مشروبات الكلى و ساير مفاسد اخلاقى

خداوند متعال مى فرمايد:

( يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ ۖقُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا ) (بقره / ٢١٩)

درباره شراب و قمار، از تو سوال مى كنند؛ بگو در آنها گناه بزرگى است و منافعى (از نظر مادى) براى مردم دربردارند (ولى) گناه آنها از نفعشان بيشتر است

امتياز انسان از حيوان ، به عقل او است ، زيرا كه انسان با حيوانات ديگر، در حواس ظاهرى مانند چشم و گوش و حس ‍ لامسه و ذائقه و بويائى يكسان است ، و مسكرات اين امتياز را از انسان مى گيرد، و او را در رديف حيوانات ، بلكه پائين تر، قرار مى دهد، تا جائى كه مردم او را مسخره و استهزاء مى كنند ولى حيوانات را استهزاء نمى كنند.

.خور و خواب و خشم و شهوت ، شغب است و جهل و ظلمت ، حيوان خبر ندارد ز جهان آدميت

و شراب ام الخبائث و سرچشمه گناهان شمرده شده است ، و اين ، همان چيزى است كه قرآن بر آن تاءكيد فراوان دارد، چنانكه مى فرمايد:

( إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ ) (مائده / ٩١)

شيطان مى خواهد در ميان شما، به وسيله شراب و قمار، عداوت ايجاد كند.

و علت تسميه و ناميدن (شراب) به خمر اين است كه عقل را از بين مى برد، زيرا خمر در لغت عرب ، به معناى پوشش ‍ است و خمار زنان (پوشش زنان) نيز از اين لغت است و منفعت شراب در نشئه زودگذر و نشاط جسمى و هيجان اعصاب است وليكن اين منفعت ، در مقابل ضررهاى فكرى و بهداشتى آن ، بسيار ناچيز است زيرا كه علم ثابت كرده است شراب مركز مخ را به هيجان مى آورد و ضربان قلب را شدت مى بخشد و در موارد بسيارى باعث عقيمى و فلج و بيماريهاى صعب العلاج مى گردد.

دكتر خليلى مى گويد: طب جديد، امروزه ثابت كرده كه نوشابه هاى الكلى هيچ مرضى را درمان نمى كند بلكه مطابق آنچه كه از اهلبيتعليه‌السلام وارد شده به شدت امراض مى افزايد.

و در نزد پزشكان بزرگ ثابت شده كه : افراد مبتلا به مرضهاى الكلى معمولا علاجشان كند و ديرتر از كسانى است كه مبتلا به الكل نيستند و به عبارت روشنتر اينكه ؛ زمينه شفاء و بهبودى در افراد دائم الخمر كمتر از ديگران است كه اگر به مرضى هر چند آسان مبتلا شوند، علاج آن مشكل و بهبودى آن ديرتر خواهد بود.

همانا بالاترين آفت و زيان شراب اين است كه عقل را زايل مى گرداند و اين براى هر عاقلى ملموس و محسوس است و معلوم است كه بهترين سرمايه انسان عقل اوست كه اگر از بين برود، تمام كارهاى زشت در نظر وى زيبا و نيك جلوه مى كند و كارهاى نيكو را زشت مى انگارد و در زندگى پست و دور از انسانيت بسر خواهد برد، و دستگاههاى عصبى او دگرگون خواهد شد، و قدرتش در حفظ گفتارها و مراعات كردار خود، تقليل مى يابد و اطاعت و فرمانبردارى او نسبت به هر كسى آسان مى گردد (به آسانى از هر چيزى فرمان مى برد) و هنگامى كه خمر، شرابخوار را از عقل و فهم محروم سازد، از نظر درك و منزلت از حيوانات كمتر و حقيرتر خواهد شد. زيرا كه بسيارى از حيوانات خود توان رفتن به اصطبل را دارند ولى فرد مست ، قدرت رفتن به خانه خود را ندارد و كسان خود را نمى شناسد و غالبا تماشاچى دور او را گرفته يكى از باب ترحم ، و ديگرى از باب تحقير، و سومى از باب مسخره و استهزاء به او مى خندند كه چگونه عقلش را با دست خود و مال خود را از بين برده (و به صورت گيج و تلوتلوخوران در كوچه و خيابان به راه افتاده است) اگر انسان لحظه اى فكر كند و به عواقب زشت شرابخوارى ، از قبيل فقدان درك و آگاهى و گفتارهاى بيهوده و كارهاى پستى كه هر انسان عاقلى از آن نفرت دارد، تاءمل نمايد، هيچگاه به اينگونه كارهاى فسادانگيز، اقدام نمى كند.

يكى از بزرگان ، از شرابخوارى امتناع مى كرد و مى گفت : دوست ندارم كه رئيس قومى باشم و سفيه ترين و بى عقل ترين آنها شوم

ملاى رومى در شعر خود، چه زيبا سروده :

واهجر الخمرة ان كنت فتى كيف

يسعى فى جنون من عقل

اگر جوانمرد هستى ! از شرابخورى بپرهيز.

چگونه صاحب عقلى در ديوانگى خويش ، تلاش مى كند.

و چه بسيار جرائمى كه از شرابخوار در خانه ، نسبت به خود و خانواده اش ، و در كوچه و خيابان نسبت به جامعه سر مى زند.

عقلاى زيادى از ملتهاى مختلف كوشيده اند كه با قوانين و نظامهاى گوناگون ، شرابخوارى را محدود كنند تا از ضررها و زيانهاى خانوادگى و اجتماعى آن جلوگيرى كنند و طبيعى است كه انسان دائم الخمر، ضرر زشتى عملش را درك نمى كند زيرا كه در يك جو خيال و توهم زندگى مى كند و همه محدوده و اطراف خود را در روابط اجتماعى و زندگى فراموش مى كند و در روابط جنسى خود، بين زن و خواهر و دختر خود فرقى نمى گذارد. لذا در حديث وارد شده است كه امام صادقعليه‌السلام فرمود:

اذا خطب اليكم شارب الخمر فلا تزوجوه

(وسائل / ج ١٤، ٥٣ و ج ١٧، ٢٤٩)

هرگاه شرابخوارى به خواستگارى دختر شما آمد، فرزندتان را به وى تزويج نكنيد.

و در ادامه حديث مى فرمايد:

من زوج ابنته شارب خمر فكاءنما اءقادها الى النار.

(بحار / ج ٦٣، ٤٩١ - وسائل / ج ١٧، ٢٤٩)

هر كس دختر خود را به شرابخوار تزويج نمايد مانند اين است كه وى را به آتش كشانيده است

انواع و اقسام شراب

در ميان انواع شراب فرقى نيست ، زيرا هر چيزى كه مستى آور و عقل انسان را بپوشاند (و مانع فكر كردن وى شود) و درك سليم را، از او بگيرد همه اينها شراب محسوب مى شود چه از خرما توليد شود، يا از انگور، يا از كشمش ، يا از گندم و جو و غير آنها، گرچه درصد الكل در آنها، متفاوت است

شرابهاى تقطير شده و خالص مانند عرق و ويسكى شامل چهل الى هفتاد و پنج درصد (٧٥/. - ٤٠/.) الكل است و شراب هاى تخمير شده مانند آبجو شامل دو الى ٦ درصد (٦/. - ٢/.) الكل است و همه مسكرات از لحاظ حرمت و گناه يكسان هستند اگر چه نام آنها با يكديگر فرق مى كند.

در حديثى از امام كاظمعليه‌السلام وارد شده است :

ان الله لم يحرم الخمر لا سمها ولكن حرمها لعاقبتها فما كان عاقبته عاقبة الخمر فهو خمر.

(وسائل / ج ١٧، ٢٧٣)

خداوند شراب را بخاطر نامش ، حرام نكرده است ، بلكه آنرا بخاطر عاقبت زشت آن ، تحريم نموده است

بنابراين هر چيزى كه عاقبت و نهايتش مانند عاقبت شراب باشد آن نيز مانند شراب است

و در حديث ديگر، از امام صادقعليه‌السلام وارد شده است :

سئلت اءبا عبداللهعليه‌السلام عن النبيذ، فقال : ان رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خطب الناس فقال : ايها الناس الا ان كل مسكر حرام و ما اسكر كثيره فقليله حرام

(وسائل / ج ١٧، ٢٦٨)

راوى مى گويد از امام صادقعليه‌السلام درباره حكم نبيذ (شراب) سوال كردم ، امام فرمود: پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم براى مردم خطبه خواند و فرمود: مردم ! بدانيد كه هر مست كننده اى حرام است و آنچه كه زيادى آن باعث مستى شود، كم آن نيز حرام است

براى شراب در لغت پنج نام ذكر شده است :

١ - عصير: شرابى كه با فشار دادن انگور، بدست مى آيد.

