شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

جايگاه صبر در اسلام

سمعتم قول الله عزوجل لنبيّكمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ( فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لاَ تَسْتَعْجِل لَّهُمْ ) (۱۲۶) ثم قال و( وَ إِن يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ،فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذِّبُوا وَأُوذُوا ) (۱۲۷) فقد كُذِّب نبى الله و الرسلُ من قبله و أوذوا مع التكذيب بالحق، فإن سرّكم أمرُالله فيهم الذى خلقهم له فى الأصل من الكفر الذى سبق فى علم الله أن يخلقهم له فى الأصل و من الذين سمّاهم الله فى كتابه فى قوله( وَ جَعَلْنَـهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ ) (۱۲۸) فتدبّروا هذا و اعقلوه و لا تجهِلوه فإنّه من يجهل هذا و أشباهه ممّا افترض الله عليه فى كتابه ممّا أمرالله به و نهى عنه، ترك دين الله و ركب معاصيه، فاستوجب سخط الله فأكبّه الله على وجهه فى النار(۱۲۹) ؛ اين گفته خداى متعال را شنيده ايد كه به پيامبرتان فرمود: «هم چنان كه پيامبران اولوالعزم صبر كردند، صبر كن و درباره ايشان شتاب مكن»

و پس از آن فرمود: «اگر تو را تكذيب كردند، پيش از تو نيز پيامبرانى را دروغگو شمردند و آنان بر تكذيب و آزار شكيبايى كردند».

بدين ترتيب پيغمبر خدا و پيامبران پيش از او مورد تكذيب مردم واقع شدند و علاوه بر تكذيب، در راه حق آزار ديدند. پس اگر از امر خدا درباره آنان مسرور مى شويد ـ همان امرى كه در اصل آنان را براى آن آفريد، در برابر كفرى كه در علم خدا گذشت كه ديگران را در اصل براى آن بيافريند (همان كسانى كه در قرآن از آنان نام برد و فرمود: و ايشان را پيشوا قرار داديم كه به سوى كفر رهبرى مى كنند) ـ پس در آنچه گفتيم تدبير و انديشه كنيد و آن را ندانسته نگيريد؛ زيرا هركس اين امر و ديگر چيزهايى را كه خداى متعال در كتابش بدان امر و نهى فرموده است ناديده بگيرد، دين خدا را فرو نهاده و از فرمان او سرپيچيده و سزاوار خشم خدا شده است و خدا او را به رو در آتش دوزخ افكند.

إن در «إن سرّكم» شرطيه و «ف» در «فتدبروا» جواب و جزاى شرط است؛ يعنى اگر امر خداوند در مورد انبيا شما را خوشنود مى كند تدبر و تعقل كنيد و سفيه نباشيد.

امامعليه‌السلام ابتدا داستان صبرپيامبران اولوالعزم(۱۳۰) را با استفاده ازآيات قرآنى يادآورى مى كند و مى فرمايد: اين بزرگان در راه تبليغ فرمان خدا صبر پيشه مى كردند.

سپس، به مؤمنان مى فرمايد: اگر صبر اين بزرگان، شما را خوشحال مى كند، تدبر و تعقل پيشه كنيد و خود را به جهالت نزنيد كه در اين صورت عذاب الهى در انتظارتان خواهد بود.

براساس فرمايش امام بايد در داستان زندگى پيامبران بزرگ تأمل كنيم و ببينيم اين بزرگواران چگونه در راه تبليغ دين سختى ها را به جان مى خريدند. بايد سرگذشت پيامبران اولوالعزم را مطالعه كنيم تا صبر نوح، ابراهيم، موسى و عيسى را درك كنيم و بدانيم كه اينها تا چه اندازه دشمنان و دوستان نادان را تحمل مى كردند.

در ادامه، شيعيان را به تدبر، تعقل و دورى از جهل امر مى كنند. البته جهل در اين جا در مقابل علم نيست، بلكه به معناى سَفَه است، يعنى انسان چيزى را بداند، اما به علم خويش عمل نكند. شخص عاقل چنين كارى نمى كند، بلكه اين كار فقط از سفيه بر مى آيد.

اراده معناى سفه از لفظ جهل معمول بوده و در قرآن نيز نظير آن آمده است.

مانند:( إِنِّى أَعِظُكَ أَن تَكُونَ مِنَ الْجَـهِلِينَ ) (۱۳۱) ؛ «به تو اندرز مى دهم كه مبادا از نادانان باشى». گر چه مخاطب آيه رسول خداست ولى در واقع ديگران مورد نظرند.

