در كارى كه از مسؤوليّت او خارج است، نشانه ناتوانى آشكار، و انديشه ويرانگر است.
اقدام تو به تاراج مردم قرقيسا، در مقابل رها كردن پاسدارى از مرزهايى كه تو را بر آن گمارده بوديم و كسى در آنجا نيست تا آنجا را حفظ كند، و سپاه دشمن را از آن مرزها دور سازد، انديشهاى باطل است.
تو در آنجا پُلى شدهاى كه دشمنان تو از آن بگذرند و بر دوستانت تهاجم آورند، نه قدرتى دارى كه با تو نبرد كنند، و نه هيبتى دارى از تو بترسند و بگريزند، نه مرزى را مىتوانى حفظ كنى، و نه شوكت دشمن را مىتوانى درهم بشكنى، نه نيازهاى مردم ديارت را كفايت مىكنى، و نه امام خود را راضى نگه مىدارى.
٤ - مديريّت اقتصادى
نامه ٢١ نهجالبلاغه
(إلى زياد أيضاً )
الوصيّة بالاعتدال فى بيت المال
فَدَعِ الإِْسْرَافَ مُقْتَصِداً وَ اذْكُرْ فِي الْيَوْمِ غَداً وَ أَمْسِكْ مِنَ الْمَالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِكَ وَ قَدمِ الْفَضْلَ لِيَوْمِ حَاجَتِكَ أَ تَرْجُو أَنْ يُعْطِيَكَ اللَّهُ أَجْرَ الْمُتَوَاضِعِينَ وَ أَنْتَ عِنْدَهُ مِنَ الْمُتَكَبرِينَ وَ تَطْمَعُ وَ أَنْتَ مُتَمَرغٌ فِي النَّعِيمِ تَمْنَعُهُ الضَّعِيفَ وَ الأَْرْمَلَةَ أَنْ يُوجِبَ لَكَ ثَوَابَ الْمُتَصَدقِينَ وَ إِنَّمَا الْمَرْءُ مَجْزِيُّ بِمَا أَسْلَفَ وَ قَادِمٌ عَلَى مَا قَدَّمَ وَ السَّلاَمُ
ترجمه نامه ٢١
(نامه ديگرى به زياد)
سفارش به ميانه روى
اى زياد، از اسراف بپرهيز، و ميانهروى را برگزين، از امروز به فكر فردا باش، و از اموال دنيا به اندازه كفاف خويش نگهدار، و زيادى را براى روز نيازمنديت در آخرت پيش فرست.
آيا اميددارى خداوند پاداش فروتنان را به تو بدهد در حالى كه از متكبّران باشى؟ و آيا طمع دارى ثواب انفاق كنندگان را دريابى در حالى كه در ناز و نعمت قرار دارى؟ و تهيدستان و بيوهزنان را از آن نعمتها محروم مىكنى؟ همانا انسان به آن چه پيش فرستاده، و نزد خدا ذخيره ساخته، پاداش داده خواهد شد. با درود.
نامه ٥١ نهجالبلاغه
( إلى عماله على الخراج )
الجباة و الاخلاق الاجتماعية
مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى أَصْحَابِ الْخَرَاجِ :
أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مَنْ لَمْ يَحْذَرْ مَا هُوَ صَائِرٌ إِلَيْهِ لَمْ يُقَدمْ لِنَفْسِهِ مَا يُحْرِزُهَا وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَا كُلفْتُمْ بِهِ يَسِيرٌ وَ أَنَّ ثَوَابَهُ كَثِيرٌ وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ فِيمَا نَهَى اللَّهُ عَنْهُ مِنَ الْبَغْيِ وَ الْعُدْوَانِ عِقَابٌ يُخَافُ لَكَانَ فِي ثَوَابِ اجْتِنَابِهِ مَا لاَ عُذْرَ فِي تَرْكِ طَلَبِهِ فَأَنْصِفُوا النَّاسَ مِنْ أَنْفُسِكُمْ وَ اصْبِرُوا لِحَوَائِجِهِمْ فَإِنَّكُمْ خُزَّانُ الرَّعِيَّةِ وَ وُكَلاَءُ الأُْمَّةِ وَ سُفَرَاءُ الأَْئِمَّةِ وَ لاَ تُحْشِمُوا أَحَداً عَنْ حَاجَتِهِ وَ لاَ تَحْبِسُوهُ عَنْ طَلِبَتِهِ وَ لاَ تَبِيعُنَّ لِلنَّاسِ فِي الْخَرَاجِ كِسْوَةَ شِتَاءٍ وَ لاَ صَيْفٍ وَ لاَ دَابَّةً يَعْتَمِلُونَ عَلَيْهَا وَ لاَ عَبْداً وَ لاَ تَضْرِبُنَّ أَحَداً سَوْطاً لِمَكَانِ دِرْهَمٍ وَ لاَ تَمَسُّنَّ مَالَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ مُصَلِّ وَ لاَ مُعَاهَدٍ إِلاَّ أَنْ تَجِدُوا فَرَساً أَوْ سِلاَحاً يُعْدَى بِهِ عَلَى أَهْلِ الإِْسْلاَمِ فَإِنَّهُ لاَ يَنْبَغِي لِلْمُسْلِمِ أَنْ يَدَعَ ذَلِكَ فِي أَيْدِي أَعْدَاءِ الإِْسْلاَمِ فَيَكُونَ شَوْكَةً عَلَيْهِ
