امام علی (علیه السلام) آفتاب متمدن اسلام

تذکراین کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنین عليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام نگردیده است.

امام على، آفتاب اسلام متمدن

نويسنده: محمد حسين طهماسبى

مقدمه

تا آن زمان كه سه مسأله ى مهم در جهان - ذلّت و حقارت مرد به علت نادارى و بى چيزى، فساد و فحشاء زن به واسطه ى گرسنگى، نادانى و جهلى كه بر روى زمين وجود دارد، حل نشده است و همچنين تا آن زمان كه فشار و خفقان و تبعيض نژادى و استثمار در گوشه و كنار جهان به چشم مى خورد شخصيت امام علىعليه‌السلام و كار مفيد او (نهج البلاغه) نمى تواند مورد استفاده ى بشر قرار نگيرد.

امروزه بسيارى از مردم دنيا به علت پيشرفت علم و صنعت در زندگى راحتى به سر مى برند، امّا متأسّفانه مقارن اين احوال، اخلاق و معنويّت در بين آنها به تدريج از بين رفته و به نظر مى رسد كه دنيا شديداً محتاج اخلاق و معنويّات است.

بديهى است كه علم جديد نتيجه يك رشته منازعات و كشمكش بين كليسا و دانشمندان مى باشد كه در طول مدت قرون وسطى به وقوع پيوسته است. مردم از كليسا چنين انتظار داشتند كه به آنها آموزش مبانى اخلاق داده شود و اجتماع را به سوى سعادت و صلح و آرامش سوق دهد.

اما برخلاف انتظارشان كليسا براى حفظ موقعيت و تحميل عقايد غيرواقعى خود از هرگونه پيشرفت و جهش علمى جلوگيرى مى كرد. در نتيجه دانشمندان گرفتار مشكلات زيادى مى شدند و موقعى كه آنها اعمال غيراخلاقى كليسا را آشكار مى ساختند تحت شكنجه قرار گرفته و عاقبت با وضع بدى كشته مى شدند.

تاريخ مى گويد گیردونا بوردو فيلسوف و فيزيكدان ايتاليايى پس از هشت سال تحمّل شكنجه در زندان در جلو جمعيت به آتش كشيده شد و همچنين كوپرنيك رياضيدان مشهور توسط كليسا آزار و اذيت ديد.

گاليله ستاره شناس نامدار در سن هفتاد سالگى به زندان افكنده شد و عاقبت پس از عذرخواهى در حالى كه به زمين زانو زده بود موقتاً از زندان رهايى يافت. به علّت چنين رفتار بد نسبت به دانشمندان و عكس العمل بر عليه روشن فكرى مردم از كليسا متنفر شده از دين برگشتند.

آنها «مردم» به تصوّر اينكه تنها دانش وسيله اى براى رهايى از بدبختى و فلاكت است خودشان را از مراكز روحانى عقب نگه داشتند و متأسفانه اروپاييان تا اين زمان به آن ادامه داده اند.

البته بيزارى از مسايل دينى، الحاد و بى دينى به بار مى آورد و ملحدين و منكرين خدا براى كردارشان هيچگونه مسؤوليتى در برابر وجدان و اخلاق قبول نمى كنند.

بنابراين علمى كه در اروپا آموزش داده مى شود فاقد اخلاق و معنويت است. آموزش آن صرف نظر از جنبه ى اخلاقى و اينكه در آينده چه نتيجه اى خواهد بخشيد، صرفاً به خاطر خود علم است.

اگرچه دانش جديد زندگى را آن چنان راحت كرده است كه اغلب مردم از آن لذت مى برند ولكن اين علم در آينده مفيد خواهد بود يا مخرّب هيچ مسؤوليتى را به عهده نمى گيرد به طورى كه بسيارى از وسايل جنگى موحش و ويران كننده در نتيجه ى اين علم ساخته شده اند.

به طور كلى اروپاييان بين دين و دنيا جدايى انداخته و معتقدند كه بين آن دو،هيچ رابطه اى وجود ندارد و بالاخره آنها دنيا را انتخاب كرده اند. اين علم بدون اخلاق «اخلاق در آن رعايت نمى شود» در دست عده اى ستمگر و استثمارگر كه از دسترنج مردم كشورهاى عقب نگه داشته شده گذران مى كنند قرار گرفت به طورى كه هرگاه آنها خواستند از بدبختى ها خلاص شوند خطرات بزرگترى آنها را تهديد مى كرد.

علاوه بر آن ما به چشم خود مى بينيم كه با مردم طبقات پايين مخصوصاً سياه پوستان در آمريكا به صورت غيرانسانى رفتار مى شود و حس نژادپرستى صدها هزار مردم بيچاره و بى نوا را در اروپا سرگردان كرده است.

اين اعمال قابل اعتراض و نفرت انگيز، عدم رعايت اخلاق و عدالت را نشان مى دهد و آن خود به خود از بى دينى و شرارت سرچشمه مى گيرد.

امروزه متأسفانه در عصر پيشرفت علم و دانش، نژادپرستى و تبعيض بى جهت و همچنين بى توجهى به حقوق مردم فاجعه ى بزرگى به بار آورده است. اخيراً اخبار تكان دهنده اى به وسيله ى راديو به گوش مى رسد كه عده اى دانش آموزان زير ۲۰ سال در آمريكا گروههاى تبه كارى تشكيل داده اند و مسلح با تفنگ و يا با اسلحه سرد وارد كلاسهاى درس مى شوند و تأسف آميزتر اينكه مواد مخدّر نيز به وسيله ى آنها پخش مى شود.

تعداد اين گروهها از سال ۱۹۸۹ به دو برابر اضافه گشته است. مقامات صلاحيت دار به والدين آنها هشدار داده اند كه چنانچه اين وضع ادامه پيدا كند ايالات متحده آمريكا در آينده دچار خطرات بزرگى خواهد شد.

به جرأت مى توان گفت اين همه جنايت و قتل و خودكشى و آتش سوزيهاى عمدى كه اغلب در سراسر دنيا اتفاق مى افتد همه از شرارت و بى دينى ناشى مى شوند.

شايان ذكر است كه تمام اديان الهى مخصوصاً اسلام مردم را در فراگرفتن دانش عام المنفعه تشويق نموده و آن را از نظر وجدان و اخلاق ضمانت كرده اند.

به منظور تحقّق اين امر، خدا پيغمبرانى را با قوانين مناسب با نياز مردم زمان خودشان برانگيخته تا راه و روش زندگى را به آنها نشان دهند.

هر پيغمبر جديد مقدارى از قوانين قبلى را به وسيله ى مقررات جديدى، به همان اندازه كه امّتها ترقّى مى كردند، باطل كرده است.

اصولاً اديان الهى مردم را به يكتاپرستى كه تمام فضايل و روشهاى پسنديده را به كار مى گيرد دعوت كرده اند. ميان آنها پنج پيغمبر اولوالعزم كه مأموريت جهانى داشته اند وجود دارند مثل حضرات نوح، ابراهيم، موسى، عيسى، مسيح و محمّد كه درود و سلام بر همه ى آنها باد.

هر يك از آنها جانشين شايسته اى براى خود انتخاب كرده اند تا قانون الهى را از تحريف و تغييرِ معنى حفظ نمايند. حضرت عيسى مسيح دوازده نفر حواريون را تربيت كرده است كه پيشرفت دين مسيح مديون خدمات آنها مى باشد.

حضرت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آخرين پيغمبر خدا بود و قرآن مجيد از آسمان بر او نازل شد. آن «قرآن» مردم را راهنمايى مى كند و به آنها راه و رسم زندگى را مى آموزد به طورى كه تا روز قيامت با نيازهاى انسان سازگار مى باشد.

تعليم و تربيت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اعراب را كه تا قبل از ظهور اسلام قابل توجه نبودند قادر ساخت تا بر دو امپراتورى بزرگ عالم، ايران و رُم، پيروز گردند.

اگرچه تاريخ، حضرت امام علىعليه‌السلام را چهارمين خليفه ى اسلام نام مى برد ولكن طبق احاديث معتبر از علما و دانشمندان بزرگ سنّى و شيعه حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم او را به عنوان جانشين و وصى خود انتخاب كرده است.

او از زمان كودكى به وسيله ى پيغمبر آموزش ديد و همه جا پيغمبر را قدم به قدم همراهى مى كرده و هرگاه آيه اى نازل مى شد شرح و تفسير آن را مستقيماً از پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرا مى گرفت. بنابراين او تمام صفات پسنديده و محسنات را كسب نموده و در نتيجه تمام كردارش مطابق قرآن و بيش از هر كس ديگرى به قرآن عمل كرده است.

كسى كه مايل باشد اسلام را بشناسد و باور كند، بايستى زندگى امام علىعليه‌السلام را به دقّت مطالعه نمايد تا تحت تأثير انگيزه اسلام متمدّن قرار گيرد.

ترك لذّات نفسانى و پرهيزكارى

در جهان مردمى هستند كه خوشى را بر خود حرام كرده و با خوراك و پوشاك ناچيز و ساده زندگى مى كنند، در صورتى كه اغلب آنها مى توانند در راحتى كامل بسر برده و از يك زندگى لذّت بخش بهره مند گردند.

از زمان خيلى قديم كناره گيرى از لذّات دنيايى چون يك وسيله تزكيه ى روح و بهبود صفاى باطن توجه مى شده و آنها كه مى خواستند از زخارف دنيوى كناره گيرى كنند از شهرها خارج شده در جنگلها اقامت مى كردند و يا در شكاف كوهها پناه مى بردند تا خدا را طبق مرام اخلاقى خود عبادت كنند.

