الكل و فرآورده های آن در فقه اسلامی

نويسنده : سيّد حسن وحدتی شبيری

تذکراین کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنینعليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام گردیده است.

سخنی با خواننده

پيشرفت خيره كننده علوم تجربی در زمينه‏ های گوناگون، موضوعات جديدی را در زندگی فردی و اجتماعیِ انسان، پديد آورده است كه چه بسا در صدر اسلام خبری از آنها نبود؛ موضوعاتی كه شناخت آنها نيازمند خبرگی و داشتن اطلاعات كارشناسی وفنّی است و چون مستقيماً موضوع احكام شرعی قرار می‏گيرد، عدم شناخت آنها گاه فقيه را به بی‏راهه می‏كشاند.

بی شك اگر فقيه در كنار استنباط احكام، در موضوع نيز متخصص باشد، توفيق او، به مراتب بيش از هنگا می است كه احكام را خود استنباط كند و شناخت موضوعات را به متخصّص غير فقيه واگذار نمايد، چرا كه رجوع فقيه به متخصص، مستلزم تفاهم ميان آن دو است و در هر تفاه می احتمال خطا وجود دارد.

البته در شرايط كنونی كه تكيه بر اجتهادِ مطلق است، فقيهان، امكان شناخت موضوع را در تمام سطوح ندارند، ولی اميد آن است كه با پياده شدن طرح تخصّصی شدن فقه امكان آن نيز فراهم شود.

مطلب ديگر آن كه هر كس با الفبای فقه اماميه آشنا باشد به اين نكته اذعان می‏كند كه راه اجتهاد بر فقيهان بسته نيست، اين ويژگی، كه فقه شيعه بدان نامدار است، دو نتيجه را درپی آورده است: اوّلاً: فقيه امكان آن را می‏يابد كه در نتيجه تلاش پيشينيان خود بازنگری كند و احياناً به نتايجی متفاوت دست يابد. ثانياً: در برخورد با موضوعات نوپيدا با بهره گيری از ابزار های ويژه كه در اختيار اوست بتو اند احكام شرعی مربوط به آنها را استخراج كند. به حق، اين دو مؤلّفه است كه راز ماندگاری و توان مندی فقه اماميه را تشكيل داده و فقه پر بار شيعه را در گذر زمان از ركود و پوسيدگی محفوظ داشته و آن را جاودانه ساخته است.

الكل نيز از آن‏چه گفتيم بيرون نيست. اين ماده كه عامل مؤثر خمر را تشكيل می‏دهد در گذشته مصرف قابل توجهی جز نوشيدنی نداشت، ولی به تدريج نقش تخريبی آن كم‏تر شده و موارد استفاده فراوانی يافته است. از اين رو فقيهان را نيازمند باز شناسی اين موضوع ساخته است تا دغدغه ذهنی مكلّفان را بر طرف و تكليف آنان را روشن سازند.

نوشتار حاضر كوششی است برای گام نهادن در اين راه و مؤلف كوشيده است با شناخت كافی از موضوع از يك طرف و بهره گيری از ابزار های فقهی از طرف ديگر، حساب الكل را از خمر جدا كند. بی‏گمان اين نوشته، صرفاً استدلالی بوده و برای پديد آوردن زمينه بهتر افتا به رشته تحرير درآمده و مقدمه‏ای است برای رسيدن به مبانی دقيق‏تری در اين عرصه. مركز مطالعات و تحقيقات اسلامی كه پرداختن به مباحث جدی و جديد فقهی را يكی از اهداف خود می‏د اند، در سال ٧٤، واحد فقه و حقوق را با هدف طرح، تبيين و پاسخ به مسائل فقهی پديد آورد و اين واحد در مدتی كوتاه توانست با تشكيل گروه‏ های تحقيقاتی گوناگون، پروژه‏ های متعددی را اجرا كند، كه اثر حاضر يكی از آنها به شمار می‏رود؛ تا چه قبول افتد و چه در نظر آيد. در اين جا لازم است از همه عزيزانی كه در فراهم آوردن اين اثر كوشيده‏ اند، به‏ويژه مؤلّف محترم آن جناب حجةالاسلام آقای سيّد- حسن وحدتی شبيری تشكر كنيم و توفيق همگی را از خداوند خواستار شويم.

و اللَّه الموفق و هو الهادی

مقدمه

الكل و آثار آن از دير باز برای بشر شناخته شده‏است. هر چند حقيقت و چگونگیِ عمل تخمير، در سده اخير مورد شناسايی قرار گرفته، ولی اصل اين پديده، از قدیمی‏ترين اعمال شيميايی است كه تا به حال شناخته‏ اند.