وَ لاَ تَدَّخِرُوا أَنْفُسَكُمْ نَصِيحَةً وَ لاَ الْجُنْدَ حُسْنَ سِيرَةٍ وَ لاَ الرَّعِيَّةَ مَعُونَةً وَ لاَ دِينَ اللَّهِ قُوَّةً وَ أَبْلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ مَا اسْتَوْجَبَ عَلَيْكُمْ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَدِ اصْطَنَعَ عِنْدَنَا وَ عِنْدَكُمْ أَنْ نَشْكُرَهُ بِجُهْدِنَا وَ أَنْ نَنْصُرَهُ بِمَا بَلَغَتْ قُوَّتُنَا وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ الْعَلِي الْعَظِيمِ
ترجمه نامه ٥١
(نامه به كارگزاران بيتالمال)
اخلاق اجتماعى كارگزاران اقتصادى
از بنده خدا على اميرمؤمنان به كارگزاران جمعآورى ماليات.
پس از ياد خدا و درود. همانا كسى از روزقيامت نترسد، زاد و توشهاى از پيش نخواهد فرستاد. بدانيد، مسؤوليّتى را كه به عهده گرفتهايد اندك امّا پاداش آن فراوان است، اگر براى آن چه كه خدا نهى كرد مانند ستمكارى و دشمنى كيفرى نبود، براى رسيدن به پاداش در ترك آن نيز عذرى وجود نداشت، در روابط خود با مردم انصاف داشته باشيد، و در بر آوردن نيازهايشان شكيبا باشيد. همانا شما خزانهداران مردم، و نمايندگان ملّت، و سفيران پيشوايان هستيد، هرگز كسى را از نيازمندى او باز نداريد، و از خواستههاى مشروعش محروم نسازيد، و براى گرفتن ماليات از مردم، لباسهاى تابستانى يا زمستانى، و مركب سوارى، و برده كارى او را نفروشيد، و براى گرفتن درهمى، كسى را با تازيانه نزنيد، و دست اندازى به مال كسى نمازگزار باشد، يا غيرمسلمانى كه در پناه اسلام است نكنيد، جز اسب يا اسلحهاى كه براى تجاوز به مسلمانها بكار گرفته مىشود، زيرا براى مسلمان جايز نيست آنها را در اختيار دشمنان اسلام بگذارد، تا نيرومندتر از سپاه اسلام گردند.
از پند دادن به نفس خويش هيچگونه كوتاهى نداشته، و از خوشرفتارى با سپاهيان، و كمك به رعايا، و تقويت دين خدا، غفلت نكنيد،
و آن چه در راه خدا بر شما واجب است انجام دهيد، همانا خداى سبحان از ما و شما خواسته است كه در شكرگذارى كوشا بوده، و با تمام قدرت او را يارى كنيم، و نيرويى جز از جانب خدا نيست.
پي نوشت ها
۱ - تاكنون هزاران فيش تحقيقاتى از حدود ۷۰۰ عنوان در يك هزار جلد، كتاب پيرامون حضرت امام على(عليه السلام)فراهم آمده است.
۲ - ينابيع المودّة ص ۴۰، قالت فاطمه(سلام الله عليها): نَظَرَ رَسُولَ اللَّه(صلى الله عليه و آله و سلم)اِلى عَلِىٍّ(عليه السلام) و قال: هذا وَ شِيعَتُهُ فِى الْجَنَّة
۳ - نامه ۴۵/۵ نهجالبلاغه معجم المفهرس مؤلف
۴ - اسناد و مدارك نامه ۲۶ به شرح زير است: ۱- البداية والنهاية ج ۸ ص۱۳:ابن كثير شافعى (متوفاى ۷۷۴ ه.)
۲- كتاب القدر:أبوداود (متوفاى ۲۷۵ ه.)
