شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

روح ايمان(٨٨)

ولاي حضرت معصومه راحت جانست

به چشـم مـردم آگـاه روح ايمانست

كسي به دعوي ايمان خود بود صـادق

كــه پيـرو نـبي و تـابع امـامان است

چـو اهـل بيت نبي گـوهران بي مثلند

بهايشان ز شـرف فـوق درك انسانست

به هر گلي كه ز باغ رسالت است و علي

هـر آنكه دل ندهد خوار نزد يزدانست

چه جاي آن كه نباشد محبّ معصومه

كه او بـه چـرخ ولا اختر درخشانست

به خاك پاي تو اي بنت موسي جعفر

كه توتياي ضـيا بخش اهل عـرفانست

اگر حبيبه حـق خوانمت از آن باشد

كه بر مقام تو عارف خداي سبحانست

شا فع يوم المعاد(٨٩)

يا رب اين خـلد بـرين يا جنه المأو استي

يا هــمايون بــارگاه بــضعه مـوسا ستي

اين مهين بانو كه در برج شرافت اختري است

نسـل پـاك و زاده انسـيه الحـوراسـتي

فاطمه اخت الرّضا ، سلطان دين ، روحي فداه

خـاك درگـاه تـو از عـرش عـلا اعـلا ستي

مــلجأ اهـل زمـان و شـا فع يوم المـعاد

خـواهـر سـلطان ديـن و ثـاني زهـراستي

مـرقد نـورانيش گـويا ريـاض جـنّت است

تــربت پـاكش ز مشك و عـنبر سـاراستي

گـو بيايد تـا بـه بيند ايـن هـمايون بـارگاه

آنكــه مــنكر بـر وجـود جـنّت دنيا ستي

حضرت ناطق بحق صادق چنين فرموده است

درجــــزاي زائــر او جــنه المأواســتي

اي مهين بانوي كاخ عصمت ، اي مـايه وجود

اي كه خـاك درگهت رشك دم عـيسا ستي

حـق ام و اب اگــر مـانع نـبودي گـفتمي

هــم ز خــيل خـادمانت آدم وحـوّ ا سـتي

طالب دنيا به قم چون طير انـدر مـجلس است

ظالم انـدر دشت قم چـون ملح در دريـا ستي

هر كه از روي خـلوص آرد بـه درگـاه تـو روي

خـوشدل از دنـيا و فـارغ از غــم عـقبا ستي

عقل در احصاء قدرش قاصر است و پا به گـل

گـرچه چون لقـمان دهر و بوعلي سـينا ستي

خطه قـم شد ز يمن مقدمش رشك جـنان

در صـفا دارالخـلود و از شـرف غـيراسـتي

چون بديدي ايـن بنا را عقل گفتي كا سمان

صــورتي در زيــر دارد آنـچه در بـالاستي

بضعه موسي(٩٠)

آتش مــوسي عــيان از ســينه ســينا ستي

يا كــه زرّيــن بـارگاه بـضعه مـوسا ستي

بضعه مـوسي بن جـعفر فـاطمه كـز روي قـدر

خــاك درگــاهش عـبير طـره حـوراستي

نـو گلي رنگـين ز طـرف گـلشن يا سين بـود

آيــتي روشــن ز صــدر نـامه طاها ستي

پـــرتوي از آفــتاب اصــطفاي مــصطفي

زهــره اي از آسـمان عصمت زهـراسـتي

صـحن او را هست اقـصي پـايه عزّت چـنان

كـز شرف مسـجود سقف مسجد اقصا ستي

پسـتي از صـحن حـريمش را به پـا طاق حـرم

كـين مكـان عـزت وآن مسكـن غبراستي

گلِ گلشن فاطمي(٩١)

ز بـــاد حـــوادث گــلي از پــيمبر (صلّى الله عليه وآله)