٢ - نقيع : شرابى كه از خيسانيدن كشمش در آب بدست مى آيد.

٣ - بتع : شرابى كه از عسل بدست مى آيد.

٤ - مزر: شرابى كه از جو بدست مى آيد. (آبجو)

٥ - نبيذ: شرابى كه از خرما بدست مى آيد.

كه به همه اينها شراب گفته مى شود.

در كتاب قاموس اللغة مى گويد: اطلاق شراب به همه اين موارد صحيح است زيرا كه همه آنها، حرام است در شهر مدينه ، بيش از دو نوع شراب وجود نداشت كه يكنوع آن از خرماى رسيده (تمر) و يكنوع آن از خرماى نارس (بسر) گرفته مى شد.

آقاى دكتر خليلى مى گويد: ماده الكلى كه در همه اين شرابها وجود دارد، داراى سم قوى و كشنده است مثلا اگر سفيده تخم مرغى را بگيريم ؛ و چند قطره از ويسكى يا شراب ، بر روى آن بريزيم ، فورا منجمد مى شود و رنگش تغيير مى يابد. و چنان مى شود كه گويا در روى آتش گداخته شده ، يا در آب جوش گذاشته اى بنابراين وقتى بدانيم كه معده و قلب و كبد و كليه هاى ما نيز، از همين مواد سفيده تخم مرغ تشكيل يافته است ؛ آنگاه براى ما روشن مى شود كه الكل در اين اعضاء، چه اثرات سوى و زيانبخشى بوجود مى آورد.

سيرى در روايات اسلامى

١ - پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:

اول مانهانى عنه ربى عزوجل عبادة الاءوثان و شرب الخمر و ملاهات الرجال

(بحار / ج ٧٦، ١٤٨ - وسائل / ج ١٧، ٢٤٨)

اولين چيزى كه پروردگارم مرا از آن نهى فرمود، پرستش بتها و خوردن شراب ، و بذله گوئى با مردان است

٢ - پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:

شارب الخمر كعابد الوثن .(١٠)

(وسائل / ج ١٧، ٢٥٢)

شرابخوار مانند بت پرست است

٣ - پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:

تحرم الجنة على ثلاثة : على المنان و على المغتاب و على مدمن الخمر.

(بحار / ج ٧٦، ١٥٣)

بهشت بر سه گروه حرام است : بر منت گذار، و غيبت كننده و شرابخوار دائم

٤ - پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:

كل مسكر حرام و كل مسكر خمر.

(بحار / ج ٦٣، ٤٧٨ - وسائل / ج ١٧، ٢٦٠)

هر مست كننده اى حرام است و هر مست كننده اى شراب است

٥ - پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:

ان رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم لعن بايعها و مشتريها و آكل ثمنها و ساقيها و شاربها.

(بحار / ج ٦٣، ٤٩٠)

پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فروشنده و خريدار شراب و استفاده كننده از پول آن و ساقى و خورنده اش را لعنت فرمود.

٦ - پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:

ملعون من جلس على مائدة يشرب عليها الخمر.

(بحار / ج ٦٣، ٥٠٠)

كسى كه كنار سفره اى بنشيند كه در آن شراب خورده مى شود، ملعون است

٧ - امام باقرعليه‌السلام فرمود:

ان شرب الخمر اكبر الكبائر و يدخل صاحبه فى الزنا و السرقة و قتل النفس المحترمة و الشرك و افاعيل الخمر تعلو كل ذنب

(بحار / ج ٤٦، ٣٥٨ - وسائل / ج ١٧، ٢٥٧)

شرابخوارى بزرگترين گناه كبيره و صاحب خود را به زنا و دزدى و كشتن جان محترم و شرك وادار مى سازد و كارهاى شرابخوار بر همه گناهان فزونى دارد.

٨ - امام صادقعليه‌السلام فرمود:

لايدخل الجنة العاق لوالديه و مدمن الخمر و منان بالخير اذا عمله

(بحار / ج ٧٦، ١٢٧ - وسائل / ج ١٧، ٢٦٧)

چند دسته وارد بهشت نمى شوند: عاق والدين ، كسى كه دائما شراب بنوشد، و كسى كه اگر كار نيكى كند منت گذارد.

٩ - امام صادقعليه‌السلام فرمود:

الخمر لايزداد شاربها الا كل شر.

(بحار / ج ٧٦، ١٣٦)

شرابخوارى جز شر و فساد، به صاحبش چيزى نمى افزايد.

١٠ - امام صادقعليه‌السلام فرمود:

لايوتمن شارب الخمر فان الله عزوجل يقول : ولا توتوا السفهاء اءموالكم فاى سفيه اءسفه من شارب الخمر ان شارب الخمر لايزوج اذا خطب ولا يشفع اذا شفع ولا يؤ تمن على امانة فمن ائتمنه على امانة فاستهلكها لم يكن للذى ائتمنه على الله ان يؤ جره ولا يخلف عنه

(بحار / ج ٤٧، ٢٦٧ - وسائل / ج ١٧، ٢٤٨)

به شرابخوار امانت نسپاريد، زيرا كه خداوند مى فرمايد: اموال خود را به سفيهان ندهيد كدام سفيه از شرابخوار سفيه تر است زيرا شرابخوار، هرگاه خواستگارى كند به او زن داده نمى شود، و اگر شفاعت كسى را نمايد، شفاعتش پذيرفته نمى گردد و بر هيچ امانتى امين شمرده نمى شود. پس كسى كه وى را بر امانتى امين قرار داد و او آن را از بين برد، خداوند در مقابل مالش به وى ، پاداشى نمى دهد و مال وى را جبران نمى كند.

١١ - امام صادقعليه‌السلام فرمود:

لا تجالسوا شراب الخمر فان اللعنة اذا نزلت عمت فى المجلس

(بحار / ج ٦٣، ٤٩٩ - وسائل / ج ١٧، ٢٤٩)

با شرابخواران همنشينى و مجالست نكنيد زيرا هنگامى كه لعنت خدا بر (شرابخوار) نازل شود، عموم اهل مجلس را فرا مى گيرد.

١٢ - امام رضاعليه‌السلام فرمود:

ما بعث الله نبيا الا بتحريم الخمر.

(بحار / ج ٧٦، ١٣٥)

خداوند هيچ پيامبرى را مبعوث نكرد، مگر اينكه به او دستور داد كه شراب را حرام شده و ممنوع اعلام كند.

١٣ - امام رضاعليه‌السلام فرمود:

اياك اءن تزوج شارب الخمر فان زوجته فكاءنما قدت الى الزنا ولا تصدقه اذا حدثك ولا تقبل شهادته ولا تاءمنه على شى ء من مالك فان ائتمنته فليس لك على الله ضمان ولا تؤ اكله ولا تصاحبه ولا تضحك فى وجهه ولا تصافحه ولا تعانقه و ان مرض فلا تعده و ان مات فلا تشيع جنازته

(بحار / ج ٩٣، ٤٩١ - ميزان الحكمه / ج ٤، ٢٨١)

از تزويج دختر خود به شارب الخمر، اجتناب كن ؛ زيرا كه اگر چنين كنى مثل اين است كه براى زنا واسطه شدى و هرگاه سخن گويد او را تصديق نكن و شهادت و گواهى او را قبول ننما و او را به هر چيزى از مال خود امين قرار نده و اگر امين گردانى از طرف خدا، بر تو ضمانتى نيست ، و با او هم غذا و هم صحبت نباش و به روى او لبخند نزن ، و با او مصافحه و روبوسى و معانقه نكن ، و اگر مريض شد به عيادتش نرو، و اگر مرد جنازه او را تشييع نكن

دين اسلام بر محو ريشه و بنيان زشتيها تاءكيد فراوان دارد و حكم مى كند كه بر شرابخوار هشتاد تازيانه به عنوان حد بزنند و اين حكم در مرتبه اول تا سوم - از طرف حاكم شرع - تكرار مى شود و سپس در مرتبه چهارم كشته مى شود. و اگر اين حكم اسلامى درباره شرابخوار، با حكم اعدامى كه دولتها براى خرابكاران و قاچاقچيان مواد مخدر، و توطئه گران بر مصالح ملت و امنيت جامعه مقايسه شود، معلوم مى گردد كه حكم اسلام درباره اعدام شرابخوار، بسيار شايسته و سزاوار است ، زيرا كه شراب ريشه و سرمنشاء پليديهاست چرا كه سبب اصلى اختلاف به امنيت جامعه و بازيچه قرار دادن مصالح ملتها، و آزادى و سلامت آنها، شراب است بنابراين قيام و حركت ملتها براى آزادى (از قيد استعمار و بى بندوبارى) در ابتدا، بستگى به آزادسازى درون خود از مشغول شدن ، و مبارزه كردن با نيروهاى شرور داخلى دارد؛ كه در سموم و مواد مخدر از قبيل شراب و قمار تجسم پيدا كرده است و راست و نيكو فرموده خداوند متعال آنجا كه مى فرمايد:

( إِنَّ اللَّـهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ .)