۳- غررالحكم ص ۸۹:آمدى (متوفاى ۵۸۸ ه.)
۴- ربيعالابرار ج۴ ص۱۰۳ ح۲۳:زمخشرى معتزلى (متوفاى ۵۳۸ ه.)
۵- كتاب صفين ص ۱۲۸:نصربن مزاحم (متوفاى ۲۰۲ ه.)
۶- تاريخ دمشق ج۳ ص۳۵۴ ح۱۴۰۵:ابن عساكرشافعى(متوفاى ۵۷۳ه.)
۵ - اسناد و مدارك نامه ۵۳ به شرح زير است: ۱- تحف العقول ص ۱۲۶:ابن شعبه حرانى (متوفاى ۳۸۰ ه.)
۲- دعائم الاسلام ج ۱ ص ۳۵۰:قاضى نعمان (متوفاى ۳۶۳ ه.)
۳- نهاية الارب ج ۶ ص ۱۹: نويرى شافعى (متوفاى ۷۳۲ ه.)
۴- فهرست نجاشى ص ۷:نجاشى (متوفاى ۴۵۰ ه.)
۵- فهرست ص۳۷:شيخ طوسى (متوفاى ۴۶۰ ه.)
۶- تاريخدمشق ج۳ ص۲۸۹ ح۱۳۱۱و۱۳۱۴:ابن عساكر شافعى (متوفاى ۵۷۳ ه.)
۶ - اسناد و مدارك نامه ۲۷ به شرح زير است: ۱ - كتاب الغارت ج ۱ و ۲۳۰ و ۲۲۳ و ۲۳۵ و ۲۴۹: اين هلال ثقفى (متوفاى ۲۸۳ ه.)
۲ - تحف العقول ص ۱۷۶ و ۱۷۷: ابن شعبه حرانى (متوفاى ۳۸۰ ه.)
۳ - كتاب مجالس ص ۲۶۰ م ۳۱ ح ۳: شيخ مفيد (متوفاى ۴۱۳ ه.)
۴ - كتاب أمالى ص ۲۴ - ۲۵ م اول ح ۳۱/۳۱: شيخ طوسى (متوفاى ۴۶۰ ه.)
۵ - بشارة المصطفى ص ۴۴: طبرى شافعى (متوفاى ۵۵۳ ه.)
۶ - مجموعه ورام ص ۱۹ و ۴۹۷: شيخ ورام (متوفاى ۶۰۵ ه.)
۷ - نامه ۲۶ نهجالبلاغه، المعجم المفهرس مؤلف.
۸ - سوره يوسف، آيه ۵۳.
۹ - اسناد و مدارك نامه ۴۷ به شرح زير است: ۱- مقاتل الطالبين ص۵۲ ذح۳:ابوالفرج اصفهانى زيدى (متوفاى۳۵۶ ه.)
۲- معمّرون و وصايا ص۱۴۹ و۱۵۰:ابوحاتم سجستانى (متوفاى ۲۴۸ ه.)
۳- تاريخ ج۴ ص۱۱۰ و۱۱۳:طبرى شافعى (متوفاى ۳۱۰ه.)
۴- كتاب أمالى ص ۱۱۲:زجاجى (متوفاى ۳۲۹ ه.)
۵- فروع كافى ج ۷ ص ۵۱-۵۲:كلينى (متوفاى ۳۲۸ ه.)
۶- مروج الذهب ج ۲ ص ۴۲۵-۴۱۳:مسعودى (متوفاى ۳۴۶ ه.)
۱۰ - نامه ۵۳/۷۲ پاورقى قبل.
۱۱ - سوره نساء، آيه ۳۳
۱۲ - خطبه ۸۰ نهجالبلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه اسناد و مدارك آن به شرح زير است: ۱- تذكرة الخواص ص۷۹: ابن جوزى حنفى (متوفاى ۶۵۴ ه.)
۲- قوتالقلوب ج ۱ ص ۲۸۲: ابوطالب مكى (متوفاى ۳۸۲ ه.)
۳- فروع كافى ج۵ ص۵۱۷ ح۵ وج۲ ص۶۳: كلينى (متوفاى ۳۲۸ ه.)
۴- كتاب مسترشد ص۴۱۸ ط جديد: طبرى شافعى (متوفاى ۳۱۰ ه.)
۵- شرح قطب رواندى ج ۱ ص ۳۱۰: ابن راوندى (متوفاى ۵۷۳ ه.)
۱۳ - الف = ابوالعباس الحميرى، عن سندى بن محمد، عن أبى البخترى عن أبى عبداللَّه(عليه السلام) عن أبيه(عليه السلام) قال: ب = عن سيف عن نجم عن أبى جعفر(عليه السلام) قال...