در ايـــــن خـــاك عــنبر فشان آرمـيده

يكـــي لاله از لاله زار ولايت

بــه گــلزار قــم بــين چســان آرمــيده

گــل گــلشن فــاطمي بــين كــه چــونان

ز دست قــــضا نـــــوجوان آرمــــيده

در ايــــن بــــارگاه رفــــيع دل افـروز

نــــهان زيب تـــاج كــــيان آرمــيده

در ايـــن ارض ا قــدس يكي گــوهر پـاك

بــــه تــــقدير چــرخ زمــان آرمـيده

درخشــان مهي دخت مـوسي بـن جـعفر

كــــزو كشـــوري در امـــان آرمــيده

جـبين سـا به خـاك درش هـان كه بي شك

در ايــــن بـقعه جــان جــهان آرمــيده

بگــــرد حــــريمش بســـان كـــبوتر

هــــــزاران ز روحــــانيان آرمــــيده

بـــــه پــــيرامــن مشــعل پـر فروغش

شــــهان و دو صـــد عــالمان آرمــيده

بــه فــردو سيان گـــو بـه قـم اندر آيـند

كــــه زيـــنت ده حـــوريان آرمـــيده

كــمال و شـرف ، عـلم و جـاه و جلالت

بــه هــر ســوي ايــن آســتان آرمـيده

بـه هـر جـا كـه گـامي نـهي بـا تأمـل

فســــرده تـــني شـــادمان آرمــيده

قـــدمها بــه آرامـي ايــن جــا فـرو نـه

كــه در ايـن زمــين گـلر خــان آرمـيده

بـه عـبرت نـظر كـن كـه بـيني در ايـن جـا

هــــزاران ســـرو و ســـروران آرمــيده

هـــزاران گــل و بــلبل و سـرو و سـوسن

دو صــــد نـــرگس و ارغــوان آرمــيده

خـوش آنـان كـه درقـم هـمي جـان سپارند

خـوش آن كـو در ايـن گـل مكـان آرمــيده

خــوش آن روزگــاري كـه در قـم گـذشت

خـــوشا حــال آن كــه شــبان آرمــيده

چــه غــم دارد از روز مــحشر ( دواني )

كـــه در ظـلّ ايــن ســايبان آرمــيده

حريم خدا(٩٢)

اي خـاك پـاك قـم چـه لطيف و معطري

خــاكـي ولي ز ذوق و صـفا بند گـوهري

گـوهر كـجا و شأن تـو نبود عـجيب اگر

گـويم ز قـدر و مـنزلت از عـرش بـرتري

بس بـا شد اين مـقام ترا اي زمـين قـم

مـدفن بـراي دخـتر مـوسي بـن جـعفري

آن بـانوي حـريم امـامت كـه مـام دهـر

نـازاده بـعد فـاطمه يك هـمچو دخـتري

يا فـاطمه ، حـريم خــدا ، بـضعه بـتول

مـــــحبوبه مكــــرمه حــــيّ داوري

هستي تو دخت موسي و اخت رضـا يقين

گـردون نـديده هـمچو پـدر هـم بـرادري

فـخر امـام هـفتم و هشـتم كـه از شرف

وي را يگـانه دخـتر و آن را تـو خـواهري

مـريم كـه حق ز جـمله زنـهاش بر گزيد

شايسته نيست آنكه كند بـا تـو همسري

از لطف خـاص و عـام تو اي عـصمت اله

بـر عـاصيان شـفيعه فـرداي مـحشري

صــد حـيف يـوم طـف نـبودي بكـربلا

بـيني بـنات فـاطمه بـا حـال مـضطري

وآن يك شكسته بازو و آن يك دريده گوش

وآن ديگـري بـه چـنگ لئيـم سـتمگري

زيـنب كشـيد نـاله كـه يا ايـها الرسول

بـين بـهر ما نـمانده نـه اكـبر نـه اصـغري

يا فــاطمه بــجان عــز يز بــرادرت

بــر" احـتشام " لطف نـما قـصر اخـضري

نگين قم(٩٣)

شـهرها انگشترند و " قـم" نگـين

قــم ، هـماره حـجّت روي زمين

تّربت قـم ، قـبله عشـق و و فا ست

شهر علم و شهر ايمان و صفا ست

مـرقد " معصومه " چشم شـهرِ مـا

مـهر او جــانهاي مــا را كـهربا

دخــتري از اهــل بـيت آ فــتاب

و ارثِ دُ رّ حـيا ، گـنج حــجاب

درحـريمش مــرغ دل پـر مـي زند

هـر گــرفتار آمـده ، در مي زند

هــر دلي اينجا ست مجـذوب حرم

جـان ، اسـير رشـته جـود وكـرم

ايـن حـرم با شد مـلائك را مـطاف

زائـران را ارمـغان ، عشق و عفـاف

آسـتان بـوسـش بسي فـرزانگـان

مــعرفت آمــوز ، از ايـن آسـتان

ديـده پـاكـان بـه قـبرش دوخـته

عــصمت و پـاكـي از آن آمـوخته

"حــوزه قـم " هاله ا ي بـر گِـردِ‌آن

فــقه و احكـام خـدا را مــرزبان

قــم هـميشه رفـته راه مسـتقيم

بــوده در مـهد هـدايـتها مـقيم

قــم نـمي بيند مـگــر خوابِ قيام

تــيغ قــم بـيگانه بـاشد از نـيام

شهر خون ، شهر شرف ، شهر جـهاد

شهر فقه و حـوزه ، عـلم و اجـتهاد

هر كجا را هر چه سـيرت داده انـد

اهـل قـم را هـم بـصيرت داده اند

نقطه‌ قــا ف قـيامند اهـلِ قــم

بــرقِ تيغِ بي نيامند اهـل قـم

اهـل قـم ،‌ ز اوّ ل ولايت داشـتند

در دل و در ديده ، " آيت " داشتند

سر نمي سودند ، جز بر پـاي ديـن

دل نــمي دادنــد اِلّا بــر يقين

دين ، مطيعِ‌ امـر مـولا بـودن است

راه را بــا رهـنما پـيمـودن است

دختر " موسي بن جـعفر" را درود

كـز عـناياتش تـراويد ايـن سـرود

لطف بي انتها(٩٤)