آنها با قوت بخور و نميرى كه هرگاه ساكنان قصبه هاى نزديك چيزى به آنها مى دادند تا بخورند يا چيزى از درختهاى وحشى جنگلى بدست آورده، گذران مى كردند.

در اوّل بعضى مردم به علت ظلم حاكمان ناگزير بودند خانه هاى خود را ترك كنند ولى بعدها هر كس تصميم مى گرفت خود را از علايق دنيوى نجات دهد. اين طريقهِ پرستشِ خدا را اختيار مى كرد و او معمولاً به نتيجه ى كار خود تن مى داد اما شريعت الهى مبناى كار بسيارى از آنها نبود از اين رو هوس و آرزو ممكن بود بر آنها غلبه يابد و تمام قيود اخلاقى را بشكنند.

اما اسلام اجازه نمى دهد مسلمانان اينگونه روش پرستش را اختيار كنند و ترك خانه را براى كناره گيرى و سرگرمى با اين گونه پرستش را جايز نمى شمارد اما لزوماً به آنها «مسلمانان» توصيه كرده است تا تمام امكانات زمان و مكان را معتدلانه مورد استفاده قرار دهند. يك مسلمان بايستى در برابر زن و فرزند حس مسؤوليت كند و معاش خود را از طريق قانونى به دست آورد. او نبايستى به حقوق ديگران تجاوز نمايد بلكه ملازم تقوى و پرهيزكارى بوده طبق هوى و هوس رفتار نكند.

در اسلام اين خصوصيات اساس پرستش مى باشد و اينگونه پرستش «خدا» اشخاص شجاع و فداكار و بخشنده تربيت مى كند.

بديهى است كه يك فرد عميقاً تحت تأثير عادات و شرايط محيط زيست و خصوصيات موروثى خود قرار مى گيرد البته آموزش علمى و مذهبى و خصوصيات روحى و جسمى نيز اهميت بسزايى دارند.

اشخاص در طرز فكر و قوه ى انديشه و در طبيعت و ذات هيچ شباهتى با هم ندارند. در نتيجه عكس العمل آنها در برابر سختيها و مشكلات يكسان نيست.

اشخاص بزرگ تنها به علت بلندى مقام و قدرت فوق العاده تحسين نمى شوند بلكه تحت عنوان بزرگى آنها بايستى داراى كمالاتى باشند و رفتارهاى انسانى كه شروط اصلى بزرگى مى باشند از خود نشان بدهند.

بدون شك، جرأت و شهامت اخلاقى بهترين صفات هستند نه آن نوع جرأتى كه بعضى اشخاص بدون انديشه و از روى بى مبالاتى خود را به خطر مى اندازند. آنچه قابل قبول است آن شجاعتى است كه بعضى پيشوايان بزرگ در برابر هوسها و آرزوهاى دوستان نزديك ايستادگى نموده و در برابر مخالفتهاى غيرقابل تحمل خويشاوندان و دشمنان داخلى بردبار و صبور مى باشند.

گاهى اتفاق مى افتد كه يك مرد فاقد اخلاق يك جرأت و دليرى غيرمنتظره اى را از خود نشان مى دهد اما آن نمى تواند يك جرأت واقعى باشد زيرا اين دليرى حقيقى نبوده و اطمينانى هم به آن نمى توان داشت.

البته جرأت و شهامت به خودى خود يك صفت قابل تحسين است كه جدا از ساير صفات خوب نمى باشد. آن با ساير صفات عالى مثل امانتدارى، عفّت و پاكدامنى، حقيقت و درستى، خوش قولى، ثبات قدم و سخاوت و جوانمردى به هم پيوسته است.

آن غيرقابل انكار است كه مردم اخلاق و پرهيزكارى را بر وسعت علم و دانش ترجيح مى دهند زيرا چه بسا شهرهاى بزرگى كه طبق فرمان جنرالهاى آموزش ديده از دانشگاههاى اروپا در اثناى جنگ دوم جهانى با خاك يكسان شده اند.

موقعى كه در ترجمه حال بعضى از بزرگان و پيشوايان تحقيق مى كنيم با يك دنيا خلوص و صفا و فداكارى برخورد مى كنيم كه ما را بسيار مسرور مى سازد.

به جرأت مى توان گفت كه دوام و استمرار دنيا مديون فداكارى و از خودگذشتگى سقراط فيلسوف يونان باستان است. براى اينكه به همشهريهاى گمراهش غيرقابل اعتماد بودن چيزهاى مادى را نشان بدهد و جهت اثبات بقاى روح جام شوكران را نوشيد.

حضرت عيسى مسيح هميشه يك تكه نان خشكيده را صرف مى كرد، و روى زمين استراحت مى نمود تا خودش را از آلودگيهاى دنيا پاك نگاه دارد و همچنين به كليمى ها ناپايدارى نعمات و وسايل خوشگذرانى دنيا را نشان دهد.

با وجود اينكه چيزهاى مادى نابودشدنى هستند و هيچ اعتمادى بر روى آنها نيست معذالك بسيارى از مردم براى اينكه طبق مرام خود زندگى كنند به چيزهاى بى اساس و مادى علاقمند مى شوند. آنها معمولاً نقشه مى كشند تا هر چه بيشتر پول به دست آورند و اغلب نمى توانند زير بار عدالت بروند. زيرا آنها مى خواهند كه به حقوق ديگران ظالمانه تجاوز نمايند.

امروزه تمام جنايات و كشتارهايى كه اغلب در سرتاسر دنيا اتفاق مى افتد ناشى از مال پرستى و سودجوييهاى غيرقانونى است.

وقتى كه ما وضعيت رقّت آور بسيارى از ملل رنج كشيده اى كه توسط حكومتهاى ظالم اداره مى شدند مطالعه نماييم بسيار ناراحت مى شويم. براى اينكه منابع ملّى و دسترنج آنها به وسيله ى استعمارگران خارجى به غارت مى رفته و علاوه بر آن احساسات ملّى آنها نيز در هم شكسته مى شده است.

متأسفانه اين رسمها هنوز در بسيارى از نقاط دنيا باقى است.

موضوع مورد بحث درباره ى امام علىعليه‌السلام است، كه زندگى اش كاملاً وابسته است به تاريخ اسلام و تمام شرايط لازم جمع شد تا او را اعجوبه اى در دانش بسازد.

كسى كه بخواهد اسلام را شناخته و درك نمايد بايستى با خصوصيات امام علىعليه‌السلام آشنا بشود زيرا او در حقيقت آئينه و انعكاس صدا و همچنين قول و زبان اسلام است و تمام كلمات و كردارش كاملاً مطابق دستور و حكم قرآن است. او بسيار ساده و بى آلايش زندگى مى كرد و علاوه بر اينكه خانه و كاشانه را ترك ننمود در اجتماع هم بسيار فعّال بود. او ضمن سادگى و با عبادت و پرسش خداى يكتا و دورى از خطا و گناه، چنان بر نفس «خواهش دل» خود مسلّط شده بود كه مى توانست تمام خوشيها و وسايل خوشگذرانى كه در دسترس داشت بر خود حرام كرده، به سادگى و با قناعت زيست نمايد.

مختصرى از تاريخ اسلام

چنين به نظر مى رسد كه بسيارى از خوانندگان راجع به اسلام چيزى ندانند، بنابراين اينجانب بايستى شرحى از تاريخ خلاصه شده صدر اوّل اسلام را به منظور آشنايى با امام علىعليه‌السلام در هر كجا كه مقتضى باشد تقديم نمايم و سپس مقدارى از خصوصيات اخلاقى او را شرح داده و اينكه او چگونه در مقابل مشكلات مقاومت كرد و همچنين چگونه عليه تبعيض بى جهت و تعصب خانوادگى مخصوصاً در زمان زمامداريش كه بسيار گرفتارى داشت ايستادگى نمود.

زمان درازى طول كشيد كه ارسال رسل «از طرف خدا» متوقف گرديد و مردم كه وقت خود را در نادانى و فراموشى صرف مى كردند و همچنين وقتى كه امور و مسائل به واسطه ى جنگهاى طولانى نا امن و مختل شده بود و فتنه و فساد و اعمال قبيح و زشت، همه جاى دنيا مستولى شده بود، خدا محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آخرين پيغمبرش را به رسالت مبعوث گردانيد تا مردم را به راه راست هدايت فرمايد.

حضرت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آن قانونگذار بزرگ چنان تحول اساسى و ناگهانى در عربستان به وجود آورد كه اصلى ترين نهضت اجتماعى و دينى بود كه نظير آن تا به حال در سراسر دنيا ديده نشده است. او موفق شد تا پايه هاى يك آئين قاعده دار را برقرار سازد به طورى كه در ظرف مدّت ۵۰ سال بر تمدنهاى رُم و ايران تفوق يافت و حتى بر قانون و آيين اصلى اروپاى مسيحى اثر بزرگ گذاشت كه تا امروز هم هنوز چيز تازه و نوظهور است.

در نيمه ى اول قرن بيستم يك فرمانى از سازمان ملل متّحد صادر گشت مبنى بر آزادى و تساوى حقوق انسانها در صورتى كه اسلام ۱۴ قرن پيش به زنان و دختران حق قانونى و استقلال اقتصادى بخشيد و علاوه بر آنها وقتى كه دختران به عنوان يك چيز مزاحم و اضافى زنده به گور مى شدند به آنها اختيار داده شد تا امور خود را مستقلاً انجام دهند و عجيب تر آنكه حق مالكيت هم به آنها داده شد.

در قانون كشورهاى رُم و ايران باستان برترى بزرگان و اشخاص متنفذ بر مردم عادى محفوظ بود به طورى كه هيچ بازرگانى نمى توانست با دختر اشراف و اعيان ازدواج نمايد و همچنين هيچ اشراف زاده اى نمى توانست با شاهزادگان ازدواج كند. به همين ترتيب يك مرد عادى نمى توانست با بزرگان و نه غلامان با مردم عادى معاشرت نمايند.