ج = عن جعفربن محمّد عن أبيه: قال...
د = عبداللَّه بن جعفر فى قرب الاسناد عن السندى بن محمدعن أبى البخترى عن ابى عبداللَّه عنأبيه(عليهم السلام) قال...
۱۴ - ۱- مستدرك الوسائل ج ۱۳ ص ۴۸: محدّث نورى (متوفاى ۱۳۲۰ هجرى) ۲- بحارالانوار ج۴۳ ص۸۱ و۳۱: علامه مجلسى (متوفاى ۱۱۱۰ هجرى)
۳- وسائلالشيعة ج۱۴ ص۱۲۳: شيخ حر عاملى (متوفاى ۱۱۰۴ هجرى)
۴- قربالاسناد ص ۲۵ حديث ۱۷۰: حميرى (متوفاى ۲۹۰ هجرى)
۵ - كتاب عوالم ج ۱۱ ص ۲۱۷: علامه بحرانى اصفهانى
۶- رياحين الشريعة ج ۱ ص ۱۹۳: علامه محلاّتى
۷- تفسيرالبرهان ج ۱ ص ۲۸۲: علامه بحرانى اصفهانى
۸ - لئالى الاخبار ج ۱ ص ۸۳: سيوطى (متوفاى ۹۱۱ هجرى)
۹- كوكب الدرّى ج ۱ ص ۱۵۱: علامه حائرى مازندرانى
۱۵ - پاورقى قبل.
۱۶ - خطبه ۲۰۹ نهجالبلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه اسناد و مدارك آن به شرح زير است: ۷- قوت القلوب ج ۱ ص ۵۳۱: ابو طالب مكى (متوفاى ۳۸۲ ه.)
۸- عقد الفريد ج۲ ص۱۸۸ وج۱ ص۳۲۹: ابن عبد ربه مالكى (متوفاى ۳۲۸ه.)
۹- اصول كافى ج۱ ص۴۱۰ و ۴۱۱ ح۱: كلينى (متوفاى ۳۲۸ ه.)
۱۰- ربيع الابرار ج ۴ (باب اللهو و اللذات): زمخشرى معتزلى (متوفاى ۵۳۸ ه.)
۱۱- كتاب اختصاص ص ۱۵۲: شيخ مفيد (متوفاى ۴۱۳ ه.)
۱۷ - حكمت ۲۳۸ نهجالبلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه اسناد و مدارك آن به شرح زير است: ۱- آغانى ج ۹ ص ۵: ابوالفرج اصفهانى زيدى (متوفاى ۳۵۶ ه.)
۲- ارشاد ج ۱ ص ۲۱۷: شيخ مفيد (متوفاى ۴۱۳ ه.)
۳- الامامة و السياسة ج۱ ص۱۴۸: ابن قتيبة (متوفاى ۲۷۶ ه.)
۴- البداية والنهاية ج۷ ص۳۱۷ سنه۳۷: ابن كثير شافعى (متوفاى ۷۷۴ ه.)
۵- أنساب الاشراف ص ۳۶۵ ج۲ ح۴۳۶: بلاذرى (متوفاى ۲۷۹ ه.)
۶- بحارالانوار ج۳۳ ص۳۲۱ ح۵۶۸ ب۲۱ كمپانى: مجلسى (متوفاى ۱۱۱۰ه.)
۷- تاريخ طبرى ج۳ ص۱۱۶ (حوادث سال ۳۷): طبرى شافعى (متوفاى ۳۱۰ ه.)
۸- تذكرة الخواص ص۹۹/۱۰۳: ابن جوزى حنفى (متوفاى ۶۵۴ ه.)
۹- غررالحكم ج ۲ ص ۵۶۹: آمدى (متوفاى ۵۸۸ ه.)
۱۰- غرر الحكم ص ۴۷/ ج ۲ ص ۷۲: آمدى (متوفاى ۵۸۸ ه.)
۱۱- كتاب الكامل ج۳ ص۲۱۵ سنه۳۷: ابن الاثير (متوفاى ۶۳۰ ه.)
۱۲- كتاب صفين بنقل ابىالحديد ج۲ ص۲۵۹: نصربن مزاحم (متوفاى ۲۰۲ ه.)
۱۳- مجمع الامثال ج ۲ ص ۲۳۸: ميدانى (متوفاى ۵۱۸ ه.)
۱۴- مروج الذهب ج۲ ص۴۰۲: مسعودى (متوفاى ۳۴۶ ه.)