آيـتي از خـــداست مـعصومه

لطـف بي ا نـتها ست ، مـعصومه

جـــلوه اي از جـــمال قرآن

چهره اي حق نـما ست ، مـعصومه

عـــطر بــاغ مــحمّدي دارد

زاده مــصطفي است ، مـعصومه

پـــرتوي از تــَلَأْلــُؤِ زهــرا

گـوهري پـر بـها ست، مـعصومه

مــاه عــفّت نقابِ آل كسـا

دخــتر مـرتضا ست ، مـعصومه

اختري در مدار شمس شمـوس

يعني اُخت الرّضا ست ، مـعصومه

زائران ، يك دَرِ‌ بهشت اينجا ست

تـربتش بـا صـفا ست ، مـعصومه

در تــوسّل بـه عتـرت و قـرآن

بـاب حـاجات مـا ست ، مـعصومه

از مـدينه ، بـه قصد خـطه طوس

رهروي خسـته پا ست ، مـعصومه

تـا زيـارت كـند بـرادر خـويش

فكـر و ذكرش دعاست ، معصومه

روز و شب ، عـا شقي بـيا بان گـرد

خـواهري بـا و فـاست ، مـعصومه

يا مگــر اوست ، زيـنب دگــري

كــز بــرادر جــداست ، مـعصومه

تـا بـداني كـه نيمه ره جـان دا د

بـنگر اكـنون كـجاست ، مـعصومه

از وطـــن دور و از بـــرادر دور

حسرتش غـم فـزاست ، مـعصومه

گر چه نشكسته سينه و پـهلويش

در دلش داغــها ست ، مـعصومه

داغ زهـــــرا و داغ اجـــدادش

وارث كـــربلاست ، مــعصومه

هر حسينيّه بيت او ست ( حسان )

چونكه صاحب عزاست ، معصومه

------------------------------------------

پاورقى ها:

(٨٠) گزيده اي از قصيده حضرت امام خميني رحمه الله , ديوان امام, ص ٢٥٧-٢٥٤ .

(٨١) گنجينه دانشمندان , ج ١ , ص ١٩, " قصيده از آيه الله وحيدي خراساني".

(٨٢) گنجينه دانشمندان , ج ١ , ص ٣٤ , قصيده اي از آيهالله ثقفي تهراني , ـ ميرزا محمّد

(٨٣) لمعات عشق , حيدر معجزه , ص ١٠٦ .

(٨٤) لمعات عشق , ص ١١٨ .

(٨٥) گنجينه دانشمندان , ج ١ , ص ١٧ .

(٨٦) لمعات عشق , ص ٥٨ , ديوان حيدر معجزه .

(٨٧) ا زتاج الشّعراء جيحون , زندگاني حضرت معصومه (سلام الله عليها) , ص ٨٦ .

(٨٨) لمعات عشق , ص ١٠٢ .

(٨٩)١٠٢ , شعر از فتحعلي خان صبا ( اين اشعار دور گنبد حضرت نوشته شده است) .

(٩١) همان , ص ٨٩ , قصيده فاضل ارجمند آقاي دواني .

(٩٢) اشعار از مرحوم سيد جعفر احتشام .

(٩٣) سروده آقا ي جواد محدّ ثي .

(٩٤) سروده آقاي حسان .

از سيد محمد رضا خادم , زندگاني حضرت معصومه (سلام الله عليها) , ص ١٠٠ .