قرن‏ها پيش يكی از دانشمندان اسلامی به نام محمدبن زكريای رازی (متوفی به سال ٣١١ ه.ق) از تقطير بخار شراب، ماده‏ای به دست آورد كه می‏توانست علاوه بر كاربرد پزشكی به عنوان بهترين حلاّل شيميايی مورد استفاده قرار گيرد، وی اين ماده را «الكُحل» ناميد.(١)

دليل اين نام‏گذاری دقيقاً معلوم نيست، ممكن است علت آن، اهميت فراوان الكل در دانش كيميا باشد.(٢) «كُحل» به معنای سُرمه است و در ادبيات ما چيزی را كه ارزش زياد داشته و كمياب است، به سرمه چشم تشبيه می‏كنند:

نيز ممكن است اين نام‏گذاری، اشاره به طرز تهيه الكل در آن زمان باشد، چرا كه اولين بار الكل از طريق تقطير مكرّر شراب به دست آمد. پس وجه تسميه، تشابه الكل به سرمه، در چگونگی تهيه آنهاست. هر دو با زحمت تهيه می‏شود و همان طور كه سرمه، جوهر سنگ معينی است كه از ساييدن آن به دست می‏آيد، الكل نيز جوهر شراب است كه از تقطير آن حاصل می‏شود.(٣)

___________________

پی نوشت ها :

١ جالب است كه در فرهنگ واژگان لاتين، هم اكنون الكل به اين شكل نوشته می‏شود: ( Alcohol )و اين نشان می‏دهد كه نام اصلی اين ماده الكُحل بوده و براثر كاربرد زياد اين لفظ، حرف «ح» از آن حذف شده است.

٢ از مهمّ‏ترين اعمال شيميايی، تركيب مواد است و الكل می‏تو اند، به سهولت موادی را كه به راحتی قابل حل نيستند با يكديگر تركيب نمايد.

٣ مؤيّد اين نظر، نام ديگر الكل در زبان عربی است كه به آن «اِسبِرتو» يا «سبيرتو» می‏گويند. اين كلمه، معرّب واژه « Spirit » در لاتين است كه به معنای روح می‏باشد. در واقع روح مشروبات مست كننده و ماده مؤثره آنها را الكل تشكيل می‏دهد.

اهميت الكل

چنان كه خواهيم ديد الكل در زمان ما كاربرد فراوانی در صنايع گوناگون پيدا كرده است؛ فی المثل استفاده از الكل برای ساخت داروها به اندازه‏ای است كه برخی آن را كليد داروسازی دانسته‏ اند. هم‏چنين الكل در صنايع تبديلی، آرايشی و امور پزشكی و در آزمايشگاه‏ها به منظور نگهداری قطعات بدن انسان يا حيوان مورد استفاده قرار می‏گيرد.

از اين رو، عموم مردم مسلمان به ويژه صنعت كاران و دست‏ اندركاران امور فوق همگی نيازمند شناخت احكام شرعی مربوط به الكل می‏باشند. پرسش‏هايی كه از سوی مردم، اساتيد و دانشجويان رشته‏ های مربوط مطرح می‏شود، نشان دهنده اهميتی است كه اين موضوع در زندگی روزمره دارد.

از سوی ديگر به نظر می‏رسد آن‏چه كه در برخی از رساله‏ های عمليه و پاسخ به استفتائات ذكر می‏شود، پاسخ‏گوی نياز فوق به طور كامل نيست، مثلاً فرموده‏ اند: «الكل صنعتی كه برای رنگ كردن درب و ميز و صندلی و مانند اين‏ها به كار می‏برند، اگر انسان ند اند از چيزی كه مست كننده و روان است درست كرده‏ اند، پاك می‏باشد» يا در پاسخ به استفتای مربوط چنين آمده: «الكل اگر مسكر مايع بالاصالة است نجس و الاّ پاك می‏باشد»

بديهی است مقصود از «الكل صنعتی» در عبارت نخست، به قرينه مثال‏هايی كه آورده‏ اند، الكلی است كه در صنعت به كار گرفته می‏شود و حكم الكلی كه در امور پزشكی مثلاً كاربرد دارد، بيان نشده است. مگر اين كه به تنقيح مناط، حكم ساير انواع الكل فهميده شود كه آن هم از دست عامی ساخته نيست. در عبارت دوم نيز، تشخيص موضوع برعهده مكلف گذاشته شده و روشن است كه اين گونه پاسخ دادن در صورتی مفيد است كه اشتباه در مصداق خارجی بوده باشد. زيرا در اين موارد است كه با اجرای اصول عمليه، پاك يا حلال بودن آن ثابت می‏شود. ولی اشتباه هميشه در مصداق خارجی نيست؛ مثلاً اگر بدانيم الكل بالفعل مست كننده نبوده بلكه مسموم كننده است ولی می‏ تو اند براثر مخلوط شدن با مايع ديگری چون آب، حالت مست‏ كنندگی پيدا كند، اين جاست كه فقيه می‏بايست دخالت كند و حكم مسئله را بگويد، زيرا ترديد در گستره يك موضوع شرعی است و حل آن از دست عامی ساخته نيست.