۱۵- منهاج البراعة ج ۳ ص ۳۴۴: ابن راوندى (متوفاى ۵۷۳ ه.)
۱۸ - ضرب المثل است چنان كه در فارسى مىگويند، زن و فرزند دردسر است بىدردسر هم نمىشود زندگى كرد.
۱۹ - حكمت ۱۷۶ نهجالبلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه اسناد و مدارك آن به شرح زير است: ۱- غرر الحكم ص ۲۷ و ج ۱ ص ۳۲۹: آمدى (متوفاى ۵۸۸ ه.)
۲- كتاب طراز ج۱ ص۱۶۸: سيد يمانى
۳- منهاج البراعة ج۳ ص۳۳۰: ابن راوندى (متوفاى ۵۷۳ ه.)
۴- بحارالانوار ج۷۲ ص۳۵۷: مجلسى (متوفاى ۱۱۱۰ه.)
۵- عيون الحكم و المواعظ ص۱۸ ش۲۵: واسطى (متوفاى ۶۰۰ه.)
۲۰ - حكمت ۶۱ نهجالبلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه اسناد و مدارك آن به شرح زير است: ۱- منهاج البراعة ج ۳ ص ۲۷۹: ابن راوندى (متوفاى ۵۷۳ ه.)
۲- شرح ابن ميثم ج۵ ص۲۷۲: بحرانى (متوفاى ۶۷۹ ه.)
۳- بحارالانوار ج۱۰۰ ص۲۲۸ ح۳۰: مجلسى (متوفاى ۱۱۱۰ ه.)
۴- غرر الحكم ج۱ ص۲۲۸: آمدى (متوفاى ۵۸۸ ه.)
۵- ربيع الابرار ج۵ ص۲۵۲ ح۱۱۴: زمخشرى معتزلى (متوفاى ۵۳۸ه.)
۲۱ - نامه ۳۱/۱۱۷ نهجالبلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه اسناد و مدارك آن به شرح زير است: كتاب رسائل: كلينى (متوفاى ۳۲۸ ه.)
كتاب زواجر و مواعظ: حسن بن عبداللَّه بن سعيد (متوفاى قرن۳ ه.)
عقدالفريد ج۳ ص۹۰ و۱۴۳: ابن عبد ربه مالكى (متوفاى ۳۲۸ ه.)
من لايحضره الفقيه ج۳ ص۵۵۶: شيخ صدوق (متوفاى ۳۸۱ ه.)
من لايحضره الفقيه ج۴ ص۳۹۲ و۳۸۶: شيخ صدوق (متوفاى ۳۸۱ ه.)
تحفالعقول ص۵۲ و ۶۸: ابن شعبه حرانى (متوفاى ۳۸۰ ه.)
كتاب وصايا: سيد بن طاووس (متوفاى ۶۶۴ ه.)
كتاب كشف المحجة (فصل ۱۵۴) ص۲۲۰: سيد بن طاووس (متوفاى ۶۶۴ ه.)
فروع كافى ج ۵ ص۳۳۸ و ۵۱۰ ح۳: كلينى (متوفاى ۳۲۸ ه.)
بحارالانوار ج۹۰ ص۳۰۱ و ج۱۰۰ ص۴۰: مجلسى (متوفاى ۱۱۱۰ ه.)
۲۲ - نامه ۵۳/۸ نهجالبلاغه -و تحف العقول، ص۱۲۶ -و تاريخ دمشق، ج۳۸، ص۸۷ -و بحارالانوار، ج۱۷، ص۶۸ -و علل الشّرايع، ص۱۷۸.
۲۳ - نامه ۷۶ نهجالبلاغه، المعجم المفهرس -و بحارالانوار ج۸ ص۶۳۵ -و الامامة و السّياسة، ج۱، ص۸۵ -و كتاب جمل، نوشته واقدى، و كتاب طراز، ج۲، ص۲۹۳.
۲۴ - انسابالاشراف، ج۲، ص۱۶۱ -و تاريخ يعقوبى، ج۲، ص۱۷۹ -و بحارالانوار، ج۸، ص۵۸۳.
۲۵ - كتاب الغارات، ص۲۳۵ -و تحف العقول، ص۱۷۶ -و أمالى صدوق، ص۲۴ -و تاريخ طبرى، ج۶، ص۳۲۴۶.