بايد دانست كه تا سال ۱۹۳۸ ميلادى در فرانسه، مهد تمدّن، يك زن نمى توانست بر عليه كسى اقامه ى دعوى نمايد و يا بدون اجازه ى شوهرش چيزى از دارايى خود را به فروش رساند.

اما محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پيغمبر گرانقدر اسلام يك دين كامل و عملى را به مردم عرضه داشت كه به مسايل مربوط به الهيات، عدالت اجتماعى، امور اقتصادى و تساوى حقوق انسان را جزئى و كلى پاسخ داده است.

چنين شايع است كه وقتى قحطسالى و تنگى در مكه اتفاق افتاد و حضرت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با پيشنهادى نزد عموهاى خود عباس و حمزه رفت و به آنها فرمود ملاحظه كنيد برادرتان ابوطالب عائله مند است بياييد از او خواهش كنيم تا يكى از بچه هايش را به ما سپرده آنها را تكفل نماييم.

بالاخره جعفر و طالب به ترتيب توسط حمزه و عباس و علىعليه‌السلام موقعى كه شش ساله بود تحت حمايت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قرار گرفتند و به اين طريق اساس آموزش معنوى و اخلاقى اين كودك باهوش تحت نظر پيغمبر اسلام، بزرگترين معلم و مربّى بشر، قرار گرفت.

قواى عقلانى اين كودك تا آن اندازه بود كه در سن ۸ سالگى به پيغمبر اسلام ايمان آورد. بنابراين او برعكس ساير اصحاب پيغمبر هرگز بت نپرستيد و هرگز در رفتارهاى ظالمانه و خواسته هاى بدون دليل و اعمال غيرعادلانه سران قبائل عرب همراهى نكرد.

دين جديد و قانون مساوات و برادرى آن با رسوم و عادات قبلى سخت برخورد داشت و كفار تمام راههاى زندگى و امرار معاش را بر پيغمبر و پيروانش بستند و بر آنها سخت گرفته و مرتباً ايجاد اشكال مى كردند. بنابراين حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مردم را در پنهانى دعوت به خداپرستى مى نمود.

دعوت پنهانى سه سال طول كشيد تا اينكه يك آيه از قرآن بر پيغمبر نازل شد بدين قرار: (به خويشاوندان و اقوام قبيله ات «رسالت خود را» اخطار كن و نسبت به كسى كه از مؤمنين تو را پيروى مى كند متواضع باش.) «۲۶-۲۱۴».

اقوام و خويشاوندان پيغمبر «قبيله ى قريش» از سخت ترين مخالفين او بودند كه در عين حال ثروتمند و بانفوذ هم بودند. آنها دعوت شدند تا در خانه ى ابوطالب عموى پيغمبر دور هم جمع شوند. حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تصميم گرفت از آنچه كه در پنهانى مى گذشت پرده بردارد.

بعد از يك سخنرانى مقدماتى راجع به خدا و صفات او و سرزنش و عيبجويى از بت و بت پرستى فرمود: (اول كس ميان شما كه ايمان به خداى يكتا بياورد و مرا به عنوان پيغام آور او قبول نمايد جانشين من خواهد بود.)

هيچ كدام از حاضران موافقت خود را اعلام نكرد جز على ابن ابيطالب.

به طورى كه تعدادى از دانشمندان و محقّقين

«الف- امام احمد حنبل، در كتاب مسند، باب اول، صفحات ۱۵۹ و۱۱۱ و ۳۳۳.

ب- امام ثعلبى، در تفسيرش،

ج- موفق ابن احمد خوارزمى، در كتاب مناقب،

د- نورالدين صباغ مالكى، در كتاب فصول المهمه، باب اول، صفحه ى ۱۴،

ه- حافظ ابونعيم اصفهانى، در كتاب حلية الاولياء،

و بسيارى از ديگران.»

بزرگ اهل سنّت و جماعت مى نويسد: اين پيشنهاد سه دفعه تكرار شد و جز حضرت على كسى جواب مثبت نداد و او چنين گفت: (اى پيغمبر خدا، من به خدا و پيغمبرش ايمان مى آورم و در برابر مشكلات تو را يارى خواهم كرد.) پيغمبر فرمود: (اين حقيقت را به اطلاع شما مى رسانم كه على ابن ابيطالب بعد از وفاتم جانشين من خواهد بود.)

بايد دانست كه اين خويشى و قومى پدرى در پذيرش دين جديد براى حضرت علىعليه‌السلام كافى نبود «پسر عمو بودن امام على با حضرت پيغمبر علت ايمان حضرت على نبود» چه بسا اقوام و فاميلى كه مصرّانه نسبت به عادات آباء و اجدادى خود وفادار بودند، مثل عقيل برادر بزرگتر امام علىعليه‌السلام در جنگ بدر «اولين جنگ بين اسلام و بت پرستان» در رديف دشمنان قرار داشت.

اما امام علىعليه‌السلام به علت آن نبوغ ذاتى كه خدا به او بخشيده بود و تعليم و تربيتى كه در اول زندگى به وسيله ى پيغمبر به او داده شده بود و همچنين به علت رفتار و روش پيغمبر، تمام اين عوامل او را به تفكر واداشت تا در اين موضوع تأمّل كند و بالاخره به خدا ايمان آورد.

بعد از اين جلسه بت پرستان براى حفظ دارايى و موقعيت خود بين مردم و همچنين براى متوقف كردن پيشرفت اسلام، فشار خود را بر مسلمانان چند برابر كردند و با تمام نيروهاى شيطانى مسلح شدند تا از انتشار اين پيام آسمانى جلوگيرى كنند. نه تنها تازه مسلمانها تحت شكنجه قرار مى گرفتند بلكه خود پيغمبر هم مستثنى نبود.

از پيغمبر شنيده شد كه مى گفت: (هيچ پيغمبرى تاكنون به اندازه ى من آزار و صدمه نديده است.) با وجود اين اندازه رنج و محدوديت، پيغمبر به وسيله ى دستورات اخلاقى و فصاحت و بلاغت قرآن و با خوش خلقى و صفات پسنديده خودش به تدريج مردم را با خود هم عقيده مى ساخت.

بت پرستان خيلى كوشش كردند تا مردم را دلسرد و از اطراف پيغمبر متفرق سازند اما كوشش آنها بى فايده بود و تعداد مسلمانان مرتباً زيادتر مى شد.

خشونت و سخت گيرى مشركين تا آن اندازه رسيد كه مسلمانان ضمن اخذ اجازه از پيغمبر تصميم گرفتند به سوى حبشه مهاجرت نمايند تا تحت نظر نجاشى پادشاه حبشه در امن و امان باشند. اگرچه آنها خيلى كوشش كردند تا پادشاه را از حمايت مسلمانان منصرف نمايند اما به جائى نرسيدند.

سيزده سال به اين طريق سپرى گشت تا اينكه بزرگان مكه با هم مشورت نمودند تا با وسيله اى پيغمبر را به هلاكت رسانند زيرا آنها حقيقت اسلام را انكار مى كردند.

چهل نفر از بزرگان آنها در جايى دور هم جمع شدند و تصميم گرفتند از هر قبيله يك نفر انتخاب گردد تا آنها دسته جمعى به او حمله ور شده،او را از پاى درآورند. در اين صورت طايفه بنى هاشم «قبيله پيغمبر» جرأت نمى كنند با تمام قبائل روبرو شوند و موضوع با پرداخت خون بهاء منتفى و ما از زحمت او خلاص خواهيم شد.

حضرت محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از اين توطئه به وسيله ى وحى آگاهى يافت و سپس موضوع را با حضرت علىعليه‌السلام كه نزديك ترين شخص نسبت به او بود در ميان گذاشت. براى چاره جويى حضرت علىعليه‌السلام قبول كرد كه در بستر پيغمبر بخوابد اگرچه خطرات زيادى او را تهديد مى كرد بالاخره او جانش را به خطر انداخته اين كار را كرد و پيغمبر گرامى جان سالم به در برد.

وقتى كه توطئه كنندگان بر بستر پيغمبر حمله ور شدند آنها ناگهان دريافتند كه علىعليه‌السلام روى بستر خوابيده است. آنها سؤال كردند: «محمد كجاست؟ و علىعليه‌السلام جواب داد مگر او را به من امانت داده بوديد كه از من مى پرسيد؟'

آنها جوابى نداشتند و آنجا را ترك كردند تا سراغ پيغمبر بگيرند. اين فداكارى حضرت امام علىعليه‌السلام توسط خدا مورد تحسين قرار گرفت. قرآن مى گويد: 'ميان شما مردان، كسى هست كه از (جان) خودش صرف نظر مى كند تا خشنودى خدا را طلب نمايد و خدا نسبت به بندگان (مخلص) مهربان است.» «۲-۲۰۳»

بسيارى از مفسرين

«الف- ابواسحاق ثعلبى،

ب- فاضل نيشابورى،

ج- امام فخر رازى،

د- جلال الدين سيوطى،

ه- حافظ ابونعيم اصفهانى،

و- خطيب خوارزمى،

ز- محمد بن يوسف گنجى،

ح- امام محمد غزالى،

و- بسيارى ديگر از مفسرين سنى در تفيسرهايشان.»

اسلامى سنّى اعتراف مى كنند كه آيه مذكور به واسطه ى شايستگى و لياقت امام علىعليه‌السلام نازل شده است.

حضرت پيغمبر به اتفاق ابوبكر همان شب به سوى مدينه مهاجرت فرمودند و اين سرگذشت عصر جديدى در اسلام به وجود آورد و توسط عمر خليفه ى دوم به عنوان تاريخ اصلى برگزيده شد.