(٩٠) زندگاني حضرت معصومه , سيد مهدي صحفي , ص

                 

سير تحوّلات معماري ؛ هنري آستا نه

مقدّسه بخش هفتم : سير تحوّلات معماري ؛ هنري آستا نه مقدّسه

" في بُيُوتٍ اَذِنَ اللهُ اَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَر فيها َاسْمُهُ ُيُُُُُسَبِّحُ لَهُ فيها بِالْغُدُوِّ وَالْاَصالِ رِجالُ‌لاتُلْهيهِمْ تِجارَهُ وَ لابيْعُ عَنْ ذِكْرِ اللهِ" (٩٥) " ـ اين چراغ پرفروغ ا لهي ـ در خا نه ها يي قرار دارد كه خداوند اذن فرموده ديوارهاي آن را بالا برند ( تا از دستبرد شياطين و هوسبازان در امان با شد ) خانه هايي كه نام خدا در آن برده شود و صبح و شام در آن تسبيح گويند مرداني كه تجا رت و خريد و فروش آنها را از ياد خدا باز نمي دارد " بارگاه مطهّر حضرت معصومه (سلام الله عليها) چون ديگر مشاهد مشرّفه ، پشتوانه ارزشهاي اسلام و تشيّع و فرهنگ قرآن است ؛ و ايران در پناه اين بقعه ها ، از حوادث دوران در امان مانده است ؛ بقاي ايران و هويّت ايراني نيز در پرتو اين معنويت ها امكان پذير شد و ايران در طول اعصار و قرون حادثه خيز تاريخ ، با قي ماند اين بقعه و بقعه هاي متبرّكه ديگر ، تجسّم آرمانهاي اسلامي و پشتوانه معيارهاي تشيّع علوي و ارزش هاي والاي انساني است ، زيرا مشاهد منوّر آنها نه تنها زيارتگاه كه آموزشگاهي بزرگ جهت كسب معارف الهي براي مشتا قان و زائران دلباخته كوي آنها محسوب مي شود هر زائري كه با معرفت و شناخت مقام صاحب اين مرقد و اهداف آن به زيارت برود از صاحب قبر الهام مي گيرد و اصول و تعاليم مكتب را به ياد مي آورد و هرسلام او سرشار از اين آموزش ها و الهامها است ؛ به گونه اي كه كژي ها و كا ستي هاي مادّي و معنوي خويش را هموار مي كند و از خصلت ها و اعمال و رفتاري كه خوشايند امامان و امامزادگان نيست دوري مي گزيند و در بهبود اخلاق و رفتار و روابط خويش مي كوشد تا با امامان و اولياي الهي خود ، همساني و همسويي پيدا كند و راه آنان را بپيمايد.(٩٦) وجود اثر عظيم معنوي و ديگر آثار حياتبخش اين مراكز ديني جاي هيچ گونه ترديد و تأملي نيست ولي گذشته از اين ، اين بقاع نوراني را مي توان از ذخاير عظيم هنر اسلامي نيز دانست چرا كه هنرمندان اهل ذوق با انگيزه هاي ديني و به عنوان تجليل از مقام والاي بزرگان دين ، آثار شگفت انگيزي از هنر را خلق كردند كه نظر هر بيننده هنر شناسي را به خود جلب نموده و او را به تحسين وادار مي نمايد و در همين راستا به حقيقت مي توان گفت : كه بارگاه فاطمه معصومه (سلام الله عليها) همانند ديگر اماكن متبرّكه اسلامي ، تجلّيگاه هنر اصيل اسلامي و حكايتگر پيشينه هاي درخشان هنري جامعه ديني ملّت ايران محسوب مي شود. به همين جهت ما در اين بخش برآنيم كه دورنمايي از آثار ارزشمند هنري اماكن متبرّكه حضرت معصومه (سلام الله عليها) و سير تحوّلات هنري ، معماري آن را به دو ست داران جلوه هاي هنر اسلامي ارائه نماييم " امّا شنيدن كي بود مانند ديدن " بجاست هنرمند ، هنر شناس خود از نزديك اين همه آثار شگفت انگيز هنري را به نظاره بنشيند تا لطائف و ظرافت هاي نهفته در اين گونه آثار گرانقدر را دريابد و آفرينندگان آن را تحسين نمايد .

دورنما ئي از اماكن متبرّكه بارگاه فاطمي (عليه السلام)