(رعد / ١١)

خداوند سرنوشت هيچ ملتى را تغيير نمى دهد جز به وسيله خود آنها تا زمانى كه خود آن قوم ، جانشان را تغيير دهند.

مواد مخدر و اثرات شوم آن در جامعه

گسترش و توزيع مواد مخدر در زمان ما بحدى است كه ما را وادار مى كند كه نظر اسلام را درباره آن بدانيم از آنجائى كه اين مواد در صدر اسلام به اين شكل نبود، لذا بعضى از عياشان و افراد خوش گذران مى گويند: اگرچه اديان آسمانى شراب و قمار را حرام نموده ، ولى اينگونه پديده هاى نو را، حرام نساخته است پس حرمت ، اينها را شامل نمى گردد.

بنابراين لازم است اولا حقيقت اينها شناخته گردد، و سپس راءى اسلام درباره آنها مورد بحث قرار گيرد.

مواد مخدر، با توجه به تفاوتى كه در خواص آنها وجود دارد، نوعى از سمهاى تحريك كننده يا مسكن است ، و داراى آثار پزشكى و صنعتى مى باشد، و معتاد شدن به آنها، باعث به تحليل رفتن تدريجى نيروى جسمى و عقلى انسان مى شود. مواد مخدر دو قسم است :

اول - مواد مخدر طبيعى ، كه از نباتات و گياهان گرفته مى شود، و ترياك ، قات(١٤) از قريش هستم و اسب من ، اسب نجيب و هوشيارى است

و عن اءبى عبداللهعليه‌السلام انه كان يحضر الرمى والرهان

(وسائل / ج ١٣، ٣٤٨)

و امام صادقعليه‌السلام نيز در مسابقه تيراندازى و اسب دوانى شركت مى فرمود.

پس اين كيفر شديد براى قطع و بريدن ريشه فساد، و حاكم شدن قانون و عفت است و در صورتى كه شرايط اجراى حد از قبيل عقل و آگاهى و دخول و غير آن موجود باشد، اين كيفر را فقط حاكم شرع اجرا مى كند و حد مزبور، با اقرار خود زناكار يا شهادت چهار مرد عادل ثابت مى گردد. و اگر شاهدان كمتر از چهار نفر باشند؛ حد (حد قذف) بر خود آنان واجب مى شود نه بر متهم و كيفر زناى محصن(١٦) و صاحب عيال چه مرد باشد يا زن ، با غير آن فرق مى كند. به زناكار محصن ، اول يكصد شلاق زنده مى شود و سپس سنگسارش مى كنند و به زناكار غير محصن يكصد شلاق مى زنند و سرش را مى تراشند و از شهر خود، شش ما تبعيد مى كنند.

و جلد: عبارت از زدن يكصد ضربه شلاق به غير از صورت و عورتين است و در رجم بايد مرد را تا ناف و زن را تا سينه ، در خاك قرار دهند و سپس سنگسارش كنند و بايد اول خود شاهدان سنگ بزنند. و اما كسى كه با مادرش يا يكى از محرمهاى نسبى يا رضاعى خود، زنا كند، كيفر وى كشتن است و بر زن حامله حد جارى نمى شود و بر مريض نيز حد جارى نمى گردد، تا بهبود يابد. و همچنين در هواى خيلى گرم و سرد و در خاك دشمن ، حد جارى نمى شود و شكى نيست كه اين عقوبتها و كيفرها خيلى سخت است و عين حال شرايط اثبات آن نيز مشكل مى باشد ولى با اينهمه مجازات شديد آن ، با بزرگى جرم آن ، برابرى نمى كند. زيرا كه مجرم استحقاقى هيچگونه رحم و عطوفت را ندارد اين همه دولتها هستند كه مجازات اعدام را، درباره وى و توطئه گران و جاسوسان وضع مى كنند و اگر به آنها اشكال كنى كه اين افراد مجرم ، مستحق اعدام نيستند، در جواب خواهند گفت : جرم بزرگ است و كسى كه امروز مرتكب چنين جرمى مى شود، فردا نيز به جرم خود، ادامه خواهد داد.

پس براى ريشه كن ساختن دنباله جرم بايد آن را ريشه كن نمود؛ تا تمام مردم ببينند و عبرت بگيرند و خود را در فساد نياندازند.

سيرى در روايات اسلامى

١ - پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:

اذا كثر الزنا من بعدى كثر موت الفجاءه

(وسائل / ج ١٤، ٢٣١)

هرگاه بعد از من زنا زياد شود، مرگهاى ناگهانى بيشتر خواهد بود.

٢ - پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:

لن يعمل ابن آدم عملا اءعظم عندالله تعالى من رجل قتل نبيا اءو اماما اءو هدم الكعبة التى جعلها الله قبلة لعباده اءو اءفرع مائه فى امراءة حراما.

(وسائل / ج ١٤، ٢٣٩)

بنى آدم ، هرگز گناهى انجام نمى دهد كه در پيشگاه خداوند بزرگتر از آن باشد: پيامبر یا امامى را به قتل رساند، يا كعبه را كه خداوند آنرا قبله بندگانش قرار داده ، ويران سازد، يا نطفه خود را در زن اجنبى و بيگانه از راه حرام قرار دهد (يعنى زنا كند.)

٣ - پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:

اءربع لايدخل بيتا واحدة منهن الا خرب ولم يعمر بالبركة : الخيانة والسرقة و شرب الخمر والزنا.

(بحار / ج ٧٦، ٢٠)

چهار چيز است كه به هيچ خانه اى يكى از آنها راه پيدا نمى كند مگر آن را ويران مى سازد و با هيچ بركتى آباد نمى گردد؛ خيانت ، دزدى ، شرابخوارى و زنا.

٤ - علىعليه‌السلام فرمود:

الزنا يورث الفقر.

(وسائل / ج ١٤، ٢٣٣)

زنا فقر مى آورد و باعث فلاكت مى شود.

٥ - علىعليه‌السلام فرمود:

كذب من زعم انه ولد من حلال و هو يحب الزنا.

(بحار / ج ٧٦، ٢٣)

كسى كه زنا را دوست دارد، دروغ مى گويد كه من حلال زاده ام

٦ - امام صادقعليه‌السلام فرمود:

ان الله اءوحى الى موسى : لا تزنوا فتزنى نساءكم و من وطاء فراش مسلم وطى ء فراشه كما تدين تدان

(وسائل / ج ١٤، ٢٣٦)

خداوند به حضرت موسىعليه‌السلام وحى كرد كه زنا نكنيد، تا زنانتان زنا ندهند. و آنكه به فراش (ناموس) مسلمانى تجاوز كند، به ناموس وى تجاوز شود، هر چه به ديگران كنى ، با تو همان خواهد شد.

٧ - امام صادقعليه‌السلام فرمود:

من شغف بمحبة الحرام و شهوة الزنا فهو شرك الشيطان

(بحار / ج ٧٦، ٢١)

هر كس به محبت حرام و تمايل به زنا، شيفته گردد، آن دام و تله شيطان است

٨ - امام صادقعليه‌السلام فرمود:

من الذنوب التى تحبس الرزق الزنا.

(بحار / ج ٧٦، ٢٥)

زنا از گناهانى است كه روزى را حبس و جلوگيرى مى كند.

٩ - امام صادقعليه‌السلام فرمود:

ثلاثة لايكلمهم الله عزوجل ولا يزكيهم و لهم عذاب اليم منهم امراءة التى توطى ء فراش زوجها.

(بحار / ج ٧٦، ٢٥)

سه دسته اند كه خداوند با آنان ، سخن نمى گويند و آنان را پاك نمى گرداند و براى ايشان عذاب دردناكى است ؛ يكى از آنها زنى است كه فراش و بستر شوهرش را در اختيار ديگران قرار دهد (زنا دهد.)