به قول عربها: «إياك أعنى و اسمعى يا جارة »(۱۳۲) . جهل در اين جا به معنى كار جاهلانه است. هم چنين در آيه ديگر خداى متعال مى فرمايد:( أَن تُصِيبُوا قَوْمَا بِجَهَــلَة ) (۱۳۳) ؛ مبادا به نادانى گروهى را آسيب برسانيد».

آيات ديگر نيز در اين باب وجود دارد و مرحوم شيخ انصارى نيز در رسائل به اين معنا اشاره كرده است.

حضرت از شيعيان مى خواهند اين ماجراها را به ياد آورند و تعقل و تأمل نمايند و در نهايت به آن بزرگواران تأسى جسته، خود نيز صبر و تحمل پيشه كنند. البته صبرى كه پيامبران به خرج مى دادند از ما بر نمى آيد، ولى بايد به اندازه توانمان سعى نماييم.(۱۳۴)

امام مى فرمايد: «مما افترض الله عليه فى كتابه » و اينجا از صبر در مقام تبليغ در مقابل دشمن، به فرض و وجوب تعبير مى كند. بايد دانست كه صبر به عنوان فضيلتى اخلاقى درهمه جا واجب نيست، بلكه به احكام پنج گانه حرام، حلال، مكروه، مستحب و مباح تقسيم مى شود.

بنابراين گاهى اوقات صبر واجب مى گردد. به عنوان مثال در امر تبليغ دين و احكام،صبر درحد اتمام حجت برطرف مقابل واجب است.اين صبر به عنوان مقدمه وجود، واجب است. بنابراين، صبر در مقابل دشمن، در مقابل بلاهايى كه در راه تبليغ بر سر انسان مى آيد، و نيز در مقابل دوستان نادانى كه چوب لاى چرخ مى گذارند، واجب است و حكم فريضه را دارد و اگر كسى تا اين حد صبر پيشه نكند طبق فرمايش فرزند رسول خدا، ترك دين خدا كرده و از دين خارج شده است.

همان طور كه نماز، حج، خمس و مانند آن جزء دين است، صبر نيز جزء دين است. ترك صبر گناه است و هركس مرتكب شود مستوجب خشم الهى مى گردد و سرانجام او چنين خواهد بود: «فاكبّه الله على وجهه فى النار ؛ خداوند او را با صورت در آتش خواهد انداخت.»

روايتى به اين مضمون از طريق عامه و خاصه نقل شده است كه روزى يكى از همسران رسول خدا با ايشان تلخى و داد و بيداد كرد و گستاخى را به جايى رسانيد كه به رسول خدا گفت «لا انظر فى وجهك أبداً ؛ ديگر هيچ وقت به صورت تو نگاه نمى كنم»

منظور از ذكر اين ماجرا، دانستن برخورد رسول خدا، آن فخر عالم، در مقابل اين گستاخى است. تا جايى كه من دركتاب هاى روايى بررسى كرده ام، قضيه همان جا خاتمه يافت و پيامبر هيچ عكس العملى از خود نشان ندادند. آرى، رسول خدا حكمِ زدنِ همسر را «اضْرِبُوهُنَّ »(۱۳۵) را بلد بودند چرا كه اين آيه بر ايشان نازل شده بود.

خُلق خوش محمدى و بردبارى ايشان تا روز قيامت براى تمام انسان ها سرمشق است. صبر براى اتمام حجت، بهتر از هر كس ديگرى در اخلاق رسول خدا مشهود مى باشد و ايشان بهترين اسوه براى مسلمانان است.

حكايت

در تفسيرها و كتاب هاى روايى حكايتى نقل شده است كه ذكر آن خالى از لطف نيست. در جنگ بدر، پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تمام غنايم را بين لشكر اسلام تقسيم كردند.

ايشان اسلحه، لباس، اسب، طلا، جواهر، همه و همه را تقسيم فرمودند و هيچ چيز براى خودشان بر نداشتند(۱۳۶) . در گيرودار تقسيم، يك قطيفه سرخ رنگ از غنائم گم شد.

يكى از مسلمان ها كه در جنگ شركت كرده بود، و پشت سر رسول خدا نماز مى خواند، در مجالس آن حضرت حضور داشت، و خلاصه يكى از دوستان پيامبر به شمار مى آمد، پشت سر رسول خدا شايع كرد كه خود پيامبر آن قطيفه را دزديده است.