توضيح بيشتر اين كه نظريات فقيه در موضوعات بر دو گونه است: گاهی فقيه در «موضوعات صِرفه» نظر می‏دهد؛ مثلاً به فرض، در رساله مناسك حج، محل دقيق و خارجیِ حدودی را كه در روايات برای مِنی‏ يا عرفات بيان شده تعيين می‏كند. اين در واقع تفضّل فقيه است و می‏توان كار او را «كارشناسی موضوعی» ناميد. و البته قول او از باب خبر ثقه و يا شهادت بيّنه حجت است و می‏تو اند با تشخيص كارشناس ديگر كه حتی فقيه هم نيست در تعارض بيفتد.

اما بار ديگر فقيه «كارشناسی فقهی» می‏كند؛ مثلاً در رساله بيان می‏كند كه تغيّر تقديری در آب كّر يا جاری، حكم تغيّر فعلی را ندارد. اين‏جا مسئله تعيين محدوده موضوع شرعی مطرح است و ارجاع آن به عا می شايسته نيست. چنان كه نظر او نه از باب بيّنه يا خبر ثقه در موضوعات، بلكه از باب تقليد در مسائل شرعی حجت است و بايد به فقيه اعلم رجوع كرد.

احكام مربوط به الكل نيز در بخشی از آن چنين است، چرا كه اين فقيه است كه بايد تشخيص دهد كه آيا «مسكر بالعلاج» حكم «مسكر بالفعل» را دارد يا ندارد.(١) و آيا تبخير شراب و تقطير بخار برخاسته از آن، مصداق استحاله است يا خير.

پيشينه تحقيق

در بسياری از مسائل فقهی كه امروزه مطرح است، شناخت موضوع، تأثير به سزايی در به دست آوردن حكم از ادلّه فقهی دارد. موضوع نجاست الكل نيز از اين قاعده بيرون نيست.

برخی از فقيهان، همچون شهيد بزرگوار آيت اللَّه سيدمحمدباقر صدر، به اين مهم توجه داشته‏ اند. ايشان در بحث‏ های استدلالی خويش، با اشاره به ساختمان شيميايی الكل، انواع الكل‏ها را به عنوان مقدمه‏ای برای شناخت حكم، مورد بررسی قرار داده‏ اند.(٢)

مرحوم آيت اللَّه خويی نيز در مباحث فقهی خود، به هنگام بحث از نجاست خمر، موضوع نجاست الكل را مطرح ساخته و راه‏ های گوناگونی برای اثبات طهارت آن ارائه كرده‏ اند.(٣)

فقيهان ديگر نيز در رساله‏ های عمليه و يا در پاسخ به استفتائات، حكم الكل و استفاده از آن را كم و بيش مطرح كرده‏ اند. مرحوم آيتاللَّه حكيم، هر گونه الكلی را نجس دانسته است. امام راحل و آيتاللَّه گلپايگانی-قدهما-، ميان الكل صنعتی و الكل تخميری فرق گذاشته‏ اند.

علاوه بر اين‏ها چندين سال قبل، كتابی مختصر تحت عنوان «تركيبات الكل از نظر فقه اسلامی» از سوی دارالتبليغ اسلامی قم انتشار يافت كه از جهاتی پاسخ‏گوی نياز حاضر نبود هر چند راه‏گشای مباحث آتی قرار گرفت.(٤)

تقسيم مطالب

با توجه به آن‏چه گذشت، سعی شده تا در اين نوشتار، جنبه‏ های گوناگون موضوعی و حك میِ الكل مورد بررسی قرارگيرد. در اين راستا با مطالعه منابع معتبر عل می، شناخت كاملی از موضوع پژوهش (الكل و تركيبات آن) به دست آمد، آن گاه طیّ چند جلسه با دوستان فاضل حوزوی مسئله مورد كنكاش فقهی قرار گرفت. آن‏چه در پيش روست نتيجه تلاش‏ های فوق می‏باشد. بدان اميد كه پاسخ‏گوی نياز حاضر بوده، پژوهش‏گران مسائل فقهی را مفيدافتد.

به هر حال، مباحث مطروحه در سه قسمت ارائه می‏شود: ابتدا در فصل مقدماتی، مطالبی مربوط به شناخت اجمالی ماهيت الكل و انواع آن، ويژگی‏ های الكل و روش‏ های تهيه آن تقديم می‏گردد.

البته ممكن است مطالب اين فصل، بيگانه با موضوع نوشتار جلوه كند. ولی در لابه لای مطالب كتاب ازتمام آن‏چه در اين جا آمده بهره خواهيم برد.

از آن جا كه شناخت حكم الكل، پايه در شناخت احكام خمر و مشروبات الكلی دارد، لازم بود به عنوان مبنای بحث، نجس بودن خمر و انواع مشروبات الكلی را مورد بررسی قرار دهيم چرا كه اگر به فرض، خمر پاك باشد، الكل نيز كه جوهر و ماده اصلی آن است، پاك خواهدبود.