١٠ - امام صادقعليه‌السلام فرمود:

ان اءشد الناس عذابا يوم القيامة رجل اءقر نطفته فى رحم تحرم عليه

(بحار / ج ٧٦، ٢٥)

شديدترين عذاب در روز قيامت ، براى مردى است كه نطفه خود را در جايگاه حرام قرار دهد (يعنى زنا كند.)

١١ - امام رضاعليه‌السلام فرمود:

حرم الزنا لما فيه من الفساد من قتل النفس و ذهاب الاءنساب و ترك التربية للاءطفال و فساد المواريث و ما اءشبه ذلك من وجوه الفساد.

(بحار / ج ٧٦، ٢٤ - وسائل / ج ١٤، ٢٥٢)

زنا حرام شده ، بخاطر اينكه در آن ، فساد از قبيل آدمكشى و از بين رفتن نسبها و تربيت نشدن كودكان و فاسد شدن ارثها و مانند اينها از راههاى فساد، وجود دارد.

لذا مى بينيم كه زنا جرمى است كه مرتكب آن نمى گردد، مگر كسى كه پاكدامنى و پاكى خود را از دست داده (به خود خيانت كرده) و خود را در مخاطره بيماريهاى مهلك و خطرناك قرار داده است مانند سفليس كه پايه هاى محكم خانواده و جامعه را منهدم مى سازد و بهداشت فرد را به مخاطره مى افكند و او را نگران مى سازد و احساس گناه را در وى نابود مى گرداند. كه نتيجه همه اينها اين مى شود: فرد زناكار از نظر اخلاقى و بهداشتى ، از جامعه ، طرد گردد.

پديد آمدن اختلاف ميان افراد انسان

پديد آمدن اختلاف ميان افراد انسان و لزوم تشريع قوانين در جوامع بشرى

تا اينجا روشن گرديد كه هر انسانى داراى قريحه اى است كه مى خواهد انسانهاى ديگر را استخدام كند، و از ساير انسانها بهره كشى كند، حال اگر اين نكته را هم ضميمه كنيم كه افراد انسانها به حكم ضرورت از نظر خلقت و منطقه زندگى و عادات و اخلاقى كه مولود خلقت و منطقه زندگى است ، مختلفند، نتيجه مى گيريم كه اين اختلاف طبقات همواره آن اجتماع صالح و آن عدالت اجتماعى را تهديد مى كند، و هر قوى ئى مى خواهد از ضعيف بهره كشى كند، و بيشتر از آنچه به او مى دهد از او بگيرد، و از اين بدتر اينكه غالب مى خواهد از مغلوب بهره كشى كند، و بيگارى بكشد، بدون اينكه چيزى به او بدهد، و مغلوب هم به حكم ضرورت مجبور مى شود در مقابل ظلم غالب دست به حيله و كيد و خدعه بزند، تا روزى كه به قوت برسد، آن وقت تلافى و انتقام ظلم ظالم را به بدترين وجهى بگيرد، پس بروز اختلاف سرانجام به هرج و مرج منجر شده ، و انسانيت انسان را به هلاكت مى كشاند يعنى فطرت او را از دستش گرفته سعادتش را تباه مى سازد.

و اين آيه شريفه :(و ماكان الناس الا امة واحدة فاختلفوا) به همين معنا اشاره دارد.

و همچنين آيه شريفه: (و لا يزالون مختلفين الا من رحم ربك ، و لذلك خلقهم ) و همچنين آيه مورد بحث كه در آن مى فرمود:(ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه ...).

و اين اختلاف همانطور كه توجه فرموديد امرى است ضرورى ، و وقوعش در بين افراد جامعه هاى بشرى حتمى است ، چون خلقت به خاطر اختلاف مواد مختلف است ، هر چند كه همگى به حسب صورت انسانند، و وحدت در صورت تا حدى باعث وحدت افكار و افعال مى شود، و ليكن اختلاف در مواد هم اقتضائى دارد، و آن اختلاف در احساسات و ادراكات و احوال است ، و پس انسانها در عين اينكه به وجهى متحدند، به وجهى هم مختلفند، و اختلاف در احساسات و ادراكات باعث مى شود كه هدفها و آرزوها هم مختلف شود، و اختلاف در اهداف باعث اختلاف در افعال مى گردد، و آن نيز باعث اختلال نظام اجتماع مى شود.

و پيدايش اين اختلاف بود كه بشر را ناگزير از تشريع قوانين كرد، قوانين كليه اى كه عمل به آنها باعث رفع اختلاف شود، و هر صاحب حقى به حقش برسد، و قانونگذاران را ناگزير كرد كه قوانين خود را بر مردم تحميل كنند و در عصر حاضر راه تحميل قوانين بر مردم يكى از دو طريق است :

راه هاى اعمال قانون در جامعه

اول اينكه مردم را مجبور و ناچار كنند از اينكه قوانين موضوعه را كه به منظور شركت دادن همه طبقات در حق حيات و تساوى آنان در حقوق تشريع شده بپذيرند، تا آنكه هر فردى از افراد به آن درجه از كمال زندگى كه لياقت آن را دارد برسد، حال چه اينكه معتقد به دينى باشد يا نباشد، چون در اين طريقه از تحميل ، دين و معارف دينى از توحيد و اخلاق فاضله را بكلى لغو مى كنند، به اين معنا كه اين عقائد را منظور نظر ندارند، و رعايتش را لازم نمى شمارند، اخلاق را هم تابع اجتماع و تحولات اجتماعى مى دانند، هر خلقى كه با حال اجتماع موافق بود آن را فضيلت مى شمارند، حال چه اينكه از نظر دين خوب باشد و چه نباشد، مثلا يك روز عفت از اخلاق فاضله به شمار مى رود، و روز ديگر بى عفتى و بى شرمى ، روزى راست ى و درستى فضيلت مى شود، و روزى ديگر دروغ و خدعه ، روزى امانت ، و روزى ديگر خيانت و همچنين

طريقه دوم از دو طريق تحميل قوانين بر مردم اين است كه مردم را طورى تربيت كنند و به اخلاقى متخلق بسازند كه خود به خود قوانين را محترم و مقدس بشمارند، در اين طريقه باز دين را در تربيت اجتماع لغو و بى اعتبار مى شمارند.

اين دو طريق از راههاى تحميل قانون بر مردم مورد عمل قرار گرفته ، كه گفتيم يكى تنها از راه زور و ديكتاتورى قانون را به خورد مردم مى دهد، و دومى از راه تربيت اخلاقى ، و ليكن علاوه بر اينكه اساس اين دو طريق جهل و نادانى است ، مفاسدى هم به دنبال دارد، از آن جمله نابودى نوع بشر است ، البته نابودى انسانيت او.

چون انسان موجودى است كه خداى تعالى او را آفريده ، و هستيش وابسته و متعلق به خداست ، از ناحيه خدا آغاز شده ، و به زودى به سوى او بر مى گردد، و هستيش با مردن ختم نمى شود، او يك زندگى ابدى دارد، كه سرنوشت زندگى ابديش بايد در اين دنيا معين شود، در اينجا هر راهى كه پيش گرفته باشد، و در اثر تمرين آن روش ملكاتى كسب كرده باشد، در ابديت هم تا ابد با آن ملكات خواهد بود، اگر در دنيا احوال و ملكاتى متناسب با توحيد كسب كرده باشد، يعنى هر عملى كه كرد بر اين اساس كرد كه بنده اى بود از خداى سبحان ، كه آغازش از او و انجامش به سوى اوست ، قهرا فردى بوده كه انسان آمده وانسان رفته است ، و اما اگر توحيد را فراموش كند، يعنى در واقع حقيقت امر خود را بپوشاند، فردى بوده كه انسان آمده و ديو رفته است

بيان يك مثل براى درك بهتر مطالب فوق

پس مثل انسان در سلوك اين دو طريق مثل كاروانى را مى ماند كه راه بس دور و درازى در پيش گرفته ، و براى رسيدن به هدف و طى اين راه دور، همه رقم لوازم و زاد و توشه هم برداشته ، ولى در همان اولين منزل اختلاف راه بيندازد، و افراد كاروان به جان هم بيفتند، يكديگر را بكشند، هتك ناموس كنند، اموال يكديگر را غارت كنند، و جاى يكديگر را غصب كنند، آن وقت دور هم جمع شوند و به اصطلاح مجلس شورا و قانونگذارى درست كنند، كه چه راهى پيش بگيرند كه جان و مالشان محفوظ بماند؟