۲۶ - قرآن كريم اين روش متكامل را مطرح فرموده است كه: فبشر عباد الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه اولئك هديهم اللَّه و اولئك هم اولوا الالباب ۱۷ زمر: (بشارت به رحمت ده آن دسته از بندگان را كه چون سخنى بشنوند نيكوترين آن را مىپذيرند آنها افرادى هستند كه هدايت الهى شامل حالشان شده و آنان بحقيقت خردمندانند)
۲۷ - امام على(عليه السلام) فرمودند: و اعلموا انّكم لن تعرفوا الرشد حتى تعرفوا الذى نزكه خطبه ۱۴۷/۱۴ (آگاه باشيد هيچگاه راه حق را نخواهيد شناخت مگر آنكه مخالفان و ترك كنندگان آن را بشناسيد)
۲۸ - Machiavelism
۲۹ - Totemisme
۳۰ - Anthropologie
۳۱ - Ethnographie
۳۲ - Ethnologie
۳۳ - نامه۵۳/۹ نهجالبلاغه، معجم المفهرس مؤلّف.
۳۴ - Taylorism
۳۵ - Stakhanovisme
۳۶ - Mercantilisme
۳۷ - Eltonmayo
۳۸ - و ما خلقت الجن و الانس الاليعبدون، آيه ۵۶ سوره زاريات
۳۹ - بالا آوردن توليد خوب است: يا ايها الناس كُلُوا مما فى الارض حلالا طيّبا، (۱۶۸ بقره)، امّا هدف نيست (آيه ۵۶ سوره زاريات)
۴۰ - خلق لكم ما فى الارض جميعاً (آيه ۲۹، سوره بقره)
۴۱ - و ان ليس للانسان الاماسعى (آيه ۳۹ سوره نجم) و للرجال نصيب مما اكتسبوا (آيه ۳۲ سوره نساء)
۴۲ - و لقد كرمنا بنى آدم... و فضلنا هم على كثير ممن خلقنا تفضيلاً (آيه ۷۰ سوره اسراء)
۴۳ - ولا تأكلوا اموالكم بينكم بالباطل (آيه ۱۸۸ سوره بقره و آيه ۲۹ سوره نساء)
۴۴ - ان اكرمكم عنداللَّه أتقياكم (آيه ۱۳ سوره حجرات)
۴۵ - نامه ۱۸/۱ نهجالبلاغه، المعجم الفهرس مؤلف.
۴۶ - قل انما اعظكم بواحدة ان تقوما للَّه مثنى و فرادى (آيه ۴۶ سوره سبأ)
۴۷ - الا يعلم من خلق فهو اللطيف الخبير آيه ۱۴ سوره الملك)
۴۸ - و ان تقوموا لليتامى بالقسط (سوره نساء، آيه ۱۲۷) و نريد ان نمنّ على الّذين استضعفوا فى الارض و نجعلهم ائمة و نجعلم الوارثين (سوره قصص، آيه ۵)
۴۹ - و شاورهم فى الامر (آيه ۱۵۹ سوره آل عمران) و امرهم شورى بينهم (آيه ۳۸ سوره شورى)
۵۰ - نامه ۵۳ نهجالبلاغه، معجم المفهرس مؤلف.
۵۱ - نامه ۵۳ نهجالبلاغه،
۵۲ - ولا تأكلوااموالكم بينكم بالباطل و تدلوابها الى الحكام (آيه ۱۸۸ سوره بقره)
۵۳ - سوره يوسف، آيه ۵۴
۵۴ - نامه ۵۳ نهجالبلاغه المعجم المفهرس
۵۵ - سوره حجرات، آيه ۱۳.
۵۶ - زندگانى اميرالمؤمنين(عليه السلام)، شيرازى
۵۷ - خطبه ۴۴ نهجالبلاغه معجمالمفهرس مؤلّف
۵۸ - معالم القربة، ص۲۰۳ -و احقاق الحق، ج۸، ص۵۴۸.
۵۹ - نامه ۴۲ نهجالبلاغه معجمالمفهرس مؤلّف
۶۰ - نامه ۳۴ كه اسناد و مدارك آن به شرح زير مىباشد: ۶- كتاب الفتوح (در حوادث سال ۳۷ه.):مدائنى (متوفاى ۲۲۵ ه.)
۷- كتاب الغارات ج۱ ص۲۹۹ و ۲۶۹:ابن هلال ثقفى (متوفاى ۲۸۳ ه.)
۸- تاريخ طبرى ج۴ ص۷۲ (حوادث سنه۳۸):طبرى شافعى (متوفاى ۳۱۰ ه.)
۹- أنساب الاشراف ج۲ ص۴۰۰:بلاذرى (متوفاى ۲۷۹ ه.)
۱۰- بحار الانوارج۳۳ ص۵۵۶ و۵۹۳ ح۷۳۹:مجلسى (متوفاى ۱۱۱۰ ه.)