از اين رو، فصل ديگری را به نجاست خمر و ساير مشروبات الكلی اختصاص داده و در آن ابتدا ادلّه نجاست و يا طهارت خمر و سپس دلايل نجاست و يا طهارت ساير مسكرات را مورد ارزيابی قرار داده‏ايم.

در فصل آخر نيز الكل و كاربرد های آن از نظر شرع مورد بررسی قرار گرفته است. در اين قسمت، ابتدا موضوع نجاست الكل صنعتی و سپس الكل تخميری از نظر ادلّه فقهی و فتوای فقيهان مورد مطالعه قرار گرفته و سپس موضوعاتی نظير توليد الكل، استفاده از آن در جريان توليد كالاها، خريد و فروش و مصرف كالاهايی چون نوشابه، دارو، ادكلن و مانند اين‏ها، از نظر شرعی مورد بحث قرار گرفته است.

ويژگی‏ های كلی تحقيق:

در بحث‏ های آينده، آن جا كه سخن از شناخت موضوع است، به منابع علمیِ روز كه واجد اعتبار كافی ميان متخصصانِ فن می‏باشد، استناد شده و آن جا كه جنبه حك می و بحث‏ های فقهی مطرح است، سعی شد تا علاوه بر استناد به روايات معتبر اسلامی، به گفتار فقيهان نيز ارجاع داده شود تا بحث‏ها از اعتبار بیشتری برخوردار گردد.

هم‏چنين‏آراءفقيهان‏عامه‏دربيشترموضوعات ‏مطروحه‏ازنظردور نم انده و برای تكميل بحث، مورد مطالعه تطبيقی قرار گرفته است.

فرضيه بحث

قبلاً تذكّر اين نكته لازم است كه موضوع اصلی در اين نوشتار، اثبات نجاست و يا طهارت الكل و مشروبات الكلی است. بديهی است كه مسئله حرمت نوشيدن مسكر كه از مسلّمات دين اسلام و ساير اديان تكامل يافته الهی است، با مسئله طهارت و يا نجاست آن تفاوت دارد. و لذا در مباحث آينده، حرام بودن مشروبات الكلی و بحث‏ های فرعی مربوط به آن مفروغ دانسته شده مگر در برخی موارد كه اشاره‏ای گذرا به مطلب كرده‏ايم.

بدين ترتيب، نوشته حاضر به دنبال اثبات اين فرضيه است كه: «الكل به خودی خود پاك است، هر چند خمر و ساير مشروبات الكلی را نجس بدانيم»

نياز به توضيح ندارد كه آن‏چه در اين مجموعه آمده، بيشتر پژوهشگ‏ران مسائل فقهی را به كار می‏افتد و فرد عامی بايستی در عمل خويش، از كارشناسان فقه اسلامی كه همانا مراجع بزرگوارند تقليد نمايد.

در پايان از تما می عزيزانی كه در مراحل تدوين و انتشار كتاب، اين‏جانب را ياری داده‏ اند، سپاس‏گزاری نموده توفيق هر چه بيشتر آنان را از درگاه الهی خواستارم.

____________________

پي نوشت ها :

١ ارجاع اين مسئله به عا می، درست مثل آن می‏م اند كه از فقيه سؤال شود كه آيا صدای مشتمل بر ترجيع، بدون آن كه طرب آور باشد، حرام است يا نه، و او پاسخ گويد: «اگر غنا بر آن صادق است حرام می‏باشد» و تعجب از صاحب عروة است كه در مسئله ٦٧ از مسائل تقليد در كتاب «عروة الوثقی‏» می‏گويد: در مسائل مستنبطه عرفيّه جای تقليد نيست.

البته بسياری از فقيهان در حاشيه عروة به اين نظر اعتراض كرده و تصريح كرده‏ اند كه تفاوتی ميان موضوعات مستنبطه عرفيّه و شرعيّه در اين كه هر دو موضوع تقليدند نيست. چرا كه شك در آنها عيناً شك در احكام شرعی می‏باشد.

٢ شهيد صدر، بحوثٌ فی شرح العروة الوثقی‏، ج ٣ ، ص ٣٦٠.

٣ آيتاللَّه خويی، التنقيح فی شرح العروة الوثقی‏، ج ٣، ص ٩٧؛ ايشان الكل صنعتی را عرق چوب (كه غير از الكل رايج است) دانسته‏ اند. در حالی كه خواهيم ديد الكل صنعتی با عرق چوب فرق دارد.