مسئله به جاهاى باريك كشيده، و باعث دو دستگى بين مسلمانان شد. رسول خدا با آن كه مى دانستند چه كسى اين حرف را زده، رسوايش نكردند.

واقعاً اگر هيچ پند ديگرى وجود نداشت، براى آنان كه اهل علم، تدبير، و ارشادند همين ماجرا كفايت مى كرد. من در اين جا به خوانندگان توصيه مى كنم كه حتما اين ماجراى تاريخى را به نحو مفصل مطالعه(۱۳۷) و در آن دقت كنند.

در ميان خصوصيت هاى اخلاقى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خسته و مأيوس نشدن از كوشش، از ديگر ويژگى هاى ايشان برجسته تر بود.

يكى از مسلمان ها(۱۳۸) مى گويد: پيامبر از بس به من اصرار كرد، من از روى ايشان خجالت كشيدم و اسلام آوردم.

پيامبر گرامى وقتى به برخى افراد اسلام را عرضه مى كردند بى درنگ اسلام مى آوردند، اما بعضى افراد بارها و بارها پيشنهاد آن حضرت را رد مى كردند.

عده اى نيز به رغم كوشش هاى پى گير و خستگى ناپذير ايشان، به ظاهر اسلام مى آوردند. همه افراد مثل هم نيستند. خداوند متعال تمام اين صحنه ها را براى امتحان بشر نهاده است.

با صبر وشكيبايى پيروزى حاصل مى گردد.

تزكيه نفس نيز چنين است. افرادى كه از تزكيه نفس خود مأيوس مى گردند، يأسشان به سبب خستگى است. آرى، درست است كه صفات پسنديده با يك بار و دوبار تمرين به دست نمى آيند، اما با صد بار و هزار بار، به دست مى آيند!

بر اثر تمرين بسيار سرانجام موفقيت حاصل مى شود. علماى گذشته با سختى مطالعه مى كردند، به سختى مطلبى ياد مى گرفتند و با چه خون دل خوردن، كتاب مى نوشتند، تا به دست من و شما برسد.

بنده به دليل علاقه شخصى از قديم الايام كمابيش در اين موضوع مطالعه داشته ام و موارد بسيارى از اين زحمت ها و مرارات ها را كه علما متحمل مى شدند خوانده ام. پشتوانه اين همه زحمت چه بوده است؟

داستانى در اين باره

مرحوم شيخ جوادبلاغى(۱۳۹) از استادان مرحوم والد بنده بود. ايشان يكى از علماى بزرگ اسلام است كه كتاب هاى نفيس و گران قدرى، همچون الرحلة المدرسية و الهدى الى دين المصطفى(۱۴۰) را در رد آيين يهود و مسيحيت به رشته تحرير در آورده است.

كتاب هاى ايشان در اين زمينه از جمله بهترين كتاب هاست. در اين كتاب ها به تحريف هاى تورات و انجيل پرداخته شده و آن مرحوم تناقضات عهدين را كنارهم نهاده و اختلاف نسخ تحريف شده فعلى را با تورات و انجيل اصلى به اثبات رسانده است.

كتاب هاى ايشان فوق العاده ارزش دارد. اگر يك صحفه از اين كتاب ها را در مقابل خود بگذاريد مطالب و دلايل بسيارى براى اسلام آوردن يك شخص يهودى يا مسيحى در آن خواهيد يافت.

شيخ جوادبلاغى بسيار فقيربود وبه زحمت خرج زندگى خود را به دست مى آورد.

از همين رو سرانجام براثر بيمارى سل مُرد. اما اين كه چطور اين كتاب ها را نوشت خود حكايتى بسيار آموزنده است. از مرحوم والد «آية الله ميرزا مهدى شيرازى (۱۴۱) »، نقل شده است كه ايشان براى نوشتن اين كتاب ها نياز به فراگيرى لغت عبرى داشتند؛ چرا كه تورات و انجيل به زبان عبرى است و آن زمان مانند امروز دانشگاهى نبود كه اين زبان را آموزش دهند و اين كتاب ها را دقيق ترجمه كنند.

در نتيجه ايشان براى آنكه بدانند ترجمه هاى عربى و فارسى با اصل كتابها فرقى دارند يا نه، تصميم مى گيرند لغت عبرى را بياموزند. در آن زمان اسرائيل وجود نداشت و يهودى ها در همه جاى جهان از جمله در سامرا پراكنده بودند.

در اين شهر بازارى وجود داشت به نام سوق اليهود، كه يهودى ها و بچه هايشان در آن به زبان مادرى شان يعنى عبرى گفتوگو مى كردند.