۱۱- شرح نهجالبلاغه ج ۶ ص ۷۸: ابن ابى الحديد معتزلى(متوفاى ۶۵۶ ه.)
۶۱ - براى اطّلاع بيشتر نسبت به عزل و نصب فرماندهان به جلد چهارم همين مجموعه (امام و امور نظامى) مراجعه فرمائيد كه نمونههاى فراوانى در آنجا مورد ارزيابى قرار گرفته است.
۶۲ - نامه ۴۲ نهجالبلاغه معجمالمفهرس مؤلّف
۶۳ - نامه ۲۰ كه اسناد و مدارك آن به شرح زير است: ۱۲- أنساب الاشراف ج۲ ص۱۶۲ و۱۶۳ ح۱۸۲:بلاذرى (متوفاى ۲۷۹ ه.)
۱۳- تاريخ ابن واضح ج۲ ص۲۰۴:ابن واضح (متوفاى ۲۹۲ ه.)
۱۴- كتاب محاسن و مساوى ج۲ ص۲۰۱: بيهقى شافعى (متوفاى ۵۶۹ ه.)
۱۵- تاريخ طبرى ج ۴ ص ۱۶۳:طبرى شافعى (متوفاى ۳۱۰ ه.)
۱۶- كتاب فهرست ص ۱۳۱:ابن نديم (متوفاى ۴۳۸ ه.)
۱۷- كتاب الجمل ص ۲۱۰:شيخ مفيد (متوفاى ۴۱۳ ه.)
۶۴ - نامه ۲۱ كه اسناد و مدارك آن به شرح زير است: ۱- أنساب الاشراف ج ۲ ص ۱۶۹ و ۱۶۵:بلاذرى (متوفاى ۲۷۹ ه.)
۲- شرحنهجالبلاغه ج۱۵ ص۱۳۹:ابنابىالحديد معتزلى(متوفاى۶۵۶ه.)
۳- منهاج البراعة ج ۳ ص ۳۸:ابن راوندى (متوفاى ۵۷۳ ه.)
۴- غرر الحكم ج ۴ ص ۵۳۶ و ۳۳ و ۴۳۶:آمدى (متوفاى ۵۸۸ ه.)
۵- غرر الحكم ج۳ ص۸۵ و ج ۲ ص۲۱۰:آمدى (متوفاى ۵۸۸ ه.)
۶- بحار الانوار ج۳۳ ص۴۹۰ ح۶۹۶:مجلسى (متوفاى ۱۱۱۰ ه.)
۶۵ - نامه ۶۱ نهج البلاغه (كميل بن زياد تا سن ۹۰ سالگى زنده بود كه به دست حجاج بن يوسف ثقفى به شهادت رسيد)
۶۶ - نامه ۷۱ نهج البلاغه، معجمالمفهرس مؤلّف.
۶۷ - نامه ۸ نهجالبلاغه، معجمالمفهرس مؤلّف.
۶۸ - خطبه ۱۳۷ نهجالبلاغه، معجمالمفهرس مؤلّف.
۶۹ - خطبه ۲۲ نهجالبلاغه، معجمالمفهرس مؤلّف.
۷۰ - دعوت كنندگان، طلحه و زبير و عائشه مىباشند.
۷۱ - براى اطّلاع بيشتر در اين فصل به جلد چهارم همين مجموعه (امام على و امور نظامى) فصل اوّل، انتخاب مديران لايق براى جامعه مراجعه شود.
۷۲ - تاريخ طبرى، ج۳، ص۴۵۰.
۷۳ - نامه ۴۲، نهجالبلاغه معجمالمفهرس مؤلف.
۷۴ - زندگانى اميرالمؤمنين(عليه السلام)، ص۴۰۶.
۷۵ - بهجالصّباغة، ج۴، ص۱۳۲.
۷۶ - تاريخ يعقوبى، ج۲، ص ۲۰۱ -و انساب الاشراف، ج۲، ص۱۵۸.
۷۷ - نامه ۱۳ نهجالبلاغه، معجمالمفهرس مؤلّف.
۷۸ - نامه ۲۷ نهجالبلاغه، معجمالمفهرس مؤلّف.
۷۹ - نامه ۴۶ نهجالبلاغه، معجمالمفهرس مؤلّف.
۸۰ - نامه ۳۸ كه اسناد و مدارك آن به شرح زير است: ۱- تاريخطبرىج۴ ص۱۷۲ وج۳ ص۱۲۷سنه۳۸:طبرىشافعى (متوفاى۳۱۰ه.)
۲- كتاب الغارات ج ۱ ص ۲۶۶:ابن هلال ثقفى (متوفاى ۲۸۳ ه.)