٤ اين كتاب، نوشته آقای دكتر احمد صبور اردوبادی است كه مطالب آن به صورت سخنرانی در دانشگاه تبريز ارائه و از نوار پياده شده بود و از اين جهت فاقد استناد لازم به منابع معتبر عل می بود و لذا می‏توانست مطالب آن مورد ترديد قرار گيرد، هر چند مؤلف، خود متخصّص شي می تغذيه و آگاه به فن می‏باشند. به علاوه در اين كتاب بحث‏ های فقهی كاملاً به صورت استدلالی مطرح نشده است و طبق اعتراف نويسنده اين اثر، زمينه‏ای برای استنباط فقهی حكم الكل می‏باشد.

فصل مقدماتی : شناخت الكل

١ - الكل و انواع آن

از نظر علم شيمی هر ماده‏ای كه در فرمول شيميايی آن عامل هيدروكسيل ( OH -) وجود داشته باشد، يك الكل محسوب می‏شود. الكل از مشتقّات هيدروكربن هاست كه در آنها هرمولكول، تركيبی از چند اتم هيدروژن و كربن می‏باشد. نهايت، يك عامل ( OH ) جانشين يك اتم هيدروژن می‏گردد. و بنابر تعداد عامل ( OH )، الكل‏ها را يك يا چند ظرفيت می‏گويند.(١) الكل انواع زيادی دارد كه ذيلاً به برخی از آنها اشاره می‏كنيم:

الف) الكل متيليك

ساده‏ترين الكل‏ها، الكل متيليك‏(٢) است كه مبنای الكل‏ های يك ظرفيتی می‏باشد. الكل متيليك از تقطير چوب به دست می‏آيد و از اين رو به آن عرق چوب نيز می‏گويند. اين ماده مايعی است بی رنگ كه در ٦٦ درجه سانتی‏گراد می‏جوشد، با شعله كمی آبی رنگ می‏سوزد و چون با آب مخلوط گردد، تقليل حجم يافته و توليد حرارت می‏كند.

الكل متيليك، در صنايع رنگ‏سازی كاربرد دارد. به علاوه سمّی است قوی كه با شرب ٨ تا ١٠ گرم آن اختلالات هاضمه و اغلب كوری دست داده و تلف می‏كند.(٣)

پس از الكل متيليك يا متانول بقيه الكل‏ های يك ظرفيتی يا يك عاملی را به الكل‏ های نوع اول، دوم و سوم طبقه‏بندی می‏كنند.(٤) اتانول كه موضوع بحث ماست، در زمره الكل‏ های نوع اول است. هم‏چنين الكل‏ های دو ظرفيتی و سه ظرفيتی و نيز وجود دارد كه می‏توان از ضدّيخ به عنوان الكل دو ظرفيتی (يا الكل دو عاملی اشباع) و گليسيرين به عنوان الكل سه ظرفيتی (يا الكل سه عاملی اشباع) نام برد.(٥)

ب) الكل اتيليك

اگر واژه الكل بدون هيچ پسوند يا پيشوندی به كار رود، مقصود الكل اتيليك يا اتانول‏(٦) است كه معروف‏ترين انواع الكل می‏باشد. در آينده خواهيم ديد كه الكل اتيليك در صنايع گوناگون و در زندگی روز مرّه مردم، كاربرد زيادی دارد.

چنان كه در مقدمه اشاره شد، موضوع بحث ما در اين نوشتار منحصراً الكل اتيليك يا اتانول است. و هر كجا در اين رساله، واژه الكل را بدون افزودن كلمه ديگر به كار بريم مقصودمان همين نوع الكل می‏باشد.

اتانول به طور طبيعی و به مقدار بسيار كم در نان (٠/٥ درصد)، مغزانسان و گياهان وجود دارد. علاوه بر مخمّر(٧) و بعضی باكتری‏ها، بدن انسان نيز مقدار چشمگيری الكل توليد می‏كند. در اكثر موارد، تمام اين توليد، مربوط به ميكروب‏ های موجود در روده انسان می‏باشد. برای آشنايی بيشت‏ر با اين ماده، به تبيين اوصاف الكل و آثار ظاهری الكل برجسم و روان آد می می‏پردازيم.

٢ - ويژگی‏ های الكل و آثار آن

الكل اتيليك در ٧٨/٣ درجه سانتی‏گراد به جوش می‏آيد و در ١١٤-درجه ذوب می‏شود. الكل مطلق، آب گونه‏ای است بی‏رنگ و زود آتش‏ گير، با بويی ويژه، در برودت زياد ابتدا قوام آمده و سپس مانند شيشه منجمد می‏گردد.(٨)

الكل برخلاف پندار بعضی، اثر تحريكی بر اعضای بدن ندارد، بلكه اثر آن تخدير يعنی تضعيف فعاليت‏ های بدن و كاستن از دقت در انجام رفتار های گوناگون است. در كتاب‏ های علمی نيز، الكل را در رديف تخدير كننده‏ها هم‏چون اِتِر و غيره می‏آورند. يكی از دانشمندان در اين زمينه می‏گويد: «اين واقعيت كه افراد تحت تأثير الكل، خجالتشان از بين می‏رود و زياد حرف می‏زنند، به علت اثر تحريكی الكل بر مغز نيست، بلكه به دليل از بين رفتن كنترلی است كه مراكز عالی مغز در ميانه‏روی و اعتدال شخص از خود انجام می‏دهند.»(٩)