امام علىعليه‌السلام پس از اينكه امور منزل حضرت پيغمبر را مرتب نمود تصميم گرفت با خانواده محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به مدينه مهاجرت نمايد و ساير اصحاب هم بتدريج عازم مدينه شدند تا خود را به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ملحق سازند.

در تعقيب دردسرها و ستمهايى كه در مكه بر پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تحميل مى شد بت پرستان، كليمى ها و چادرنشينان اطراف مدينه را براى كشتار حيوانات و غارت اموال مسلمانان تحريك مى كردند.

به منظور ايجاد بى نظمى در اطراف مدينه چند برخورد و زد و خورد اتفاق افتاد اما آنها توسط همراهان حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مورد تعقيب واقع مى شدند و آنها به طرف كوههاى اطراف فرار نموده در غارها پناه مى گرفتند تا اينكه در سال دوم هجرت بزرگان مكه تصميم گرفتند تا آيين جديد و مؤمنين را ريشه كن سازند.

جنگ بدر

هم اكنون يك لشكر مجهز با ۹۵۰ نفر مردان جنگ آور، خودشان را براى جنگ با پيغمبر آماده مى كردند. ميان آنها لجوج ترين دشمنان اسلام كه اغلب عموزاده هاى پيغمبر بودند ديده مى شدند و پيغمبر براى چنين جنگى اصلاً آمادگى نداشت.

پيغمبر براى آنها چنين پيغام فرستاد: «ما همه از يك فاميل هستيم و بيشترين شما عموها و عموزاده هاى من هستيد مرا به خود واگذاريد تا با عرب مواجه گردم در اين صورت چنانچه پيروز گشتم مايه ى افتخار شماست. اما چنانچه شكست خوردم شما به آرزوى خود رسيده ايد.»

جوابى جز پاسخ جنگ نيامد و سرانجام مسلمانان گرفتار جنگ شدند.

اگرچه لشكر پيغمبر ۳۱۳ نفر بودند اما به واسطه ى ايمانشان به خدا و استوارى در عقيده شان قوى تر از هزار نفر بودند. اين مردان مصمم در مقابل دشمن قرار گرفتند.

سه مرد از كينه توزترين دشمنان اسلام به اسامى عتبه و پسر و برادرش شيبه و وليد جلو آمدند، در حالى كه به ثروت و بزرگى خود مى باليدند. سه نفر جنجگوى هم شأن خودشان را به مبارزه طلبيدند زيرا كسر شأن آنها بود كه با اشخاص معمولى جنگ كنند.

حضرت علىعليه‌السلام ، عمويش حمزه و پسر عمويش عبيده «فرزند حارث» با آنها رو به رو شدند. حضرت على با وليد مواجه شد و ضربه اى بر شانه اش فرود آورد به طورى كه سر شمشير زير بغل وليد نمايان شد و او به طرف پدرش عتبه فرار كرد تا به او پناه برد، حضرت علىعليه‌السلام او را تعقيب نمود و با ضربه ى ديگرى بر ران پايش او را سر به نيست كرد. سپس او به كمك عمويش حمزه شتافت كه رو به روى شيبه قرار داشت.

آنها آنقدر شمشيرها را به يكديگر حواله كرده بودند كه شمشيرهاى آنها شكست و جبور شدند با هم گلاويز شده شروع به مشت زنى با يكديگر بنمايند.

حمزه تنومند و بلندقامت بود به طورى كه دشمن از پشت سر او ديده نمى شد. حضرت علىعليه‌السلام فرمود: «سرت را مواظب باش عمو» و فوراً با نيش شمشير دشمن را بر زمين انداخت.

عبيده و عتبه هر دو خيلى شجاع و بى باك بودند و موقعى كه هر دو شمشير به همديگر حواله مى كردند و جنگ هنوز شدت داشت، عتبه با يك حمله ناگهانى كشته شد. اما ساق پاى عبيده به شدت ضربه ديد و او بر اثر آن در راهِ برگشتن به مدينه وفات يافت. بالاخره دو سپاه با شمشير به همديگر حمله بردند.

از طرف مسلمانان روح فداكارى و روحيه اى در سطح بالا ديده مى شد به طورى كه وقتى روشنى و برق شمشيرها تمام شد، كشته شدگان از دشمن هفتاد نفر بودند و همان طور كه تاريخ سابقه مى دهد نصف آنها به وسيله ى شمشير امام علىعليه‌السلام كشته شده بودند.

دشمن از ميدان رزم پا به فرار گذاشت و ۷۰ نفر آنها نيز به دست مسلمانان اسير گشتند اگرچه مسلمانان جنگ خوبى كردند اما اگر امام علىعليه‌السلام در جنگ شركت نكرده بودند سرنوشت جنگ چيز ديگر بود.

چون اغلب اسراء خواندن و نوشتن را مى دانستند طبق فرمان پيغمبر آنها وقتى آزاد مى شدند كه به مسلمانان سواد مى آموختند.

انعقاد برادرى ميان مسلمانان

آيه اى از قرآن چنين مى فرمايد: «مؤمنين با هم برادرند، بنابراين (اى پيغمبر) بين برادرانت صلح و آشتى برقرار كن.»

بنابراين حضرت پيغمبر مؤمنين «پيروانش» را راهنمايى كرد تا هر دو نفر با هم قرارداد برادرى بين خودشان برقرار سازند.

برادران با مشورت حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم انتخاب مى شدند. اما چون حضرت على از طرف كسى انتخاب نشد، از اين بابت بسيار افسرده و دلتنگ گرديد. پيغمبر خطاب به او فرمود: (تو برادر شخص من هستى و تو در مقايسه با من مثل درجه و رتبه هارون نسبت به حضرت موسى مى باشى جز اينكه بعد از من پيغمبرى ظهور نخواهد كرد.)

اين اظهار و فرمايش از پيغمبر در چند مكان شنيده شد.

«الف- ابو عبد الله بخارى در كتاب صحيح، جلد سوم، صفحه ى ۵۴، از مغازى روايت كرده است،

ب- مسلم در كتاب صحيح، جلد دوم، صفحات ۲۳۶ و ۲۳۷،

ج- امام احمد حنبل در كتاب مسند۷ جلد اول، صفحات ۱۱۸ و۹۸ و ۱۱۹،

د- جلال الدين سيوطى، در كتاب تاريخ الخلفاء،

ه- على ابن حسين مسعودى، در كتاب مروج الذهب، جلد دوم، صفحه ى ۴۹،

و- ابو عبد الله نيشابورى، در كتاب مستدرك، جلد سوم، صفحه ى ۹.»

شيعيان اين روايت معتبر را دليل اساسى در اثبات خلافت بلافصل امام علىعليه‌السلام ، پس از رحلت حضرت پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، مى دانند و همچنين در سال دوم هجرت علىعليه‌السلام با فاطمه تنها دختر پيغمبر ازدواج كرد.

او به علت عقيده ى محكمى كه به خدا داشت و به واسطه ى عفّت و پرهيزكارى زبانزد تمام طبقات مردم بود و حضرت پيغمبر به او زياد احترام مى گذاشت. حضرت فاطمه (سلام الله علیها) به وسيله ى چند مرد مهم و بانفوذ خواستگارى شد تا دست ازدواج به آنها بدهد، امّا محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به درخواست آنها رضايت نمى داد. در جواب تقاضاكنندگان مى فرمود: «درباره ى ازدواج فاطمه منتظر وحى الهى هستم.»

عاقبت اين افتخار نصيب امام علىعليه‌السلام شد.

۱۱ - انتخاب فرماندهان لايق

براى سازماندهى نيروهاى رزمى، و موفّقيّت بيشتر در امور نظامى، چند مسئله مورد توجّه امام علىعليه‌السلام بود:

نظم گرائى در ساختار ارتش؛

انتخاب فرماندهان بومى براى رزمندگان قبائل عرب.

گرچه هر فرمانده لايقى، مى تواند در تمام لشگرها، و قرارگاه هاى نظامى موفّق باشد، و تناسب قومى ونژادى هم نداشته، در چهارچوب ارزش هاى اخلاقى، و دستور العمل هاى صحيح نظامى به پيروزى برسد.

امّا باتوجه به روانشناسى حاكم برنيروهاى عمل كننده در روزگاران گذشته كه مردم هر قبيله اى به فرمان بزرگان قبيله خود گوش فرامى دادند، و روح تسليم پذيرى آنها نسبت به بزرگان قوم خويش تحقّق داشت، براى موفّقيت بيشتر درامور نظامى، رعايت اصل تناسب و سنخيّت در انتخاب فرماندهان مى توانست نقش تعيين كننده اى داشته باشد.

از اين رو حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام سعى داشت تا فرماندهان هر قبيله را از بزرگان و افراد لايق و كاردان همان قبيله انتخاب كند، جز آنجا كه چاره اى نمى يافت، و امكان رعايت اين اصل وجود نداشت.