۳- كتاب صفين ص ۱۲۲:نصر بن مزاحم (متوفاى ۲۰۲ ه.)
۴- تاريخ يعقوبى (ابن واضح) ج۲ ص۱۹۴: يعقوبى (متوفاى ۲۹۲ ه.)
۵- البيان والتبيين ج ۳ ص ۲۵۷:جاحظ (متوفاى ۲۵۵ ه.)
۶- تاريخ كامل ج ۳ ص ۱۷۷:ابن أثير شافعى (متوفاى ۶۰۶ ه.)
۸۱ - براى اطّلاع بيشتر به جلد چهارم اين مجموعه، امام على(عليه السلام) و امور نظامى مراجعه فرمائيد.
۸۲ - خطبه ۱۹۲/۱۱۵ نهجالبلاغه، معجمالمفهرس مؤلّف.
۸۳ - خطبه ۲۲ نهجالبلاغه، معجمالمفهرس مؤلّف.
۸۴ - خطبه ۱۷۴ نهجالبلاغه، معجمالمفهرس مؤلّف.
۸۵ - خطبه ۲۷ نهجالبلاغه، معجمالمفهرس مؤلّف.
۸۶ - جدّ معاويه، عُتْبَةِ بن ربيعه، ودايى او، وليد بن عَتَبه، و برادر او، حنظلة بن ابىسفيان، در آغاز نبرد در بدر به ميدان آمدند، على(عليه السلام) در برابر دايى معاويه، وليد قرار گرفت و كار او را ساخت سپس به كمك عبيده رفت كه با عُتبه جدّ معاويه سخت درگير بود او را نيز از پاى درآورد و در ادامه نبرد برادر معاويه را كشت.
۸۷ - نامه ۱۰ نهجالبلاغه، معجمالمفهرس مؤلّف.
۸۸ - منظور از جانشينى على(عليه السلام) تنها براى اهل و عيال پيغمبر(عليه السلام) نبود، بلكه چنانچه از خودِ حديث بر مىآيد، مراد امامت و ولايت على(عليه السلام) پس از پيغمبر(عليه السلام) است.
۸۹ - نام او احمد بن زهير بن حرب نسايى بغدادى و كنيه اش ابوبكر است. او مورّخ و از حافظان حديث و از راويان ادب مىباشد. محلّ تولّد و وفاتش در بغداد بوده است.(۱۸۵ - ۲۷۹) (الاعلام -۱- ۲۳)
۹۰ - اسماء دختر عميس همسر ابوبكر است، مادر او هند دختر عوف مىباشد. نخست جعفر بن ابى طالب بود و با او به سرزمين حبشه مهاجرت كرد. شوهرش جعفر ابن ابى طالب در روز موته كشته شد، سپس ابوبكر او را به ازدواج خود در آورد و چون ابوبكر در گذشت على(عليه السلام) با او ازدواج نمود. او براى جعفر، عبداللَّه و محمّد و براى على يحيى را بدنيا آورد. برخى از صحابه مانند خليفه دوم و ابوموسى اشعرى و ابن عبّاس از او حديث روايت كردهاند. وى خواهر ميمونه همسر پيغمبر است. وى پيش از آنكه رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) در مكّه به خانه ارقم وارد شود اسلام آورد و با رسول اللَّه(صلى الله عليه و آله و سلم) بيعت نمود. او حدود سال ۴۰ هجرى در گذشت. (تهذيب الاسماء -۲۳۰۱)
۹۱ - يحيى بن معين بن عون بن زياد مكنّى به ابوزكريّا از موالى بنى مره غطفان است. اصلش از انبار است. از ائمّه حديث در زمان خويش بود. او پيشوايى ربّانى و عالم و حافظ بود و از محدّثان ثقه و استوار بود. ابن حنبل درباره او مىگويد: هر حديثى را كه يحيى نشناسد، حديث نيست. در مدينه وفات يافت و بر همان سريرى كه پيغمبر را غسل دادند غسل داده شد و در بقيع مدفون گرديد. شعرا او را به سال ۲۳۳ هجرى مرثيه گفتهاند. به هنگام وفات هفتاد و هفت ساله بود.(تهذيب الاسماء ج۱، ص۱۵۹)
۹۲ - عقيل برادر امام در مكّه بود و نسبت به هجوم لشگريان معاويه و ضحاكّ بن قيس نامهاى به امام نوشت تا واقعيّتها را بداند.
۹۳ - يكى از شهرهاى مرزى بين عراق و شام در كنار فرات
نویسنده: محمد دشتی رحمة الله عليه