به هر حال، تمامی مشروبات الكلی، حاوی مقداری الكل می‏باشند و هرگونه آثار تخديری كه از مشروبات الكلی بروز می‏كند مربوط به وجود اين ماده در آن هاست. ميزان اين تخدير كه ما از آن به «مستی» تعبير می‏كنيم بستگی به درصد الكل موجود در اين گونه مشروبات دارد. چنان چه شخص مقداری الكل بنوشد، قريب‏١٥ آن فوراً به وسيله جدار معده داخل در خون و بقيه در امعاء وارد می‏گردد. مقداری هم ممكن است به وسيله ريتين يا با ادرار خارج شود. ولی قسمت اعظم آن در هر حال در بدن می‏ماند و در آن جا متدرّجاً اكسيد شده و احتياجی به هضم و گوارش ندارد.(١٠)

كبد انسان قادر است در هر ساعت، ٨ گرم الكل را اكسيد كند. مقادير زيادتر در جريان خون ظاهر شده ولی غلظت كم‏تر از ٠/٠٥% علامتی در شخص به وجود نمی‏آورد. از غلظت ٠/٠٥% به بالاست كه علائمی نظير كاهش توازن اعمال فيزيكی و اختلال در ديد پيش خواهد آمد.

غلظت بالاتر از ٠/٢٥% علائم مشخصی به وجود می‏آورد. و اگر غلظت به ١% در خون برسد، اختلال تنفسی و قلبی و نهايتاً مرگ ايجاد می‏شود هر چند مقدار كشنده آن برحسب افراد فرق می‏كند.

پيتركوپر نيز در اين زمينه چنين می‏نويسد: «الكل از تمام راه‏ها جذب بدن می‏شود ولی جذب آن از راه دهان و معده بسيار كم است. روده كوچك ٨٠% يا بيشتر مقدار خورده شده را جذب می‏كند. كمتر از ١٠% بی‏تغيير از راه ادرار و تنفس دفع می‏شود. الكل در بافت‏ها به سرعت منتشر شده و در حدود ٨ گرم در ساعت اكسيد و به گاز كربنيك و آب تبديل می‏شود.(١١) بدين ترتيب مهم‏ترين اثر الكل، تضعيف دستگاه اعصاب مركزی است. الكل در نتيجه تأثير برروی اعصاب، واكنش در رگ‏ها ايجاد نموده و خون را به سطح بدن جريان می‏دهد و از اين طريق، پوست را قرمز می‏كند و ابتداء در بدن ايجاد حرارت می‏نمايد. اما اين اثر ديری نمی‏پايد، چرا كه پس از مدّت كوتاهی، بدن حرارت خود را تا دو برابر از دست می‏دهد.

شخصی كه الكل می‏نوشد ابتدا فعاليت او بيش از حد معمول می‏شود و به ترتيبی كه ذكر شد، درجه حرارت بدن بالا رفته و تنفس شديد می‏شود. آن گاه مركز تكلّم در مغز تحت تأثير الكل قرار گرفته و شخص پرچانگی می‏كند. سپس مركز سمعیِ مغز متأثر شده و شخص صدا های بی‏خود می‏شنود. بعد مركز بينايی مغز دچار اختلال گشته و شخص تصاوير موهوم می‏بيند. و بالاخره مركز حفظ تعادل تحت تأثير الكل قرار گرفته و كسی كه مشروب الكلی نوشيده، توازن اعمال فيزيكی خود را از دست می‏دهد.(١٢)

بدين ترتيب با نوشيدن الكل، خويشتن‏داری شخص كه به عنوان منشأ حجب و حيا در انسان پايه‏گذاری شده است، تقريباً از بين رفته و باعث بروز اعمال ناهنجار می‏شود.

از ديدگاه متخصصين اعصاب و روان، الكل، عالی‏ترين اعمال توقفی را فلج می‏كند و انسان را به سيرت و منش عاری از ملكات اخلاقی و بری از دانش و بينش سوق می‏دهد. استعمال الكل موجب دگرگونی در شخصيت انسان می‏شود و انسان با شرم و حيا را افسارگسيخته و بی‏بندوبار می‏نمايد.