يكى از مشاورين بگويد: بيائيد هر چه داريم با هم بخوريم ، به اين معنا هر كس به قدر وزن اجتماعيش سهم ببرد، چون غير از اين منزل ، منزل ديگرى نيست ، و اگر كسى تخلف كرد او را سركوب كنيم

يكى ديگر بگويد: نه ، بيائيد نخست قانونى كه عهده دار حل اين اختلاف شود وضع كنيم ، و براى اجراى آن قانون وجدان و شخصيت افراد را ضامن كنيم چون هر يك از ما در ولايت و شهر خود شخصيتى داشته ايم ، به خاطر رعايت آن شخصيت با رفقا و همسفران خود به رحمت و عطوفت و شهامت و فضيلت رفتار نموده ، هر چه داريم با هم بخوريم ، چون غير از اين منزل منزلى ديگر نداريم

و معلوم است كه هر دوى اين گويندگان به خطا رفته اند، و فراموش كرده اند كه مسافرند، و تازه به اولين منزل رسيده اند، و معلوم است كه مسافر بايد بيش از هر چيز رعايت حال خود را در وطن و در سر منزلى كه به سوى آن راه افتاده بكند، و اگر نكند جز ضلالت و هلاكت سرنوشتى ديگر ندارد.

شخص سوم برمى خيزد و مى گويد: آقايان در اين منزل تنها از آنچه داريد بايد آن مقدارى را بخوريد كه امشب بدان نيازمنديد، و بقيه را براى راه دور و درازى كه در پيش داريد ذخيره كنيد، و فراموش نكنيد كه وقتى از وطن بيرون مى شديد از شما چه خواستند، در مراجعت بايد آن خواسته ها را برآورده كرده باشيد، و نيز فراموش نكنيد كه خود شما از اين سفر هدفى داشتيد، بايد به آن هدف برسيد.

تنها راه صحيح رفع اختلاف ، راه دين است

تنها راه صحيح رفع اختلاف راه دين است

و به همين جهت خداى سبحان (كه انسانها را بهتر از خود انسانها مى شناسد، چون خالق آنان است ) شرايع و قوانينى براى آنان تاءسيس كرد، و اساس آن شرايع را توحيد قرار داد،

كه در نتيجه هم عقايد بشر را اصلاح مى كند، و هم اخلاق آنان ، و هم رفتار شان را، و به عبارتى ديگر اساس قوانين خود را اين قرار داد كه نخست به بشر بفهماند حقيقت امر او چيست ؟ از كجا آمده ؟ و به كجا مى رود؟ و اگر مى رود بايد در اين منزلگاه موقت چه روشى اتخاذ كند؟ كه براى فردايش سودمند باشد؟.

پس تشريع دينى و تقنين الهى تشريعى است كه اساسش تنها علم است و بس همچنانكه فرمود: (ان الحكم الا لله ، امر ان لا تعبدوا الا اياه ، ذلك الدين القيم ، ولكن اكثر الناس لا يعلمون

و نيز در آيات مورد بحث فرمود:

فبعث اللّه النبيين مبشرين و منذرين ، و انزل معهم الكتاب بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه

و بطوريكه ملاحظه مى كنيد بعثت انبيا را مقارن و تواءم با بشارت و تهديد كرده ، كه همان فرستادن كتابى است مشتمل بر احكام و شرايعى كه اختلافشان را از بين مى برد.

اعتقاد به معاد و نقش آن در زندگى انسان

و از همين باب است آيه شريفه :(و قالوا ما هى الاحياتنا الدنيا، نموت و نحيا، و ما يهلكنا الا الدهر، و ما لهم بذلك من علم ،ان هم الا يظنون ) چونكه كفار اگر اصرار داشتند به اين گفتار، براى اين نبود كه بخواهند تنها معاد را انكار كنند، بلكه بيشتر براى اين بود كه از زير بار احكام شرع خارج گردند، چون اعتقاد به معاد مستلزم آن است كه زندگى دنيا را با عبوديت واطاعت از قوانين دينى منطبق سازند، قوانينى كه مواد و احكامى از عبادات و معاملات و سياسات دارد.

و سخن كوتاه آنكه اعتقاد به معاد مستلزم تدين به دين ، و آن هم مستلزم پيروى احكام دين در زندگى است ، و مستلزم آن است كه در تمام احوال و اعمال مراقب روز بعث و معاد باشند، لذا معاد را انكار كرده و اساس زندگى اجتماعى را بر صرف زندگى دنيا قرار دادند، بدون اينكه نظرى به ماوراى آن داشته باشند.

و همچنين آيه شريفه :(ان الظن لا يغنى من الحق شيئا، فاعرض عمن تولى عن ذكرنا و لم يرد الا الحيوة الدنيا، ذلك مبلغهم من العلم )

كه مى فرمايد كفار زندگى خود را بر اساس جهل و گمان بنا كرده اند، و خداى تعالى كه مردم را به سوى دارالسلام مى خواند دين خود را براساس حق و علم بنا كرده و رسول هم ايشان را به روشى دعوت مى كند كه مايه حيات آنان است

و مى فرمايد:(يا ايها الذين آمنوا استجيبوا لله و للرسول اذا دعاكم لما يحييكم ) و اين حيات همان است كه آيه زير بدان اشاره نموده ، مى فرمايد:(و من كان ميتا فاحييناه ، و جعلناله نورا يمشى به فى الناس ، كمن مثله فى الظلمات ليس بخارج منها.

و نيز فرموده :(افمن يعلم انما انزل اليك من ربك الحق ، كمن هو اعمى ؟ انما يتذكر اولواالالباب ).

ستايش فراوان علم و علما در قرآن كريم خود سخن كسانى كه اساس دين را برجهل تقليد مى دانند باطل مى كند

و نيز فرموده: (قل هذه سبيلى ادعوا الى اللّه على بصيرة ، انا و من اتبعنى ، و سبحان اللّه و ما انا من المشركين ).

و نيز فرموده :(هل يستوى الذين يعلمون و الذين لا يعلمون ؟ انما يتذكر اولوا الالباب ) و باز فرموده :(يعلمهم الكتاب والحكمه ، و يزكيهم ) و از اين قبيل آياتى ديگر.

و قرآن كريم پراست از آياتى كه علم را مى ستايد، و مردم را به سوى آن مى خواند، و تشويق مى كند،

و تو را همين بس كه به قول بعضى ها عهد سابق بر اسلام را عهد جاهليت خوانده است

پس اين چقدر از انصاف به دور است كه كسى بگويد دين اساسش بر تقليد و جهل و ضديت با علم است ، گويندگان اين سخن دروغ كسانى هستند كه سرگرم علوم طبيعى و اجتماعى شده ، و در آن علوم اثرى از معارف مربوطه به ماوراى طبيعت نيافتند، در نتيجه خيال كردند عدم اثبات مستلزم اثبات عدم است ، و چه خطاى بزرگى كردند، و در اين پندار و حكمشان چه خبطى مرتكب شدند.

آنگاه از طرفى ديگر هم نگاه كردند به جوامع دين دار، البته آنهائى كه با امورى هوسرانى مى كردند، ونامش را دين مى گذاشتند، در حالى كه حقيقتى جز شرك نداشت ، و خدا و رسولش ازشرك بيزارند، آن وقت از سوى ديگر به طرز دعوتهاى دينى نظر كردند كه مردم را به تعبد و اطاعت چشم و گوش بسته دعوت مى كند، در حالى كه نه دين عبارت بود از هوسرانى ، و نه دعوت دينى عبارت بود از دعوت به اطاعت كوركورانه ، چون دين شاءنش اجل از اين است كه بشر را دعوت به جهل و تقليد كند، و ساحتش مقدس تر از آن است كه مردم را به عملى دعوت كند كه علم همراهش نباشد، و يا به طريقه اى بخواند كه هدايت و كتابى روشنگر نداشته باشد، و چه كسى ستمگرتر است از كسى كه چنين افترائى به خدا ببندد و يا به حق بعد از آمدنش تكذيب كند.