گنبد حرم مطهّر

اوّلين گنبدي كه " پس از سايبان حصيري موسي بن الخزرج " بر فراز تربت پاك فاطمه معصومه (سلام الله عليها) بنا شد ، قبه اي برجي شكل بود كه به همّت حضرت زينب دختر امام جواد (عليه السلام) از مصالح آجر و سنگ و گچ در اواسط قرن سوّم هجري قمري ساخته شد. به مرور زمان و پس از دفن جمعي از بانوان علوي در جوار فاطمه معصومه (سلام الله عليها) دو گنبد ديگر در كنار گنبد اوّ ل ساخته شد كه سوّمين آنها مدفن حضرت زينب (عليه السلام) شد. اين سه گنبد تا سال ٤٤٧ هـ ق برقرار بودند تا اين كه درهمان سال " مير ابوالفضل عرا قي " ( وزير طغرل كبير ) به تشويق مرحوم شيخ طوسي به جاي آن سه گنبد ، گنبد مرتفعي را به قطر داخلي تقريباً ١١ و ارتفاع ١٤ متر ، آراسته به نقش هاي رنگ آميزي و تزيينات آجري و كاشي بدون ايوان و حجره ها بنا نهاد ، كه تمام قبور سادات را فرا مي گرفت " در سال ٩٢٥ هـ ق همين گنبد به همّت " شاه بيگي بيگم " دختر شاه اسماعيل تجديد بنا شد ؛‌ با ايوان و دو مناره و صحن (عتيق ) و سطح خارجي گنبد با كاشي هاي معرّق آراسته گرديد " اين گنبد در سال ١٢١٨ هـ ق با خشت هايي زرنگار تزيين شد كه تعداد دوازده هزار خشت با پوشش طلائي در آن بكار رفت. ارتفاع اين گنبد از سطح بام ١٦متر و از سطح زمين ٣٢متر و محيطش از خارج ٦/٣٥ و از داخل ٦٦/٢٨ و قطرش ١٢ متر و بلندي عمق استوانه اي آن ٦ متر است ؛ قسمت پايين آن از سطح بام تا نود سانتيمتر از آجر تراش و روي آن يك متر كاشي خشتي فيروزه اي و بالاي آن ( تمام جدار ) مزيّن به خشت هايي با پوشش طلا است و در گلوگاه ساق گنبد ، كتيبه اي است كه اشعاري از " فتحعلي خان صبا " در آن به خط نستعليق قالب ريزي شده است كه آن اشعار عبارتند از :

آتش مــوسي عـيان از سـينه سينا ستي يا كـه زرّيـن بـا رگاه بـضعه مـو سا ستي بضـعه موسي بن جعفر ، فاطمه كز روي قدر خـاك درگـاهش عـبير طـرّه حــورا ستي نـو گلي رنگـين ز طُـرف گـلشن يا سين بـود آيـتي روشـن بـه صـدر نـامه طـاها ستي پـــرتوي از آفــتاب اصــطفاي مـصطفي ز ُهـره اي از آسـمان عـصمت زهـراستي صحن او را هست ا قصي پـايه عزّت چـنان كز شرف مسجود سقف مسجد ا قصا ستي پستي از صحن حريمش را به پـاطاق حـرم كين مكان عزّت و آن مسكـن غـيرا ستي(٩٧)

اين بود سير تاريخي بناي گنبد بارگاه ملكوتي كريمه اهل بيت (عليه السلام) از آغاز تا كنون كه خود يكي از شاهكارهاي معماري ، هنري اسلامي و از بناهاي كم نظير در بين عتبات مقدّ سه است.

مرقد مطهّر حضرت

مرقد شريف حضرت فاطمه معصومه (سلام الله عليها) ( درميان بقعه مباركه ) با بلندي ٢٠/١ و طول و عرض ٩٥/٢، در ٢٠/١متر قرار گرفته و با كاشي هاي نفيس و زيباي زرفام ( آغاز قرن هفتم ) پوشيده شده است گرداگرد مرقد منوّر ، ديواري به بلندي دو متر و طول و عرض تقريبي ( ٨٠/٤ ، در ٤٠/٤) قرار دارد كه در سال ٩٥٠ بنا گرديد و با كاشي معرّق آراسته شد ، كه اكنون اين ديوار با ضريح مشبّك از جنس نقره پوشيده شده است.(٩٨) سير تاريخي مرقد پاك آن حضرت از اين قرار است : در سال ٦٠٥هـ. ق " امير مظفر احمد بن اسماعيل " بزرگ خاندان آل مظفر ، بزرگترين استاد كاشي ساز آن زمان " محمّد بن ابي طاهر كا شي قمي " را به كار ساخت و پرداخت كاشي هاي متنوّع مرقد واداشت. او به مدّت ٨ سال به اين كار مشغول بود تا سرانجام در سال ٦١٣ كاشي هاي مرقد آماده و كار گذاشته شد در سال ٩٦٥ هـ ق شاه تهماسب صفوي ، در چهار طرف مرقد سابق ضريحي آجري آراسته به كاشي هاي هفت رنگ ( با نقش و نگار ) و كتيبه هاي معرّق بنا نمود و در اطراف آن منافذي باز بود تا هم مرقد ديده شود و هم زائران نذورات خود را داخل مرقد بريزند.(٩٩) بعد ازآن به دستور شاه مذكور ضريحي از فولاد سفيد و شفّاف در جلو ضريح آجري قرار داده شد كه طول آن ٢٥/٥ و عرض آن ٧٣/٤ و ارتفاعش ١٠/٢ و داراي بيست درگاه مشبّك و مضلّع بود. در سال ١٢٣٠ هـ ق فتحعلي شاه همان ضريح را نقره پوش كرد ؛ كه اين ضريح به مرور زمان فرسوده شد و در سال ١٢٨٠ ضريحي كه از نقره ضريح سابق و نقره هاي موجود در خزانه ساخته شده بود به جاي آن نصب گرديد. اين ضريح چندين مرتبه تجديد بنا و اصلاح شد و سالهاي متمادي روي مرقد حضرت باقي بود تا اينكه در سال ١٣٦٨ هـ ق برابر سال ١٣٤٨هـ ش به دستور توليت آن زمان شكل ضريح را تغيير دادند و ضريح كنوني را ( با ظرايف و شاهكارهاي هنري ويژه اي كه دارد ) به جاي آن نصب نمودند كه آن ضريح همچنان بر فراز تربت نوراني حضرت برقرار است(١٠٠)