عوارض مصرف الكل، غالباً منشأ ارتكاب اعمال شنيع و ارتكاب جرايم می‏گردد. طبق مطالعاتی كه مؤسسات جرم‏شناسی به عمل آورده‏ اند، اغلب جنايات جنسی و در حدود ٧٠% جرايم ضرب و جرح و ٨٠% قتل‏ها، خود آزاری و ديگر آزاری‏ها در اثر استعمال نوشابه‏ های الكلی واقع می‏شوند. ازدياد تصادفات وسايط نقليه در كشورهايی كه مجاز به نوشيدن الكل هستند براثر مستی رانندگان مزاحم است و روی همين اصل، استعمال مشروبات الكلی را اغلب قوانين ممنوع دانسته يا محدود نموده‏ اند.(١٣)

در كشور های سويس و فرانسه اگر ميزان الكل در خون بيش از ٠/٥ سانتی‏گرم در ليتر خون باشد، شخص مجاز به رانندگی نيست و تكرار كننده اين جرايم از حق رانندگی برای شش ماه محروم می‏شود. در دانمارك اين مقدار يك سانتی‏گرم و در انگلستان ٠/٨ می‏باشد.(١٤)

اثرات سوء نوشيدن الكل منحصر در آن چه گفتيم نيست. الكل نه تنها اعتدال روانی و تنظيم حركات و فعاليت‏ های انسان را مختل می‏سازد بلكه آثار مخرّب ديگری بر دستگاه‏ های مختلف بدن می‏گذارد؛ به عنوان نمونه، مصرف الكل، باعث سوءهاضمه و اختلال دستگاه گوارش و كبد می‏شود، زيرا به علت جاذب الرطوبه بودن آن، آلبومين‏ های سلول‏ های كبد و معده را منعقد می‏كند. در نتيجه معده اسيدكلريدريك پس نمی‏دهد و سلول‏ های كبد حالت مومی شكل (تشمّع كبدی) به خود می‏گيرند.(١٥)

اين است كه اسلام با نوشيدن هر نوع مشروبات الكلی، خريد و فروش و هر نوع بهره‏برداری از آنها به شدت برخورد كرده است. خمر در آيات قرآنی، پليدی و رفتار شيطانی تلقّی گرديده، نوشيدن آن، گناه كبيره قلمداد و هم‏چون قمار بازی موجب برانگيختن بذر عداوت و دشمنی دانسته شده است.(١٦)

براساس روايات اسلامی، كسی كه خمر می‏نوشد، تا چهل روز، نماز او پذيرفته نمی‏شود. بلكه در تمامی اديان الهی، هنگا می كه كامل گشته‏ اند، تحريم خمر جزء برنامه‏ های قطعی آنها بوده است.(١٧) نوشنده خمر در روز قيامت با صورت سياه و زبان بيرون آمده در حالی كه آب دهان او بر سينه‏اش می‏ريزد و فرياد العطش بر می‏آورد، محشور می‏گردد. كسی كه جرعه‏ای شراب بنوشد، روح ايمان از وی گرفته می‏شود و روح ناپاك و پَست جايگزين آن می‏گردد.(١٨)

متاسفانه هم اكنون در كشور های لائيك و عمدتاً در كشور های غربی مقادير زيادی الكل به صورت مشروبات الكلی مصرف می‏شود. تنها در سال ١٩٥٥ در فرانسه مطابق گزارش رسمی وزارت دارايی اين كشور، تعداد ٤٥٥٠٥٤ مشروب فروشی داير بود؛ يعنی برای هر ٨٦ نفر يك باب مشروب فروشی وجود داشته است.

اين در حالی است كه مصرف الكل سال به سال به طور مرتب در اين كشورها افزايش يافته است. هم اكنون دانشمندان كتاب‏ های متعددی درباره الكلیسم و مسائل كيفری و ناهنجاری‏ های اجتماعی‏نوشته‏ اند. پروفسور سيگار در كتاب خود تحت عنوان «الكلیسم از گذرگاه اجتماعی» الكلیسم را يكی از مهم‏ترين علل شكست فرانسه در جنگ دانسته و آكاد می علوم فرانسه، قطع‏نامه‏ای به همين مضمون در محكوميت مصرف نوشابه‏ های الكلی صادر نموده است.

از لحاظ علم ژنيتك نيز، اكثر فرزندان افراد الكلی، مبتلا به روان ‏پريشانی‏ های شديد می‏گردند و به همان جهت، عقب‏م اندگی‏های مختلف شعوری در آنان ايجاد می‏شود.(١٩)

٣ - كاربرد الكل

از الكل، به عنوان پرمصرف‏ترين ماده شيميايی در فرايند ساخت و سنتز، جدا سازی و توليد می‏توان نام برد.

در صنعت، الكل را جهت تهيه لاك، ورنی و رنگ‏ های انيلين و دواجات به كار می‏گيرند. الكل در آزمايشگاه‏ها به عنوان سوخت كاربرد دارد. ولی استفاده از آن به اين منظور، به صرفه نيست.