اختلاف در خود دين

و سخن كوتاه آنكه خداى تعالى (كه مخبرى است صادق ) به ما خبر داده : اولين رفع اختلافى كه در بشر صورت گرفته به وسيله دين بوده ، و اگر قوانين غير دينى هم به اين منظور درست كرده اند الگويش را از دين گرفته اند. و نيز خبر مى دهد به اينكه ، همين دينى كه مايه رفع اختلاف بود به تدريج مورد اختلاف در ميان بشر قرار گرفت ، اين بار در خود دين اختلاف كردند، و اين اختلاف را حاملان دين و گردانندگان كليسا و كسانى كه به كتاب خدا علم داشتند از در حسادتى كه به يكديگر مى ورزيدند و تنها به انگيره سركشى و ظلم به راه انداختند، همچنانكه خداى تعالى فرمود:(شرع لكم من الدين ما وصى به نوحا و الّذى اوحينا اليك ، و ما وصينا به ابراهيم و موسى و عيسى ، ان اقيموا الدين و لا تتفرقوا فيه ) تا آنجا كه مى فرمايد:(و ما تفرقوا الا من بعد ما جائهم العلم بغيا بينهم و لولا كلمة سبقت من ربك الى اجل مسمى لقضى بينهم ).

و نيز فرموده :(وما كان الناس الا امة واحدة ، فاختلفوا، و لولا كلمه سبقت من ربك لقضى بينهم فيما فيه يختلفون ).

و منظور از كلمه اى كه در اين دو آيه بدان اشاره شد، همان كلامى است كه در آغاز خلقت به آدم فرمود كه :و لكم فى الارض مستقر و متاع الى حين ).

و اختلاف در دين را مستند به بغى (حسادت و طغيان ) كرد نه مستند به فطرت ، و اين براى اين جهت بود كه دين فطرى است ، و چيزى كه سرچشمه از فطرت دارد خلقت در آن نه دگرگونگى مى پذيرد و نه گمراهى ، و در نتيجه حكمش مختلف نمى شود، همچنانكه درباره فطرى بودن دين فرموده :(فاقم وجهك للدين حنيفا، فطرة اللّه التى فطرالناس عليها، لا تبديل لخلق اللّه ، ذلك الدين القيم ).

اين فرازهائى بود كه در حقيقت زيربناى تفسير آيه مورد بحث است

انسان بعد از دنيا

سپس خداى تعالى خبر مى دهد از اينكه انسان به زودى از اين زندگى اجتماعيش كوچ نموده در عالمى ديگر و منزلگاهى ديگر فرود مى آيد، و آن عالم را برزخ ناميده ، و فرموده : كه بعد از آن منزلگاه منزلى ديگر هست ، كه سرمنزل انسانها است ، و آن را خانه آخرت ناميده ،

چيزى كه هست او در زندگى بعد از دنيا حياتى انفرادى دارد، ديگر زندگيش اجتماعى نيست ، به اين معنا كه ادامه زندگى در آنجا احتياج به تعاون و اشتراك و همدستى ديگران ندارد، بلكه سلطنت و حكمرانى در تمامى احكام حيات در آن عالم از آن خود فرد است ، هستيش مستقل از هستى ديگران ، و تعاون و يارى ديگران است

از اينجا مى فهميم كه نظام در آن زندگى غير نظام در زندگى دنياى مادى است چون اگر نظام آنجا هم مانند نظام دنيا بود چاره اى جز تعاون و اشتراك نبود و ليكن انسان زندگى ماديش را پشت سر گذاشته ، به سوى پروردگارش روى آورده ، و در آنجا تمامى علوم عمليش نيز باطل مى شود، ديگر لزومى نمى بيند كه ديگران را استخدام كند، و در شؤ ون آنان تصرف نمايد، و ديگر احتياجى به تشكيل اجتماعى مدنى و تعاونى احساس نمى كند (آنطور كه گفتيم زندگى دنيا مجبورش كرد به اينكه تشكيل اجتماع دهد).

او نيز ساير احكامى هم كه در دنيا داشت در آن عالم ندارد، و در آن عالم تنها و تنها سروكارش با اعمالى است كه در دنيا كرده ، يا نتيجه هائى است كه حسنات و سيئاتش ببار آورده و در آن عالم جز به حقيقت امر بر نمى خورد آنجاست كه نباء عظيم برايش آشكار مى شود، آن نباى كه در دنيا بر سرش اختلاف داشتند، همچنانكه فرمود:(ونرثه ما يقول و ياتينا فردا).

و نيز در اين باره فرموده :(لقد جئتمونا فرادى كما خلقناكم اول مرة ، و تركتم ما خولناكم وراء ظهوركم ، و مانرى معكم شفعاءكم الذين كنتم زعمتم انهم فيكم شركاء، لقد تقطع بينكم و ضل عنكم ما كنتم تزعمون ).

و نيز فرموده :(هنالك تبلوا كل نفس ما اسلفت ، و ردواالى اللّه موليهم الحق و ضل عنهم ماكانوايفترون ) و نيز فرموده :(يوم تبدل الارض غير الارض ، و السموات و برزوا لله الواحد القهار).

و باز فرموده :(وان ليس للانسان الا ما سعى ، وان سعيه سوف يرى ، ثم يجزيه الجزاء الاوفى ).

و آياتى ديگر كه مى فهمانند بعد از مرگ ، آدمى تنها است ، و يگانه همنشين او عمل او است ، و ديگر اثرى از احكام دنيوى را در آنجا نمى بيند، و ديگر زندگى اجتماعى و بر اساس تعاون ندارد، و از آن علوم عمليه اى كه در دنيا به حكم ضرورت مورد عمل قرار مى داد اثرى نمى يابد، و كيفيت ظهور عملش در آنجا و ظهور و تجسم جزاى عملش طورى است كه با زبان نمى شود بيان كرد.

كان الناس امة واحدة

(كان الناس امة واحدة ...) معناى كلمه (امت )، ريشه و موارداستعمال آن

كلمه (ناس ) معنايش معروف است ، و آن عبارت است از افرادى از انسان كه دور هم جمع شده باشند، امت هم بهمين معنا است ولى گاهى اطلاق مى شود بر يك فرد، همچنانكه در آيه شريفه :(ان ابراهيم كان امة قانتا لله ) و گاهى بر زمان نسبتا طولانى نيز اطلاق مى شود، مانند آيه: (واذكر بعد امة ) و آيه: (و لئن اخرنا عنهم العذاب الى امة معدوده ).

و نيز گاهى اطلاق مى شود بر ملت و دين همچنانكه بعضى از مفسرين كلمه امت را در آيه شريفه :(ان هذه امتكم امة واحدة ، و انا ربكم فاتقون ) و نيز در آيه : ان هذه امتكم امة واحدة و انا ربكم فاعبدون ) به اين معنا گرفته اند.

و اصل كلمه (امت ) از ماده (ام - ياءم ) گرفته شده كه به معناى قصد است ، و اگر بر جماعت اطلاق شده بر هر جماعتى اطلاق نشده ، بلكه بر جماعتى اطلاق مى شود، كه افراد آن داراى يك مقصد و يك هدف باشند، و اين مقصد واحد رابطه واحدى ميان افراد باشد و بهمين جهت توانسته اند اين كلمه را بر يك فرد هم اطلاق كنند، و همچنين در ساير موارد اطلاقش معناى قصد رعايت شده

بيان مراد از امت واحده بودن انسان و اشاره به پيدايش دو اختلاف در ميان آنها

و به هر حال ظاهر آيه دلالت مى كند بر اينكه روزگارى بر نوع بشر گذشته كه در زندگى اتحاد و اتفاقى داشته ، به خاطر سادگى و بساطت زندگى امتى واحد بوده اند، و هيچ اختلافى بين آنان نبوده ، مشاجره و مدافعه اى در امور زندگى و نيز اختلافى در مذهب و عقيده نداشته اند دليل براين معنا جمله بعد است كه مى فرمايد:(فبعث اللّه النبيين مبشرين و منذرين ، و انزل معهم الكتاب ، ليحكم بينهم فيما اختلفوا فيه ،...) (چون بعثت انبيا و حكم كتاب در موارد اختلاف را نتيجه و فرع امت واحدة بودن مردم قرار داد).

پس معلوم مى شود اختلاف در امور زندگى بعد از وحدت و اتحاد ناشى شده و دليل بر اينكه در آغاز، اختلاف دومى ، يعنى اختلاف در دين نبود، جمله: (وما اختلف فيه الا االذين اوتوه بغيا بينهم ) است پس اختلاف در دين - تنها از ناحيه كسانى ناشى شده كه حاملان كتاب و علماى دين بوده اند و انگيزه آنان حسادت با يكديگر و طغيان بوده است

و اتفاقا همين برداشتى كه ما از آيه شريفه كرديم با اعتبار عقلى موافق است ، براى اينكه ما نوع انسانى را مى بينيم كه لا يزال در مدارج علم و فكر بالا رفته ، و در طريق معرفت و تمدن سال به سال و قرن به قرن پيشروى كرده و هماهنگ اين پيشرفت اركان اجتماعيش روز بروز مستحكم تر شده است ، و توانسته است احتياجات دقيق و رقيق ترى را برآورد، و در برابر هجوم عوامل مخرب طبيعى ، و استفاده از مزاياى زندگى ، مقاومت بيشترى از خود بروز دهد.