ايوان هاي حرم مطهّر

ايوان طلا :

ايوان طلا و دو ايوان كوچك كنار آن در شما ل رو ضه مقدّسه وا قعند كه در سال ٩٢٥ هـ ق هنگام تجديد بناي گنبد و احداث صحن عتيق و گلد سته هاي آن در زمان شاه ا سماعيل صفوي و با ا قدام دختر او ساخته شد.() اين ايوان با دهانه اي به طول و عرض ٧٠/٨×٩متر و بلندي چهار ده متر ، پايين ديواره آن ( درسه طرف ) ، تا بلندي ٨٠/١ متر آراسته به قطعات كوچك كاشي فيروزه اي هشت گوشه اي و در ميان آنها قطعات كوچكتر قهوه اي رنگ است كه حاشيه اي از كاشي با زمينه ( لا جوردي نقش و نگار ) از چهار طرف آن را احاطه كرده است و بر فراز آن كتيبه اي به ثلث سفيد در زمينه اي لاجوردي ، گرداگرد ايوان ديده مي شود كه متن آن را حديث : " اَلا وَمَنْ ماتَ عَلي حُبّ َ الِ مُحَمَّدٍ‌ماتَ‌ شَهيداً‌... " تشكيل مي دهد پس از اين كتيبه ، بدنه ايوان تا ارتفاع دو متر ديگر ، آراسته به كاشي هاي معرّق آغاز عهد صفوي است و بعد از آن كتيبه سرا سر ي ديگر ي به چشم مي خورد و با لاي كتيبه ( مقرنس هاي) سقف ايوان با خشت ها ي " زرفام"‌پوشيده شده است

ايوانه هاي كنار ايوان طلا :

دو ايوان در دو طرف ايوان طلا است به بلندي بيش از ده و پهناي دو و دهانه پنج متر ، كه از بناهاي عهد صفوي مي با شند و سراسر بدنه آن ، مانند ايوان طلا به كاشي هاي معرّق همان دوره آراسته شده است.(١٠٢)

ايوان آينه :

در ، جانب شرقي رو اق مطهر نيز ايواني مرتفع به بلندي ايوان طلا و طول و عرض ٩در ٨٧/٧ متر قرار دارد كه به خاطر آينه كاري آن ، به ايوان " آينه " معروف است پايين ديوار آن به بلندي بيش از يك متر سنگ مرمر به كار رفته كه هر بدنه اي با يك قطعه سنگ آراسته شده است و بالاي آن همه بدنه ايوان تا سقف آينه كاري است. در كمربند ايوان كتيبه اي سراسري از سنگ مرمر وجود دارد به پهناي حدود سي سانتيمتر ، كه به خط ثلث آيه شريفه ( الله نور السّموات و الارض " بر آن نقش بسته است ميان ايوان و رواق شرقي حرم ايوانچه اي است كه مانند ايوان اصلي تزيين شده كه بر سر در آن حديث شريف " مَنْ زارَ فاطمَهَ ‌بِقُمْ فَلَهُ‌ الْجَنَّه " به نستعليق مشكي ، خوانده مي شود اين مجموعه هنري شگفت انگيز از كارهاي ارزشمند هنرمند مشهور دوره قاجار ( استاد حسن معمار قمي ) مي با شد كه همزمان با بناي صحن نو ، به دستور " ميرزا علي اصغر خان صدر اعظم " بنا شد(١٠٣)

(٤) مناره هاي صحن عتيق

درصحن عتيق بر فراز ايوان طلا دو مأذنه استوانه اي رفيع به بلندي ٤٠/١٧ ( از سطح بام ) و قطر ٥٠/١ قرار دارد. پوشش مأذنه ها كاشي گرهي به شكل مارپيچ است كه در ميان پيچ ها نامهاي مبارك : " الله" ، " محمّد" ،" عليّ "به خط بنّايي خوانده مي شود. درقسمت بالاي مأذنه ها ، " مقرنسي" در سه رديف پرداخته اند كه زير آن كتيبه اي به خز سفيد مشتمل بر آيه " اِنَّ اللهَ وَمَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي النَّبِيِّ" ( در مأذنه غربي ) ؛ " يا ايُّهَا الَّذينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ " ( بر مأذنة شرقي) قرار دارد.