مسئله مهمّ ديگرى كه بايد در انتخاب فرماندهان بومى مورد توجّه قرار گيرد، آنكه امام علىعليه‌السلام تنها به دنبال اصل تناسب نبود، بلكه اصول زير را همواره در نظر داشت:

الف - ارزش هاى والاى اخلاقى

ب - تعيين فرماندهى كل

ج - لياقت هاى بالاى نظامى

د - بومى بودن و آگاهى از روحيّات قومى

در آستانه جنگ صفّين امام علىعليه‌السلام با رعايت اصلِ تناسبِ بينِ فرماندهان، لشگرها و نيروهاى عمل كننده را به شرح زير برگزيد:

حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام نيروهاى رزمى كوفه را به هفت دسته تقسيم و براى هر كدام فرماندهى انتخاب كرد، مانند:

۱ - سعد بن مسعود ثقفى، فرمانده قبيله قيس و عبدالقيس

۲ - معقل بن قيس، فرمانده قبيله تميم، ضبّه، رباب، قريش، كنانه و اسد

۳ - محنف بن سليم، فرمانده قبيله ازد، بجيله، خثعم، انصار و خزاعه

۴ - حجر بن عدى كندى، فرمانده قبيله كنده، حضرموت و قضاعه

۵ - زياد بن نضر، فرمانده قبيله مذحج و أشعرى

۶ - سعيدبن مرة همدانى، فرمانده قبيله هَمْدان و حمير

۷ - عدى بن حاتم طائى، فرمانده قبيله طَىّ

در سازماندهى نيروهاى رزمى بصره نيز اصول يادشده رعايت گرديد، مانند:

۱ - خالدبن معمّر سدوسى، فرمانده قبيله بكربن وائل

۲ - عمرو بن مرحوم، فرمانده قبيله عبدالقيس

۳ - احنف بن قيس، فرمانده قبيله تميم، ضبة و رباب

۴ - شريك بن أعور، فرمانده قبيله عاليه

مى بينيم كه درانتخاب فرماندهان نظامى، هم ارزش هاى اخلاقى، و هم تناسب هاى قومى، مطرح مى باشند.(۲۹)

و در جنگ صفّين نيز فرمان داد تا پرچم هائى آماده سازند.

و پرچم هر قبيله را به دست بزرگان و شجاعان همان قبيله سپُرد، مانند:

۱ - پرچم قبيله قريش را به دست عبداللَّه بن عباس

۲ - پرچم قبيله كنده را به حجربن عدى كندى

۳ - پرچم قبيله بكر از شهر بصره را به دست حصين بن منذر بصرى

۴ - پرچم قبيله بنى تميم از شهر بصره را به دست احنف بن قيس بصرى

۵ - پرچم قبيله خزاعه به دست عمروبن حمق

۶ - پرچم قبيله بنى بكر كوفه به دست نعيم بن هبيره

۷ - پرچم قبيله بنى سعد وبنى رباب بصره به دست جاريه بن قدامه

۸ - پرچم قبيله بحيله را به دست رفاعة بن شداد

۹ - پرچم قبيله بنى ذهل كوفه به دست يزيد بن رويم شيبانى

۱۰ - پرچم قبيله بنى عمر و بنى حنظله رابه دست أعين بن ضبيعة

۱۱ - پرچم قبيله قضاعه و طَىّ به دست عدى بن حاتم طائى

۱۲ - پرچم قبيله بنى تيم الله بن ثعلبه به دست عبداللَّه بن حجل عجلى

۱۳ - پرچم قبيله بنى تميم كوفه به دست عميربن عطارد

۱۴ - پرچم قبيله حى ازد و گروهى از مردم يمن به دست جندبن زهير

۱۵ - پرچم قبيله ذهل بصره به دست خالد بن معمّر سدوسى

۱۶ - پرچم قبيله بنى عمرو حنظله به دست شبث بن ربعى

۱۷ - پرچم قبيله همدان به دست سعيد بن قيس

۱۸ - پرچم قبيله هازم بصره به دست حريث بن جابر حنفى

۱۹ - پرچم قبيله بنى سعد وبنى رباب كوفه به دست ابوصريمه طفيل

۲۰ - پرچم قبيله مدجح به دست مالك بن حارث اشتر

۲۱ - پرچم قبيله عبدالقيس به دست صعصعة بن صوحان

۲۲ - پرچم قبيله بنى كوفه به دست عبداللَّه بن طفيل كنانى

۲۳ - پرچم قبيله عبدالقيس بصره به دست عمرو بن حنظله

۲۴ - پرچم قبيله قريش بصره به دست حارث بن نوفل هاشمى

۲۵ - پرچم قبيله بنى قيس بصره به دست قبيضة بن شداد هلالى

۲۶ - پرچم قبيله لفيف قواصى به دست قاسم بن حنظله جهنى

توجّه داريد كه پرچمداران همگان از بزرگان قبيله خود مى باشند.(۳۰)

مسئوليّت انتخاب فرماندهان لايق يكى از مسئوليّت هاى مهمّ فرماندهى كلّ قوا مى باشد كه امام علىعليه‌السلام اين اصل ضرورى را در جايگاه هاى متفاوت آن رعايت مى كرد، مانند:

الف - تعيين فرماندهى كل

در جنگ بايد نيروهاى رزمى را به لشگرها، تيپ ها، دسته ها، و رسته ها، تقسيم كرد، و براى هر كدام فرماندهى تعيين كرد.

امام علىعليه‌السلام ضمن رعايت همه فنون نظامى، براى فرماندهان لشگر نيز فرماندهى كلّ انتخاب مى فرمود تا همه فرماندهان مشكلات خود را برطرف سازند و نظم خاصّى در تمام نيروهاى مسلّح با هماهنگى فرماندهى كلّ، استقرار يابد و هرگونه تزلزل و بى نظمى، از سپاه رخت بربندد.

از اين رو طىّ نامه اى كه به دو تن از فرماندهان نظامى خود، زياد بن نصر و شريح بن هانى نوشت و مالك اشتر را به عنوان فرمانده كلّ معرفى مى كند:

«وَقَدْ أَمَّرْتُ عَلَيْكُمَا وَعَلَى مَنْ فِي حَيِّزِكُمَا مَالِكَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ، فَاسْمَعَا لَهُ وَأَطِيعَا، وَ اجْعَلَاهُ دِرْعاً وَمِجَنّاً، فَإِنَّهُ مِمَّنْ لَا يُخَافُ وَهْنُهُ وَلَا سَقْطَتُهُ وَلَا بُطْؤُهُ عَمَّا الْإِسْرَاعُ إِلَيْهِ أَحْزَمُ، وَلَا إِسْرَاعُهُ إِلَى مَا الْبُطْءُ عَنْهُ أَمْثَلُ .»

(دستور العمل امام به دو تن از اميران لشكر، زيادبن نضر و شريح بن هانى)

رعايت سلسله مراتب فرماندهى

«من مالك اشتر پسر حارث را بر شما و سپاهيانى كه تحت امر شما هستند، فرماندهى دادم، گفته او را بشنويد، و از فرمان او اطاعت كنيد، او را چونان زره و سپر نگهبان خود برگزينيد، زيرا كه مالك، نه سُستى به خرج داده و نه دچار لغزش مى شود، نه در آنجايى كه شتاب لازم است كُندى دارد، و نه آنجا كه كندى پسنديده است شتاب مى گيرد.»(۳۱)

ب - تعيين فرمانده براى ارتش و نيروهاى نظامى ويژه

درست است كه در آن روزگاران با اعلام جهاد، مردان تمام قبائل موجود گِردا گِرد امام علىعليه‌السلام اجتماع مى كردند، و گردان هاى رزمى عمل كننده را به وجود مى آوردند و جنگ را اداره مى كردند.

امّا حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام از تشكيل ارتش و نيروهاى ويژه نظامى، غفلت نداشت.

نيروى ويژه اى به نام شُرطة را به وجود آورد كه آرم و لباس مخصوصى داشته در حفظ امنيّت شهر دخالت مى كردند، و همواره آماده نبرد بودند.(۳۲)

و لشگرهاى مجهّزى، حدود ۶ هزار نفر را با سازماندهى خاصّى، در لشگرگاهِ نزديك شهر پادگان نظامى گِرد آورده بود كه كليّه نظم و مقرّرات نظامى را رعايت مى كردند.

مقدّمة الجيش آنها معلوم بود.

فرمانده جناح چپ (ميسره)

فرمانده جناح راستِ لشگر (ميمنه)

فرمانده قلب لشگر (ستاد فرماندهى)

همه تعيين شده و آماده نبرد بودند.(۳۳)

فصل دوم: مسئوليّت هاى رهبرى در آستانه جنگ

با وجود خطّ تهاجم و روح تجاوزكارى و سلطه گرى قدرت هاى طاغوتى، اصل دفاع، يك اصل ارزشمند سرنوشت ساز است كه بايد همه گونه آمادگى هاى لازم را فراهم آورد تا اگر دشمن تهاجم كرد، و وارد حريم مقدّس ملّت ها شد، با پاسخ مناسب و دفاع شكننده اى مواجه گردد.

همانگونه كه مى دانيم، سردمداران قريش، و رفاه طلبان بى تقوا، و غارتگران اموال عمومى و بيت المال مسلمين، و جنايتكاران رها شده از چنگ عدالت، با به حكومت رسيدن حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام توان تحمّل و خودسازى نداشتند،

و با مصادره اموال و زمين هاى آنان به بلاد اطراف مدينه تاختند و سه جنگ ناخواسته را بر امام علىعليه‌السلام تحميل كردند، بايد ديد امام مظلومعليه‌السلام در آستانه جنگ چگونه با دوست و دشمن برخورد نمود؟

و كدامين ارزش هاى اخلاقى را بيشتر مورد توجّه قرار داد؟

و براى آمادگى رزمى امّت اسلام دست به چه روش ها و تاكتيك هائى زد؟

۱ - آگاهى دادن مردم (نسبت به اخبار جارى كشور)

در حكومت هاى الهى و مردمى، پشتوانه اصلى حكومت، نيروهاى مردمى هستند، اگر دقيقاً نسبت به تحرّكات دشمن، و اخبار سياسى، نظامى كشور، توجيه گردند، و آگاهى لازم را داشته باشند، بجا و به موقع بسيج شده، رهبر و نظام اسلامى را كمك مى كنند.

حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام نسبت به تحرّكات نظامى دشمن در مرزهاى داخلى خطاب به كوفيان فرمود:

«أُنْبِئْتُ بُسْراً قَدِ اطَّلَعَ الَْيمَنَ، وَإِنِّي وَاللَّهِ لَأَظُنُّ أَنَّ هؤُلاءِ الْقَوْمَ سَيُدَالُونَ مِنْكُمْ بِاجْتَِماعِهمْ عَلَى بَاطِلِهمْ، وَتَفَرُّقِكُمْ عَنْ حَقِّكُمْ، وَبِمَعْصِيَتِكُمْ إِمَامَكُمْ فِي الْحَقِّ، وَطَاعَتِهِمْ إِمَامَهُمْ فِي الْبَاطِلِ، وَبِأَدَائِهِمُ الْأَمَانَةَ إِلَى صَاحِبِهِمْ وَخِيَانَتِكُمْ، وَبِصَلَاحِهِمْ فِي بِلَادِهِمْ وَفَسادِكُمْ .»(۳۴)

«به من خبر رسيده كه بُسر بن ارطاة بر يَمَن تسلّط يافت، سوگند به خدا مى دانستم كه مردم شام به زودى بر شما غلبه خواهند كرد.

زيرا آنها در يارى كردن باطل خود، وحدت دارند، و شما در دفاع از حق متفرّقيد، شما امام خود را در حق نافرمانى كرده و آنها امام خود را در باطل فرمانبردارند.

آنها نسبت به رهبر خود امانتدار و شما خيانتكاريد، آنها در شهرهاى خود به اصلاح و آبادانى مشغولند و شما به فساد و خرابى.»

و نسبت به ادّعاهاى سران ناكثين به مردم آگاهى لازم داد كه:

«اتَّخَذُوا الشَّيْطَانَ لِأَمْرِهِمْ مِلاَكاً، وَاتَّخَذَهُمْ لَهُ أَشْرَاكاً، فَبَاضَ وَفَرَّخَ فِي صُدُورِهِمْ، وَدَبَّ وَدَرَجَ فِي حُجُورِهِمْ، فَنَظَرَ بِأَعْيُنِهِمْ، وَنَطَقَ بِأَلْسِنَتِهِمْ، فَرَكِبَ بِهِمُ الزَّلَلَ، وَزَيَّنَ لَهُمُ الْخَطَلَ، فِعْلَ مَنْ قَدْ شَرِكَهُ الشَّيْطَانُ فِي سُلْطَانِهِ، وَنَطَقَ بِالْبَاطِلِ عَلَى لِسانِهِ! »(۳۵)

«منحرفان شيطان را، معيار كار خود گرفتند، و شيطان نيز آنها را دام خود قرار داد، و در دلهاى آنان تخم گذارد، و جوجه هاى خود را در دامانشان پرورش داد، پس با چشم هاى آنان مى نگريست، و با زبان هاى آنان، سخن مى گفت، پس با يارى آنها بر مركب گمراهى سوار شد، و كردارهاى زشت را در نظرشان زيبا جلوه داد، مانند رفتار كسى كه نشان مى داد در حكومت شيطان شريك است، و با زبان شيطان، باطل مى گويد.»

۲ - آگاهى مردم و بسيج نيروها

اگر مردم نسبت به ارزش جهاد و دفاع اسلامى، و خطرات تهاجم دشمن، آگاه شوند و عمق فاجعه را بشناسند به خوبى بسيج مى گردند، و رهبر خود را تنها نمى گذارند.

از اين رو امام علىعليه‌السلام نسبت به كنيه توزى هاى قريش فرمود:

«مَا لِي وَلِقُرَيْشٍ! وَاللَّهِ لَقَدْ قَاتَلْتُهُمْ كَافِرِينَ، وَلَأُقَاتِلَنَّهُمْ مَفْتُونِينَ، وَإِنِّي لَصَاحِبُهُمْ بِالْأَمْسِ، كَمَا أَنَا صَاحِبُهُمُ الْيَوْمَ !

وَاللَّهِ مَا تَنْقِمُ مِنَّا قُرَيْشٌ إِلَّا أَنَّ اللَّهَ اخْتَارَنَا عَلَيْهِمْ، فَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي حَيِّزِنَا »

«مرا با قريش چه كار، به خدا سوگند، آن روز كه كافر بودند با آنها جنگيدم، و هم اكنون كه فريب خورده اند، با آنها مبارزه مى كنم، ديروز با آنها زندگى مى كردم و امروز نيز گرفتار آنها مى باشم.

به خدا سوگند! قريش از ما انتقام نمى گيرد جز به آن علّت كه خداوند ما را از ميان آنان برگزيد و گرامى داشت، ما هم آنان را در زندگى خود پذيرفتيم.»

۳ - آگاهى سياسى در جنگ جمل

الف - در جنگ همه جا اسلحه و تهاجم نظامى كاربرد ندارد.

گاهى دشمن با نيرنگ هاى گوناگون سعى در اغفال لشگريان مقابل دارد و اگر حيله ها و نقشه هاى شيطانى دشمن كارگر افتد، چه بسا سپاه مقابل را بدون تهاجم نظامى از پاى در آورده نابود كند بنابراين:

شايعه پردازى ها و دروغ پردازى؛

شيوه هاى گوناگون اغفالگرى؛

پخش اخبار دروغين و تحريف واقعيّت ها؛

شعارهاى فريبنده؛

همواره مطرح بوده است، بايد طرفندهاى دشمن را شناخت و متناسب با نوع اغفال و تحريف از طرف دشمن، تصميمات صحيح گرفته شود.

در جنگ جَمَل عائشه اى كه بارها خليفه سوم را لعنت كرده بود و در مسجد مدينه گفت:

اى مردم اين يهودى را بكشيد.

حال شعار مظلوميّت خليفه سوم سر مى دهد و مى گويد:

«اَيُّها النَّاس اِلْعَنُوا قَتَلَةَ عُثْمان »

اى مردم كشندگان عثمان را لعنت كنيد

با شعار مى خواست لشگريان خود و لشگريان امام را اغفال كند كه بلافاصله امام علىعليه‌السلام فرمان داد كه سپاه او نيز بگويند:

«اَللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ عُثْمان »

«خدايا كشندگان عثمان را لعنت كن»

تا شعارها و ادّعاهاى سران جَمَل اثرى در دل سپاه خودى نگذارد.(۳۶)

ب - آگاهى از علل مقاومت دشمن

در تداوم عمليّات شكننده سپاه امام علىعليه‌السلام بر ضد شورشيان جمل، امام متوجّه شد كه يكى از علل مقاومت مردم بصره، حضور عائشه، سوار بر شتر است كه تا شتر كشته نشود و هودج عائشه سقوط نكند، مردم بصره با انگيزه هاى گوناگونى مقاومت مى كنند از اين رو فرمان داد كه:

«اِعْقِرُوا الْجَمَلَ فَاِنَّهُ اِنْ عُقِرَ تَفَرَّقُوا »

«شتر را پِى كنيد، زيرا اگر شتر كشته شود مردم بصره متفرّق مى گردند»

كه امام مجتبىعليه‌السلام در طى دو حمله بى نظير شتر را پِىْ كرده، هودج سقوط كرد و مردم بصره گريختند.(۳۷)

امام در مسجد جامع بصره پس از فتح و پيروزى خطاب به مردم بصره فرمود:

«كُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرأَةِ وَ أَتْباعَ الْبَهِيمَةِ، رَغا فَأَجَبْتُم، وَ عُقِرَ فَهَرَبْتُم »

شما لشگريان يك زن، و پيروان يك حيوان بوديد كه تا صدا مى كرد مقاومت كرديد و تا كشته شد فرار كرديد.(۳۸)

۴ - احساس مسئوليّت امام در جنگ جمل

۱ - امام علىعليه‌السلام تلاش فراوان كرد كه حادثه جمل رخ ندهد.

۲ - و پس از جنگ اظهار تأسّف كرده بود.(۳۹)

۳ - و بر كشتگان خود و اهل بصره نماز خواند و همه را دفن كرد.(۴۰)

۴ - عائشه را عفو كرد و مورد محبّت قرار داد.(۴۱)

۵ - و در طول راه در جواب كسانى كه از جنگ و روش برخورد امام با سران جمل مى پرسيدند، پاسخ مى داد:

«وَاللَّهِ ما اُرِيدُ اِلاَّ الصُّلْحَ حَتَّى يَرُدّ عَلَيْنا »

سوگند به خدا كه اراده اى جز صلح ندارم تا آنكه پيشنهادِ صلح من را نپذيرند.(۴۲)

۶- امامعليه‌السلام ابن جرموز قاتل زبير را از خود دور كرد و به او وعده عذاب الهى داد.(۴۳)

و با ديدن شمشيرِ زبير فرمود:

«جَلَّى بِهِ الْكَرْبَ عَنْ وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ »

اين شمشير غم و اندوه از چهره رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله زدود.(۴۴)

۵ - دشمن شناسى

يكى از كارهاى مهمّ تبليغاتى، روانى، در آستانه جنگ، شناسائى و شناساندن دقيق دشمن است تا مردم بدانند كه:

دشمن كيست؟

و چگونه فكر مى كند؟

و تا كجا فريب خورده است؟

و چگونه بايد با او برخورد كرد؟

حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام در آستانه سه جنگ مهم با ناكثين و قاسطين و مارقين، در سخنرانى هاى متعدّد، ماهيّت آنها را افشا كرد، و ماسك هاى دروغين را از چهره شان كنار زد.

حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام نسبت به سران ناكثين فرمود:

«وَقَدْ أرْعَدُوا وَ أَبْرَقوا، وَ مَعَ هذَيْنِ الاَمْرَيْنِ الْفَشَل؛ وَلَسْنَا نُرْعِدُ حَتَّى نُوقِع، وَ لا نُسِيلُ حَتَّى نُمْطِرَ .»