هر چه ما به قهقرى و عقب تر برويم ، به رموز كمترى از زندگى بر مى خوريم ، و نوع بشر را مى بينيم كه به اسرار كمترى از طبيعت پى برده بودند، تا آنجا كه مى بينيم نوع بشر چيزى از اسرار طبيعى را نمى داند، تو گوئى تنها بديهياءت را مى فهميده ، و به اندكى از نظريات فكرى كه وسائل بقا را به ساده ترين وجه تاءمين مى نموده دسترسى داشتند، مانند تشخيص گياهان قابل خوردن ، و يا استفاده از پاره اى شكارها، و يا منزل كردن در غارها، و دفاع به وسيله سنگ و چوب و امثال اينها.

بررسى مسئله اختلاف از قديم ترين عهد زندگى بشر

اين حال انسان در قديم ترين عهد و ما قبل تاريخ بوده ، و معلوم است مردمى كه حالشان اينچنين حالى بوده ، اختلاف مهمى نمى توانستند با هم داشته باشند، و فساد چشم گيرى نمى توانسته در ميان آنان بطور مؤ ثر پيدا شود، و مثال آنان مثل يك گله گوسفند بوده ، كه تك تك گوسفندان هيچ همى ندارد مگر همينكه او نيز مثل ساير افراد علف بهترى پيدا كند، و همه در يك جا گرد آيند با هم در مسكن و مرتع و آبشخور شركت داشته باشند.

با اين تفاوت كه انسان از همان روزها هم قريحه استخدام را داشته ، كه بيانش گذشت ، و اين اجتماع كه گفتيم اضطرار به گردن بشر گذاشته ، نمى تواند جلو آن قريحه را بگيرد، و صرف تعاون در بقا و رفع حوائج يكديگر اين قريحه را از ياد او نمى برده ،

و او هر روز كه از تاريخش مى گذشته يك قدم به سوى علم و قدرت پيش مى گذاشته ، و به مزاياى بيشترى از زندگى پى مى برده ، و در طرز بهره گيرى از منافع به طرق تازه ترى راه مى يافته

و مساءله اختلاف در استعداد پهم از همان روز نخست در ميان بشر بوده ، بعضى قوى و نيرومند و داراى سطوت بوده اند. و بعضى ديگر ضعيف ، وهمين خود باعث پيدايش اختلاف مى شده ، اختلافى فطرى كه قريحه استخدام به آن دعوت مى كرده ، و مى گفته حال كه تو توانائى و او ضعيف است ، از او استفاده كن ، و او را به خدمت خود در آور، پس همين قريحه فطرى بود، كه او را به تشكيل اجتماع و مدنيت دعوت مى كرده ، و باز همين قريحه فطرى بوده كه او را به بهره كشى از ضعفا وا مى داشته

خواهى گفت : مگر ممكن است فطرت دو حكم متضاد داشته باشد؟ در پاسخ مى گوئيم : در صورتى كه مافوق آن دو حكم حاكمى بوده باشد تا آن دو را تعديل كند، هيچ مانعى ندارد، و اين تنها در مساءله احكام فطرى انسان نيست ، بلكه در افعال او نيز اين ناسازگارى هست ، زيرا قواى او بر فعلى از افعال او با يكديگر زور آزمائى مى كنند (شهوتش او را دعوت به انجام كارى نامشروع مى كند، و نيروى عقلش او را از آن كار باز مى دارد) جاذبه و شهوت شكم او را به خوردن غذائى سنگين و زيانبخش دعوت مى كند، و عقلش او را از اين كار باز مى دارد، و هر نيروئى را آنقدر آزادى مى دهد كه به نيروهاى ديگر صدمه وارد نيايد.

و تزاحم در دو حكم فطرى در مورد بحث نيز مانند همان تزاحم است ، درست است كه تشكيل اجتماع و مدنيت به حكم فطرت ، و آنگاه ايجاد اختلاف آن هم به حكم فطرت دو حكم متنافى است از فطرت ، و ليكن خداى تعالى اين تنافى را به وسيله بعثت انبيا و بشارت و تهديد آن حضرات ، و نيز به وسيله فرستادن كتابهائى در بين مردم و داورى در آنچه با هم بر سر آن اختلاف مى كنند برداشته است

تفسيرهاى ديگرى بر (كان الناس امة واحدة ) و نقد ورد آنها

پس با اين بيان فساد گفتار مفسرينى كه گفته اند: (مراد از آيه مورد بحث اين است كه مردم در سابق همه داراى هدايت بوده اند، و اختلاف بعد از نزول كتاب و به انگيره بغى و حسد بوده ) روشن مى گردد، چون اين مفسرين غفلت كرده اند از اينكه آيه شريفه مى خواهد دو اختلاف اثبات كند، نه يك اختلاف ، كه بيانش گذشت ، و نيز غفلت كرده اند از اينكه اگر بشر همه داراى هدايت بوده اند، و هدايت يكى بوده و اختلافى در آن نبوده ، پس چه چيز موجب و مجوز بعث انبيا و فرستادن كتاب و دنبالش پديد آمدن اختلاف و اشاعه فساد و طغيان غرائز كفر و فجور و مهلكات اخلاقى شد؟ با اينكه همه اينها در باطن بشر پوشيده و پنهان بوده است ؟.

و نيز با اين بيان فساد گفتار يك عده مفسر ديگر روشن مى شود كه گفته اند: منظور آيه اين است كه مردم امت واحده اى در ضلالت بودند، چون اگر منظور اين نبود، وجهى نداشت كه دنبالش بفرمايد: (پس خدا انبيا را برانگيخت ...)

و وجه فساد اين گفتار اين است كه اين مفسرين غفلت كرده اند از اينكه خداى سبحان خودش اين ضلالت را ذكر كرده و بطور اشاره فرموده :(فهدى اللّه الذين آمنوالما اختلفوا فيه من الحق باذنه ) و فرموده اين ضلالت تنها از ناحيه علماى دين ، و بعد از نزول كتاب و بيان آيات خدا ناشى شده و اگر قبل از بعثت انبيا مردم همگى گمراه بوده گرفتار كفر و نفاق و معاصى بوده اند، ديگر معنا ندارد اين ضلالت را به علماى دين نسبت دهد.

و باز از بيان گذشته ما اشكالى كه به گفتار بعضى ديگر از مفسرين وارد است روشن مى شود، چه آن مفسر گفته : منظور از كلمه(ناس ) بنى اسرائيل است ، نه عموم مردم ، چون خداى سبحان در جاى ديگر عين اين اختلاف و بغى را به بنى اسرائيل نسبت داده فرمود:(فما اختلفوا الا من بعد ما جائهم العلم بغيا بينهم ).

و اشكال اين تفسير اين است كه هيچ دليلى بر آن نيست ، و صرف اينكه طايفه اى از بشر دچار بغى شده اند، دليل نمى شود كه هر جا سخن از بغى مى رود بگوئيم مراد همان قومند.

و از همه اينها فاسدتر تفسير كسى است كه گفته : منظور از كلمه :(ناس ) در آيه شريفه خصوص حضرت آدم (عليه‌السلام ) است ، و معناى آيه اين است كه آدم امت واحده و تنها كسى بود كه هدايت داشت ، وبعد از او ذريه اش اختلاف كردند، و خدا انبيائى برانگيخت ...، و آيه شريفه نه از اول تابه آخرش با اين تفسير مطابقت دارد، و نه حتى بعضى از جملاتش با آن مساعد است

تفسير بعضى كه مفاد آيه را مدنى بالطبع بودن انسان در همه ادوار تاريخ پنداشته اند

و باز با بيان ما فساد اين گفتار روشن مى شود كه بعضى گفته اند: كلمه(كان ) در آيه اصلا معناى زمان را نمى دهد، همچنانكه در جمله :(وكان اللّه عزيزا حكيما) كلمه(كان ) منسلخ از زمان است ، و معناى آيه اين است كه مردم همه از اين جهت كه مدنى به طبعند يك امتند، چون مدنيت به طبع اختصاص به يك نسل و دو نسل ندارد، بلكه هر جا و در هر زمانى انسانى يافت شود، بالطبع مدنى است ، چون زندگيش بدون اجتماع با افراد ديگر تاءمين نمى شود، حوائجش آنقدر زياد است كه خودش به تنهائى نمى تواند آنها را برآورد، و دايره لوازم زندگيش آنقدر وسيع است كه جز به اجتماع و تعاون با افراد ديگر و مبادله در مساعى تاءمين نگشته به حد كمال نمى رسد.