اين مأذنه ها به دستور " محمّد حسين خان شاهسون شهاب الملك" حاكم قم ، در سال ١٢٨٥ هـ ق بنا نهاده شدند و قبه آنها در سال ١٣٠١ هـ ق ، طلا كاري شد(١٠٤)

مناره هاي ايوان آينه

بر فراز پايه هاي دو طرف ايوان دو مأذنه است كه هر يك به بلندي ٢٨ متر از سطح بام ، با قطر ٣٠/٣ متر ، از بلندترين بناهاي آستانه مي با شد اين مأذنه ها از سطح بام تا ٣متر هشت ضلعي متساوي و سپس نيم متري مقرنس و آنگاه يك متري استوانه اي و بعد از آن تا ٥/٢ متر ، دوازده گوشه برجسته و پس از همه اينها ( تا زير مأذنه چوبي ) استوانه اي است ، كه در بالا كتيبه اي با پهناي حدود يك متر ديده مي شود كه متن آن در يكي از مأذنه ها" لا حَوْلَ وَ لا قُوَّه اِلّا بِاللهِ الْعَلِيِّ الْعَظيمِ" و در ديگري " سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ‌ لا اِلهَ‌ اِ‌لّا اللهُ‌ وَ اللهُ‌ اَكْبَرُ " است. سپس مقرنسي به پهناي حدود يك متر و بالاي آن مأذنه چوبي و قبّه مأذنه ها واقع شده است .

پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پايين سرتا سر كاشي گِرهي است كه ( در ميان آنها) نامهاي پروردگار متعا ل خوانده مي شود. (١٠٥)

مساجد حرم مطهّر

مسجد بالا سر :

مسجد بالاسر از وسيعترين بيوتات آستانه و محل تشكيل مجالس عمومي و نماز جماعت است كه در دوران صفويه با فضايي به عرض ٦ و طول ٣٥ متر به عنوان ميهمانسراي آستانه شمرده مي شد و در عهد قاجاريه از ناحيه " تقي خان حسام الملك " پسر فتحعلي شاه ساختمان آن تجديد بنا شد و به صورت مسجدي داراي دو گنبد ساخته شد و به عنوان بزرگترين مكان از اماكن متبرّكه آستانه به شمار آمد. در سال ١٣٣٨ هـ ق " با ضميمه شدن زميني كه در جهت غربي مسجد بود " فضاي آن به ١٤ در ٤٨ متر افزايش يا فت كه بر سه ستون قطور آجري ٣ در ٢ متر استوار بود. اين بنا ي مقدّس بر پا بود تا زماني كه مسجد اعظم با آن وسعت و زيبايي خاص ساخته شد از آن جايي كه ديگر ، بناي قديمي مسجد بالاسر ، " بين ساختمان عظيم حرم مطهّر و مسجد اعظم نو بنياد " نماي خوبي نداشت ، متولي و قت ، " آقاي سيد ابوالفضل توليت" به تجديد بناي آن ا قدام نمود ، ساختمان قديمي را از سطح زمين برداشت و به جاي آن عمارتي رفيع به عرض ١٤ در ٤٨ متر " فا قد ستون " و با خصوصيات فراوان معماري بنا نمود كه امروز يكي از با شكوهترين اماكن متبركه حرم مطهّر محسوب مي شود.(١٠٦) يادآوري مي شود كه در جنوب اين مسجد قبور فقهاء و استوانه هاي علم و حكمت واقع شده است : قبور علماي فرزانه اي همچون " مرحوم آية الله حاج شيخ عبدالكريم حائري ( مؤسس حوزه علميه قم ) و مرحوم آية الله حاج سيّد محمّد تقي خوانساري و مرحوم آية الله حاج سيدحسن صدر و آية الله حاج سيد احمد خوانساري " و اخيراً دانشمندان و فقهاء بزرگي همچون " مرحوم علّامه طباطبايي و آية الله العظمي گلپايگاني و آية الله العظمي اراكي و آية الله العظمي بهاء الديني و آية الله العظمي آميرزا ها شم آملي " و از علماء شهيد انقلاب اسلامي همچون " استاد شهيد آية الله مطهّري و شهيد محراب آية الله مدني " در اين تربت پاك آرميده اند و همچون ستارگاني فروزان در كنار ماه منير فاطمي فضاي ملكوتي اين مكان مقدّس را نور باران نموده اند .