الكلی كه در صنعت به كار گرفته می‏شود، از لحاظ ماهيت، هيچ تفاوتی با الكل طبی ندارد و هر دو همان الكل اتيليك يا اتانول می‏باشند. منتها به دلايلی نظير گرفتن ماليات از نوشابه‏ های الكلی و يا جلوگيری از سوءاستفاده از آنها، كارخانجات توليد كننده الكل، مواد سمّی، بد بوكننده (هم‏چون متانول يا عرق چوب) و مواد رنگين كننده (هم‏چون پريدين) به آن می‏افزايند.(٢٠)

الكل بهترين حلال آلی است و لذا در آزمايشگاه‏ها و صنايع دارو سازی كاربرد بسيار زيادی دارد. در مواردی نيز الكل جهت محافظت از رشد ميكروبی در فرآورده‏ های دارويی، ساخت روكش قرص‏ها، و ضدعفونی كننده پوست به كار می‏رود.(٢١)

در پزشكی نيز الكل جهت ضدعفونی كردن ابزار های طبی و غيره به كار گرفته می‏شود. به علاوه قطعات تشريحی را به خوبی می‏توان در الكل از گنديدن و عفونت محافظت نمود. همچنین الكل در ساختن ادكلن‏ها و لوازم آرايشی نيز كاربرد فراوان دارد.

٤ - روش‏ های تهيه الكل

الكل اتيليك يا اِتانول اولين تركيب آلی است كه انسان تهيه نموده است، چرا كه قدمت صنعت الكل تقريباً به اندازه قدمت صنعت ‏نان است.

الكل مورد بحث از راه‏ های گوناگونی تهيه می‏شود كه می‏توان آنها را به دو روش كلی تقسيم نمود: روش طبيعی (تخمير) و روش صنعتی. ذيلاً اين روش‏ها را مورد مطالعه قرار می‏دهيم:

الف - روش تخمير يا فِرمانتاسيون ‏(٢٢)

در حقيقت پديده تخمير چيزی جز تجزيه قند نيست. نهايت قند به صورت‏ های گوناگون در طبيعت يافت می‏شود:انگور،كشمش،خرما،جو، برنج، سيب‏زمينی، ذرّت و مانند اين ها به ميزان زيادی قند در بردارند و لذا اين‏گونه مواد می ‏تو اند منابع اوليه جهت تهيه مايع الكلی باشد.

قارچ يا مخمّرها موجوداتی هستند كه قادرند به طريق بی‏هوازی رشد نمايند؛ يعنی در محيط واجد اكسيژن فراوان، مخمّرها مواد قندی را با تنفس هوازی به گاز كربنيك و آب تجزيه می‏كنند. و در غياب اكسيژن، مواد قندی را تخمير و گاز كربنيك و اتانول يا الكل اتيل توليد می‏كنند.

هم اكنون ثابت شده كه تخمير در واقع توسط يك آنزيم به نام «زيماز» كه توسط سلول‏ های قارچ توليد شده عملی می‏گردد. اين آنزيم‏ها يك نوع كاتاليزر آلی هستند كه باعث اجرای عمل و سرعت آن شده ولی خود دخالت مستقيم نمی‏كنند.(٢٣)

نتيجه فرايند تخمير، مايعی است كه عمدتاً محتوی آب و الكل است كه آن را خمر می‏ناميم. ولی مواد ديگری چون گليسيرين و اسيدسوكسينيك نيز به مقدار كم در آن يافت می‏شود. در كنار اين‏ها ماده‏ای هم به نام روغن فوزل در نتيجه تخمير به دست می‏آيد.(٢٤)

به هر حال مايع به دست آمده درجه الكلی بسيار پايينی در حد تقريبی ١٨ درصد دارد. برای اين كه غلظت الكل در اين مايع را كه از آن به درجه الكلی تعبير می‏كنند، افزايش دهند، از فرايند تقطير مجزّا(٢٥) استفاده می‏كنند. اساس اين عمل، تفاوت دمای جوش الكل و آب است. الكل تقريباً در ٧٨ درجه سانتی‏گراد می‏جوشد. در حالی كه آب برای جوشيدن بايد به دمای صد درجه برسد. از اين تفاوت نقطه جوش استفاده كرده مايع الكلی را كه همان خمر است در ديگ‏هايی ريخته و حرارت می‏دهند. الكل كه نقطه جوش پايين‏تری دارد سريع‏تر بخار می‏شود. بخار به دست آمده را از لوله‏ای كه اطراف آن را هوای سرد پوشانده عبور می‏دهند و به حالت مايع در می‏آورند.

هر چه اين عمل را - كه «ركتيفيكاسيون» ناميده می‏شود - بیشتر تكرار كنند، الكل درجه خلوص بیشتری پيدا می‏كند به طوری كه بیشتر الكل‏ های كاربردی در صنايع مختلف دارای درجه خلوص ٩٦ می‏باشند. در حالی كه مشروبات الكلی درجه الكلی بسيار پايين‏تری دارند؛مثلاًآب‏جو٤الی‏٦درصد،شراب‏١٦تا٢٠درصدو عرق يا ويسكی تا ٤٠ درصد در بردارنده ماده سكرآورالكل‏ می‏باشند.