آرى او بايد از دسترنج خود آنچه خودش احتياج دارد به خود اختصاص داده ، مازاد آن را به ديگران كه كارهائى ديگر دارند بدهد، و در مقابل آنچه از دست آورد ديگران احتياج دارد بگيرد، تا همه حوائج زندگيش تاءمين گردد.

اين وضع انسان است كه هيچ وقتى از اوقات بى نياز از زندگى دسته جمعى نبوده ، تاريخ هم تا آنجا كه در دست است اين معنا را تاءييد مى كند، براى اينكه مى فهماند تشكيل اجتماع يك امر تحميلى نبوده ، بلكه به مقتضاى فطرت بشر بوده ، چيزى كه هست همين مدنيت كه مايه قوام زندگى بشر بوده ، مايه اختلاف نيز مى شده ، و نظام اجتماع را دچار اختلال مى كرده ، و بهمين جهت خداى تعالى به خاطر عنايت شديدى كه به سعادت اين نوع داشته ، شرايعى تشريع كرده ، تا اين اختلاف را برطرف سازد، و اين شرايع را با بعث انبيا و بشارت و انذار آنان ، و با فرستادن كتابى حاكم به همراه انبيا ابلاغ فرموده ، تا در موارد اختلاف مورد استفاده قرار گيرد.

پس حاصل معناى آيه بنابراين تفسير اين شد كه مردم بر حسب طبع مدنى هستند، و هرگز از زندگى دسته جمعى بى نياز نيستند، و همين زندگى دسته جمعى خود مايه اختلاف است ، و اين اختلاف بود كه بعثت انبيا و فرستادن كتابهاى آسمانى را موجب گرديد.

سه وجه در رد گفتار مفسرين فوق الذكر

و اين معنى صحيح نيست زيرا اولا: اين مفسر مدنيت را طبع اولى انسان گرفته ، و اجتماع و اشتراك در زندگى را از لازمه ذاتى اين نوع دانسته در حالى كه خواننده عزيز توجه فرمود كه گفتيم اضطرار و ناچارى باعث شد بشر زير بار زندگى اجتماعى برود، نه اينكه لازمه ذات او باشد، و باز توجه فرمودى كه قرآن بر خلاف گفتار اين مفسر دلالت دارد.

و ثانيا در آيه شريفه بعثت انبيا را نتيجه مستقيم امت واحده بودن بشر قرار داده ، و اگر منظور از امت واحده بودن مساءله مدنيت بالطبع باشد،اين نتيجه گيرى درست نيست ، چون ربطى به هم ندارند، مگر اينكه اول اختلاف را نتيجه امت واحده بودن بگيريم ، بعدا بعثت انبيا را نتيجه اختلاف قراردهيم ، پس بايد در كلام مرتكب تقدير شويم ، و بگوئيم تقدير آيه چنين است : (ناس امت واحده اى بودند، بعد در آنان اختلاف پديد آمد، پس خداى تعالى انبيا رابرانگيخت تا رفع اختلاف كنند)، و تقدير گرفتن خلاف ظاهر است ، علاوه بر اينكه خود آن مفسر حاضر به تقدير گرفتن نيست

و ثالثا: بنابر تفسير نامبرده در آيه شريفه تنها يك اختلاف ذكر شده ، در حالى كه آيه

شريفه صريح در اين است كه اختلاف دو تا است

چون مى فرمايد:(وانزل معهم الكتاب ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه )، معلوم مى شود يك اختلافى قبل از بعثت انبيا و انزال كتب داشته اند، و به منظور رفع آن خدا انبيا را برانگيخته و آنگاه مى فرمايد:(و ما اختلف فيه (يعنى فى الكتاب ) الا االذين اوتوه ) ، يعنى اختلاف نكردند در كتاب مگر علماى كتاب ، و به انگيره حسدى كه به يكديگر مى ورزيدند، پس معلوم مى شود اين اختلاف اختلافى ديگر بوده ، و بعد از آمدن كتاب پديد آمده ، و دارندگان اين اختلاف تنها علماى كتاب بوده اند نه همه مردم

تفسير آيه (فبعث الله النبيين و مندرين ) و وجه اينكه تعبير به بعث و بنى شده نهارسال و رسول

فبعث اللّه النبيين مبشرين و منذرين

خداى تعالى در اين جمله از فرستادن انبيا تعبير به بعث كرده ، نه ارسال و مانند آن ، و اين بدان جهت است كه آيه از حال و روزى از انسان اولى خبر مى دهد كه حال و روز خمود و سكوت او است ، و در چنين حالى تعبير به بعث پيامبران مناسب تر از ارسال است ، چون كلمه بعث از خاستن و امثال آن خبر مى دهد، و شايد همين نكته باعث شده كه از پيامبران هم تعبير به نبيين كند، نه مرسلين ، و يا رسل ، علاوه بر اينكه حقيقت بعث و انزال كتاب به بيانى كه گذشت بيان حق براى مردم و تنبيه آنان به حقيقت امر وجودشان و حياتشان ، و خبر دادن به ايشان است از اينكه مخلوق پروردگارشان هستند، پروردگارى كه همان اللّه است ، و معبودى جز او نيست و اينكه هر چه بكنند همان تلاششان تلاش براى رسيدن و بازگشتن به سوى خدا و به سوى روزى عظيم است ، و در دنيا در منزلى قرار دارند كه يكى از منازل سير است ، منزلى كه به جز لهو و بازى و غرور حقيقتى ندارد، پس لازم است اين حقيقت را در زندگى دنيا و كارهائى كه در دنيا مى كنند مراعات نموده ، اين معنا را نصب العين خود كنند، كه از كجا آمده و به كجا مى روند؟ و چنين زمينه اى با كلمه (نبى ) مناسب تر است ، چون نبى به معناى كسى است كه اخبار ماوراء الطبيعه نزد او است ، و اين معنا در كلمه (رسول ) نيست

و در اينكه بعثت نبيين را به خداى سبحان نسبت داده ، اين دلالت هست كه انبيا در تلقى وحى و تبليغ رسالت خدا به سوى مردم داراى عصمتند، كه توضيح بيشتر آن در آخر بيان مى آيد. ان شاء اللّه

و اما تبشير و انذار (يعنى وعده به رحمت خدا و رضوان و بهشت او به كسانى كه ايمان آورده و تقوا پيشه كردند، و تهديد به عذاب خداى سبحان ، عذابى كه از خشم خدا ناشى مى شود، به كسانى كه خدا و آيات او را تكذيب نموده نافرمانيش كنند) دو مرتبه از روشن ترين مراتب دعوت است ، چون انسانهاى متوسط الحال بيشتر به منافع و مضار خود مى انديشند، هر چند كه اقليتى هم هستند از بندگان صالح و اولياى خدا كه پاى بند بهشت و دوزخ نبوده ، جز به خود خدا نمى انديشند.

وانزل معهم الكتاب ، ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه

كلمه (كتاب ) صيغه (فعال ) از ماده (ك - ت - ب ) است ، و كتاب هر چند بر حسب اطلاق متعارفش مستلزم نوشتن با قلم بر روى كاغذ است ، و ليكن از آنجائى كه پيمانها و فرامين دستورى به وسيله كتابت و امضا انجام مى شود، از اين جهت هر حكم و دستورى را هم كه پيرويش واجب باشد، و يا هر بيان و بلكه هر معناى غير قابل نقض را هم كتاب خوانده اند، قرآن كريم در اين باره فرموده :(ان الصلوة كانت على المؤ منين كتابا موقوتا) و احيانا خود قرآن را كتاب خوانده ، و فرموده :(كتاب انزلناه اليك مبارك )

و در اينكه فرموده :(فيما اختلفوا فيه ...)، دلالت بر معنائى است كه ما براى آيه كرديم ، و گفتيم معنايش اين است كه (مردم همه يك امت بودند، و سپس اختلاف كردند، و خدا به منظور رفع اختلافشان انبيائى برانگيخت ...)