مسجد طباطبايي :

مسجد طباطبايي ، گنبدي پنجاه ستوني است كه جاي صحن زنانه " قديم " در جنوب روضه مطهّر " ساخته شده است. اين گنبد در وسط به دهانه ١٧ و ارتفاع ١٧ متر است كه با اضافه شدن فضاي اطراف آن به ٨٠/٢٤ ، در ٢٠/٢٤ متر افزايش مي يابد و داراي رواقي است مثلث شكل كه قاعده و ساق آن ١٥ متر است. اين گنبد را بر فراز ده پايه آجري به قطر ٢ ، در ، ٢ متر و ارتفاع ٣٠/٣ متر بنا كردند و بعداً چهار نبش تمام پايه ها را تراش داده و در چهار گوشه هر يك ، ستوني استوانه اي ـ با بتن مسلّح ـ بالا آوردند سپس درون چهار ستون را بر چيدند و در نتيجه آن گنبد عظيم بر فراز سي و دو ، تا چهل ستون بر قرار شد. روي ستونهاي سيماني را با قطعاتي از مرمر ماشين تراش به عرض ده و ارتفاع پنجاه سانتيمتر زينت دادند ، به طوري كه تمام ستونها مرمر پوش گرديدند و در ساق آنها به جاي ته ستون صفحه مدرّجي از بُرُنْز " صيقلي زيبا ، اضافه نمودند كه زيبايي آنها را دو چندان نمود. تعداد ستونهاي اين گنبد رفيع به اضا فه ستونهاي جانبي و ستون هاي رواق كنار آن به پنجاه ستون مي رسد. باني اين گنبد مرتفع و مسجد با عظمت مرحوم " حجة السلام حاج آقا محمّد طباطبايي " فرزند مرحوم آية الله حاج آقا حسين قمي است كه از سال ١٣٦٠ هـ ق ، تا ١٣٧٠ هـ ق بناي آن طول كشيد(١٠٧) در زاويه شمال غربي اين مكان مقدّس قبور شهداء بزرگي از علماء و فضلاي حوزه علميه واقع است : " قبر مرحوم شهيد آية الله ربّا ني شيرازي و شهيد ربّاني املشي و شهيد محمّد منتظري و شهيد آية الله قدّوسي و شهيد محلّاتي " كه اين خود بر صفا و معنويت اين مكان افزوده است.

مسجد اعظم :

لمسجد اسس علي التّقوي من اوّل يوم احقّ أن تقوم فيه

از آثار ديني با عظمتي كه به همت والاي مرجع تقليد عالم تشيع آية الله العظمي بروجردي قدس سرّه تأسيس گرديد ، مسجد اعظم قم بود كه در كنار حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (سلام الله عليها) جهت رفاه حال زائرين ساخته شد. اين بناي رفيع با شرائط خاص و خصوصيات ممتازي كه دارد مسجد منحصر به فردي است كه در مجاورت آستان رفيع فاطمي بنا گرديده است .

انگيزه تأسيس مسجد :

ا سا سي ترين انگيزه آن فقيه فرزانه براي بناي چنين مسجد عظيمي اين بود ، كه آن بزرگوار بارگاه كريمه اهل بيت (عليه السلام) را فاقد مسجد مناسبي مي ديد كه زائران بتوانند درآنجا از فضاي روحاني بيشتري بهره ببرند ، لذا مشاهده اين خلاء مكاني بود كه ايشان را بر چنين تصميم والايي واداشت چنانچه خود ايشان بنا به نقل بعضي از بزرگان(١٠٨) دراين رابطه فرموده اند به اين كه : " بنا دارم درجوار حرم مطهر حضرت معصومه (سلام الله عليها) مسجدي چون مسجد گوهر شاد در كنار حرم حضرت علي بن موسي الرضا (عليه السلام) بنا نمايم ". از سوي ديگر پيش بيني آن بزرگوار اين بود كه ، حوزه مقدسه قم در دراز مدت به فضايي وسيع و مناسب جهت برگزاري دروس حوزويان در سطوح مختلف بويژه دروس خارج مراجع عظام نياز دارد و چه بهتر كه اين مركز در جوار حرم مطهر و با نام مسجد با شد. چنانچه قرار گرفتن مدفن آن عبد صالح خدا دركنار درب ورودي اين مسجد گواهي صادق ، بر اخلاص و پاكي نيت اوست ، و بحق مي توان آن را يكي از مصاديق رو شن( لمسجد اسس علي التّقوي من اوّ ل يوم ) (١٠٩) : " مسجدي كه از بدو تأسيس بر اساس تقوا و پاكي بنا شده است" ؛ به شمار آورد.