«طلحه و زبير و پيروان آنها در آغاز، رعد و برقى نشان دادند، امّا پايانش چيزى جز سستى و ناتوانى نبود، ولى روش ما به عكس آنها بود، ما تا كارى انجام ندهيم رعد و برقى نداريم، و تا نباريم سيلاب هاى خروشان به راه نمى اندازيم، برنامه ما عمل است نه سخن!»(۴۵)

كه روانشناسى ناكثين را به خوبى بيان فرمود، و شعارگرائى آنان را توضيح داد.

و نسبت به شخص زبير، كه يكى از سران ناكثين بود و فكر مى كرد مى شود بيعت با امام علىعليه‌السلام را شكست افشاگرانه فرمود:

«يَزْعُمُ أَنَّهُ قَدْ بَايَعَ بِيَدِهِ، وَلَمْ يُبَايِعْ بِقَلْبِهِ، فَقَدْ أقَرَّ بِالْبَيْعَةِ، وَ ادَّعَى الْوَلِيجَةَ.فَلْيَأْتِ عَلَيْهَا بِأَمْرٍ يُعْرَفُ، وَ إلاّ فَلْيَدْخُلْ فِيَما خَرَجَ مِنْهُ .»

«زبير خيال مى كند كه بيعتش تنها با دست بوده نه با دل! پس او اقرار به بيعت مى كند، ولى مدعى است كه با قلب نبوده است، بنابراين بر او لازم است، بر اين ادعا دليل روشنى بياورد وگرنه بايد به بيعت خود باز گردد و به آن وفادار باشد»(۴۶)

و براى آگاهى مردم نسبت به ادّعاهاى پوچ ناكثين، در سخنرانى هاى گوناگونى، افشاگرانه علل انحراف آنان را توضيح داد؛

و بهانه هاى دروغين طلحه و زبير را پاسخ فرمود؛

و سوابق تاريخى آنان؛

و شركتشان را در قتل خليفه سوم؛

و تلاش آنها را در روز بيعت؛

يك يك برشمرد، زيرا ناكثين شهر بصره را در اختيار گرفته بودند و شورش كردند، بايد امّت اسلامى با بصيرت و آگاهى به جنگ آنان برود كه آغاز نبرد در جبهه داخلى بود، حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام در يك سخنرانى ابتداء مردم را نسبت به اخبار سياسى كشور توجيه كرد و سپس ادّعاهاى باطل ناكثين را جواب داد.

«أَلَا وَإِنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ ذَمَّرَ حِزْبَهُ، وَاسْتَجْلَبَ جَلَبَهُ، لِيَعُودَ الْجَوْرُ إلَى أَوْطَانِهِ، وَيَرْجِعُ الْبَاطِلُ إِلى نِصَابِهِ .

وَاللَّهِ مَا أَنْكَرُوا عَلَيَّ مُنْكَراً، وَلَا جَعَلُوا بَيْنِي وَبَيْنَهُمْ نَصِفاً .

وَإِنَّهُمْ لَيَطْلُبُونَ حَقَّاً هُمْ تَرَكُوهُ، وَدَماً هُمْ سَفَكُوهُ :

فَلَئِن كُنْتُ شَرِيكَهُمْ فِيهِ فَإِنَّ لَهُمْ لَنَصِيبَهُمْ مِنْهُ، وَلَئِنْ كَانُوا وَلُوهُ دُوني، فَمَا التَّبِعَةُ إِلَّا عِنْدَهُمْ .

وَإِنَّ أَعْظَمَ حُجَّتِهِمْ لَعَلَى أَنْفُسِهِمْ، يَرْتَضِعُونَ أُمّاً قَدْ فَطَمَتْ، وَيُحْيُونَ بِدْعَةً قَدْ أُمِيتَتْ .

يا خَيْبَةَ الدَّاعِي! مَنْ دَعَا! وَإِلَامَ أُجِيبَ! وَإِنِّي لَرَاضٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ عَلَيْهِمْ وَعِلْمِهِ فِيهمْ .»

«آگاه باشيد! شيطان حزب و طرفداران خويش را بسيج كرده، و سپاه خود را گرد آورده است تا بار ديگر ستم را به جايش برگرداند، و باطل را به جايگاه نخستينش باز فرستد.

به خدا سوگند! آنها هيچ منكرى از من سراغ ندارند، انصاف را بين من و خود حاكم نساختند. آنها حقّى را مطالبه مى كنند كه خود آن را ترك گفته اند، انتقام خونى را مى خواهند كه خود ريخته اند.

اگر در ريختن اين خون شريكشان بوده ام، پس آنها نيز سهيمند، و اگر تنها خودشان مرتكب شده اند كيفر مخصوص آنها است مهمترين دليل آنان به زيان خودشان تمام مى شود، از پستانى شير مى خواهند كه مدّتها است خشكيده، بدعتى را زنده مى كنند كه زمانها است از بين رفته.

چه دعوت كننده اى!؟ و چه اجابت كنندگانى؟! من به كتاب خدا و فرمانش درباره آنها راضيم».(۴۷)

الف - شناخت معاويه

امام علىعليه‌السلام در معرّفى معاويه فرمود:

«اَلا و اِنّ مُعاوِيَةَ قَادَ لُمَة مِنَ الْغُواةِ وَ عَمسَّ عَلَيْهِمُ الْخَبَرَ حَتَّى جَعَلوا نُحُورَهم اَغْراضَ المنيّة »

«آگاه باشيد معاويه گروهى از تبهكاران متجاوز را بسيج كرد، و كانال هاى اطّلاعات و اخبار حق را بر آنان بَست تا آنجا كه حاضرند گردن هاى خويش را زير شمشير قرار دهند»(۴۸)

و در سخنرانى ديگر سياست هاى شيطانى و دروغين معاويه را افشا كرد و فرمود:

«وَاللَّهِ ما مُعاوِيَةُ بِأدْهى مِنّى، وَلكِنَّهُ يَغْدِرُ وَ يَفْجر، وَ لَولا كِراهِيَّة الْغَدْرِ لَكُنْتُ مِنْ أدْهَىَ النّاس »

«سوگند به خدا معاويه از من زيركتر و سياستمدارتر نيست، امّا اونيرنگ مى زند و گناه و جنايت مرتكب مى شود، اگر نبود زشتى نيرنگ، من سياستمدارترين انسان ها بودم»(۴۹)

ب - شناخت عمروعاص

و در افشاى عمروعاص، (يكى ديگر از سران قاسطين) فرمود:

«وَلَمْ يُبايعْ حَتّى شَرَطَ اَنْ يُؤتِيَهُ على الْبَيْعَةِ ثمناً »

«بيعت نمى كند مگر آنكه در يك معامله سياسى، در برابر بيعت سرمايه اى به دست آورد.»(۵۰)

يعنى طرفدارى او از معاويه بر اساس عقيده و ايمان نيست، بلكه پول پرستى و قدرت طلبى او را منحرف كرده است،

و در يك سخنرانى ديگر ماهيّت او را شناساند:

«عَجَباً لِابْنِ النَّابِغَةِ! يَزْعَمُ لِأَهْلِ الشَّامِ أَنَّ فِيَّ دُعَابَةً، وَأَنِّي امْرُؤٌ تِلْعَابَةٌ: أُعَافِسُ وَأُمَارِسُ! لَقَدْ قَالَ بَاطِلاً، وَنَطَقَ آثِماً .

أَمَا وَشَرُّ الْقَوْلِ الْكَذِبُ إِنَّهُ لَيَقُولُ فَيَكْذِبُ، وَيَعِدُ فَيَخْلِفُ، وَيُسْأَلُ فَيَبْخَلُ، وَيَسْأَلُ فَيُلْحِفُ، وَيَخُونُ الْعَهْدَ، وَيَقْطَعُ الْإِلَّ؛ فَإِذَا كَانَ عِنْدَ الْحَرْبِ فَأَيُّ زَاجِرٍ وَآمِرٍ هُوَ !

مَا لَمْ تَأْخُذِ السُّيُوفُ مَآخِذَهَا، فَإِذَا كَانَ ذلِكَ كَانَ أَكْبَرُ مَكِيدَتِهِ أَنْ يَمْنَحَ الْقِرْمَ سُبَّتَهُ .

أَمَا وَاللَّهِ لََيمْنَعُنِي مِنَ اللَّعِبِ ذِكْرُ الْمَوْتِ، وَإِنَّهُ لََيمْنَعُهُ مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ نِسْيَانُ الْآخِرَةِ، إِنَّهُ لَمْ يُبَايِعْ مُعَاوِيَةَ حَتَّى شَرَطَ أَنْ يُؤْتِيَهُ أَتِيَّةً، وَيَرْضَخَ لَهُ عَلى تَرْكِ الدِّينِ رَضِيخَةً .»(۵۱)

«شگفتا! از پسر آن زن بدنام، در ميان مردم شام پخش مى كند كه من اهل مزاح هستم، مردى شوخ طبع، كه مردم را سرگرم شوخى مى كند. حرفى به باطل گفته! و سخنى به گناه انتشار داده است.

آگاه باشيد بدترين گفتار؛ دروغ است او سخن مى گويد و دروغ مى گويد، وعده مى دهد و تخلّف مى نمايد، درخواست مى كند و اصرار مى ورزد، اگر از او چيزى درخواست شود بخل مى كند، به پيمان خيانت مى نمايد، و پيوند خويشاوندى را قطع مى كند، به هنگام نبرد سر و صدا راه مى اندازد و تهيج و تحريص مى نمايد (امّا اين سر و صدا) تا هنگامى است كه دست به شمشيرها نرفته، در اين هنگام براى رهائى جانش بهترين و بزرگترين نقشه اش آن است كه جامه اش را بالا زند و عورت خود را آشكار سازد تا از كشتن او چشم پوشى شود! آگاه باشيد به خدا سوگند، ياد مرگ مرا از شوخى و سرگرمى باز مى دارد، ولى او را فراموشى آخرت از گفتن سخن حق بازداشته است او حاضر نشد با معاويه بيعت كند جز اينكه از او مزدى به دست آورد، و در برابر از دست دادن دينش بهائى گرفت».

ج - شناخت مارقين (خوارج)

ابتداء به مردم آگاهى داد و علل انحراف خوارج را بر شمرد، سپس خوارج فريب خورده را نصيحت كرده از آينده دردناكشان ترساند.

در خطبه ۵۸ نهج البلاغه به علل گمراهى آنان اشاره كرد و هشدارشان داد، و در خطبه ۵۹ نهج البلاغه مردم را آگاهى لازم داد كه جنگ من با خوارج را رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله مطرح فرمود، من جايگاه نبرد، و تعداد كشتگان آنها را مى دانم، و اندازه فراريان آنها را اطّلاع مى دهم.

و در خطبه ۶۰ نهج البلاغه از آينده خوارج و تداوم انحراف فكريشان صحبت كرد كه تفكّر انحرافى آنها تداوم مى يابد، كه فرمود:

«كَلَّا وَاللَّهِ؛ إِنَّهُمْ نُطَفٌ فِي أَصْلَابِ الرِّجَالِ، وَقَرَارَاتِ النِّسَاءِ كُلَّمَا نَجَمَ مِنْهُمْ قَرْنٌ قُطِعَ، حَتَّى يَكُونَ آخِرُهُمْ لُصُوصاً سَلَّابِينَ .»

«نه، سوگند به خدا هرگز! آنها نطفه هايى هستند در پشت پدران و رَحِمِ مادران وجود خواهند داشت، هرگاه كه شاخى از آنان سر برآورد قطع مى گردد تا اينكه آخرينشان به راهزنى و دزدى تن در مى دهد.»

۶ - اعلام مواضع قاطعانه نسبت به جنگ

در برابر تهديدها و تحرّكات نظامى دشمن، هم بايد هشيار و آماده بود و مردم را آگاهى لازم داد، و هم بايد اعلام مواضع نظامى داشت، تا دشمن بداند كه طرف مقابل آگاه و بيدار است و مردم نيز از بلاتكليفى و سرگردانى بيرون آيند.

امام مظلومعليه‌السلام در يك سخنرانى نسبت به تحرّكات ناكثين قاطعانه فرمود:

«فَإِنْ أَبَوْا أَعْطَيْتُهُمْ حَدَّ السَّيْفِ وَكَفَى بِهِ شَافِياً مِنَ الْبَاطِلِ، وَنَاصِراً لِلْحَقِّ !

وَمِنَ الْعَجَبِ بَعْثُهُمْ إِلَىَّ أَنْ أَبْرُزَ لِلطِّعَانِ !

وَأَنْ أَصْبِرَ لِلْجِلادِ! هَبِلَتْهُمُ الْهُبُولُ !

لَقَدْ كُنْتُ وَمَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ، وَلَا أُرْهَبُ بِالضَّرْبِ !

وَإِنِّي لَعَلَى يَقِينٍ مِنْ رَبِّي، وَغَيْرِ شُبْهَةٍ مِنْ دِيني .»

«امّا اگر از آن سرباز زنند لبه شمشير تيز را در اختيار آنها قرار مى دهم، و اين كار براى درمان باطل و يارى حق كفايت مى كند!

شگفتا! از من خواسته اند كه در برابر نيزه هاشان حاضر گردم، و در مقابل شمشير آنان شكيبائى و رزم!

سوگوراران در سوگشان بگريند، من كسى نبودم كه به نبرد تهديد شوم، و يا از ضرب شمشير بهراسم! من به پروردگار خويش يقين دارم و در دين و آئين خود گرفتار شك و ترديد نيستم!»(۵۲)

و نسبت به جنگ با قاسطين و معاويه بارها فرمود:

«إنَّ اسْتِعْدَادِى لِحَرْبِ أَهْلِ الشَّامِ وَ جَرِيرٌ عِنْدَهُمْ، إغْلاقٌ لِلشَّامِ وَ صَرْفٌ لأهْلِهِ عَنْ خَيْر إنْ أرَادُوهُ .

وَلكِنْ قَدْ وَقَّتُّ لِجَرِيرٍ وَقْتاً لا يُقِيم بَعْدَهُ إلاّ مَخْذُوعاً أَوْ عَاصِياً .

وَ الرَّاْىُ عِنْدِى مَعَ الأنَاةِ فَأَروِدُوا، وَ لا أَكْرَهُ لَكُمُ الإعْدَاد وَلَقَدْ ضَرَبْتُ أنْفَ هذَا الأَمْرِ وَ عَيْنَهُ، وَ قَلَّبْتُ ظَهْرَهُ وَ بِطْنَهُ، فَلَمْ أَرَلِى فِيهِ إلاّ الْقِتَالَ أَوِ الْكُفْرَ بِمَا جَاءَ مُحَمّدٌ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ .

إنَّهُ قَدْ كَانَ عَلَى الاُمَّةِ وَال أَحْدَثَ أَحْدَاثاً، وَ أَوْجَدَ النَّاسَ مَقَالاً. فَقَالُوا، ثُمَّ نَقَمُوا فَغَيَّروا .»

«مهيّا شدنم براى جنگ با شاميان، با اينكه جرير را به رسالت به سوى شان فرستادم به معنى اين است كه راه صلح را به روى آنها بسته ام! و اگر بخواهند اقدام به كار نيكى كه آنها را منصرف ساخته ام، من مدت اقامت جرير را در شام معين ساخته ام كه اگر تأخير كند روشن مى شود يا فريبش داده اند و يا از اطاعتم سرپيچيده.

عقيده من اين است كه صبر نموده با آنها مدارا نمائيد، در عين حال من مانع از آن نيستم كه شما خود را آماده پيكار كنيد ولى من شخصاً اين كار را نمى كنم.

من بارها اين موضوع مناسبات خود را با دستگاه جبّار معاويه را برّرسى كرده ام و پشت و روى آن را مطالعه نموده ام، ديدم راهى جز پيكار، و يا كافرشدن نسبت به آنچه پيامبر اسلام آورده است، ندارم؛ زيرا قبلاً كسى بر مردم حكومت مى كرد كه اعمال و حوادثى آفريد و باعث گفتگو و سر و صدا شد، به او شديداً اعتراض كردند و تغييرش دادند»(۵۳)

۷ - بسيج عمومى مردم

براى آمادگى و حفظ روحيّه رزمى در مردم بايد بسيج عمومى اعلام كرد، و با طرح ارزش جهاد و دفاع، همه را براى دفاع از مملكت و ايمان و عقيده سازماندهى نمود كه امام علىعليه‌السلام به مردم مصر مى نويسد:

«انْفِرُوا - رَحِمَكُمُ اللَّهُ - إِلَى قِتَالِ عَدُوِّكُمْ، وَلَا تَثَّاقَلُوا إِلَى الْأَرْضِ فَتُقِرُّوا بِالْخَسْفِ، وَتَبُوؤوا بِالذُّلِّ، وَيَكُونَ نَصِيبُكُمُ الْأَخَسَّ، وَإِنَّ أَخَا الْحَرْبِ الْأَرِقُ، وَمَنْ نَامَ لَمْ يُنَمْ عَنْهُ، وَالسَّلَامُ .»

«براى جهاد با دشمنان كوچ كنيد، خدا شما را رحمت كند، در خانه هاى خود نمانيد، كه به ستم گرفتار، و به خوارى دچار خواهيد شد، و بهره زندگى شما از همه پست تر خواهد بود، و همانا برادر جنگ، بيدارى و هوشيارى است هرآن كس كه به خواب رود، دشمن او نخواهد خوابيد. با درود.»(۵۴)

۸ - تعيين مديران لايق براى اداره جامعه

با مطالعه نامه ۵۳ اين حقيقت روشن مى گردد كه اگر كشور اسلامى در آستانه جنگ قرار گيرد يكى از كارهاى كليدى و ارزنده، تعيين مديران، فرمانداران، استانداران كاردان و لايق است كه براى اداره جنگ و امنيّت پُشت جبهه اهميّت بسزائى دارد.

امام علىعليه‌السلام در نامه اى به مالك اشتر جهت تعيين فرماندهان نظامى لايق مى نويسد:

«فَوَلَّ مِنْ جُنُودِكَ أَنْصَحَهُمْ فِي نَفْسِكَ لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِإِمَامِكَ، وَأَنْقَاهُمْ جَيْباً، وَأَفْضَلَهُمْ حِلْماً، مِمَّنْ يُبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ، وَيَسْتَرِيحُ إِلَى الْعُذْرِ، وَيَرْأَفُ بِالضُّعَفَاءِ، وَيَنْبُو عَلَى الْأَقْوِيَاءِ، وَمِمَّنْ لَا يُثِيرُهُ الْعُنْفُ، وَلَا يَقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ .»

«براى فرماندهى سپاه كسى را برگزين كه خيرخواهى او براى خدا و پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله و امام تو بيشتر، و دامن او پاك تر، شكيبايى او برتر باشد، از كسانى كه دير به خشم آيد، و عذر پذيرتر باشد، و بر ناتوان رحمت آورد، و با قدرتمندان، با قدرت برخورد نمايد، دُرشتى او را به تجاوز نكشاند، و ناتوانى او را از حركت باز ندارد.»(۵۵)