ايشان ابتدا مى خواستند عبرى را از بزرگان و علماى يهود ياد بگيرند، ولى آنها آموزش نمى دادند؛ زيرا معلوم بود هدف شيخ از يادگيرى عبرى، استفاده از آن عليه يهوديت است.

بازاريان و تجار نيز از آموزش زبان عبرى به شيخ خوددارى مى كردند.

مرحوم بلاغى گاهى اوقات براى فهميدن معناى يك كلمه مجبور مى شد سر ظهركه هيچ كس در آن گرماى سوزان عراق بيرون نمى آمد و همه در سرداب ها مشغول استراحت بودند، به محله يهودى ها برود و با پول نهار و شامش آب نبات مى خريد و به بعضى از اين بچه يهودى ها كه از سركم عقلى بيرون مانده بودند مى داد تا يك كلمه ازكتاب تورات برايش معنا كنند.

در آن گرما همه مردم بيست، سى پله زير زمين مى رفتند تا در محيط خنكى باشند،و حتّى در حرم عسكريينعليهما‌السلام هم كسى پيدا نمى شد و از گرما ضريح داغ مى شد تا جايى كه نمى شد بر آن بوسه زد.

عده اى براى آن كه لبشان نسوزد عبا را روى ضريح مى گذاشتند و روى عبا را مى بوسيدند. مرحوم بلاغى در چنين وضعيتى تورات را كه دو برابر قرآن است زير بغل مى گرفت و از بچه ها معناى كلمات آن را مى پرسيد و به اين شكل لغت عبرى را ياد گرفت.

مرحوم بلاغى با خود نگفت خدايا، نه دانشگاهى وجود دارد كه عبرى ياد بگيرم، نه پولى دارم و نه طاقت گرما دارم. بلكه با تعقل و تدبرى كه حضرت صادقعليه‌السلام مى فرمايد، به اين نتيجه رسيد كه به رغم تهى دستى برود از بچه هاى يهودى ياد بگيرد و كلمه كلمه ياد گرفت.

عبرى لغتى است كه هرچند با زبان عربى خويشاوند و هم ريشه است، شباهت زيادى به عربى ندارد و آموختن آن آسان نيست. چه قدر صبر و كوشش خستگى ناپذير لازم است تا از طريق معلمانى كه بچه هستند، بر اين زبان تسلط حاصل شود.

آن وقت ما بياييم اين صبر را با صبر خود، مقايسه كنيم، اصلا قابل قياس نيست.

آن بزرگوار با چنين مشقت هاى طاقت فرسايى كتاب هاى الهدى و الرحله را نوشت. من ده ها كتاب در مناقشه كتاب عهدين ديده ام، اما واقعا اين دو كتاب مرجعى براى محققان است و ديگران نيز كه خواسته اند در اين زمينه كتاب بنويسند از آنها استفاده كرده اند. اين معناى صبر در تبليغ است. حال روز قيامت، ما را كنار شيخ جواد بلاغى مى گذارند!؟

امثال ما هرگز شايستگى مقايسه شدن با ايشان را نداريم.

حضرت امام صادقعليه‌السلام از خسته نشدن در صبر و تبليغ، به دين خدا تعبير كرده اند.

ماجراى حضرت نوح، ابراهيم، موسى، عيسى، و خود پيامبراكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم همه براى بشر سرمشق و آكنده از پند است. خداى متعال در چندين جاى قرآن به پيامبر مى فرمايد: پيامبران اولوالعزم قبل از تو نيز تكذيب مى شدند:( كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ فَصَبَرُوا ) (۱۴۲) ؛ پيش از تو پيامبرانى تكذيب شدند پس صبر كردند».

در بعضى از اين آيات كلمه «رسل» با «أل» آمده است كه جمع محلاى به الف و لام از جمله صيغه هاى عموم است و دلالت آن بر عموم از بقيه صيغه هاى عموم فراگيرتر است. يعنى تمام پيامبران، بدون استثنا تكذيب مى شدند.

البته هم چنان كه اشاره شد اين سفارش ها از باب «اياك اعنى و اسمعى يا جارة »(۱۴۳) است. درست است كه مخاطب اين آيات، رسول خداست، اما مخاطب اصلى تمامى انسان ها مى باشند. يعنى اى انسان ها، بايد صبر داشته باشيد صبر نيز تصميم مى خواهد.

اگر كسى تصميم گرفت و صبر نيز پيشه كرد، موفق خواهد شد، اما اگر صبر نكرد، نه تنها موفق نمى شود، بلكه خود را در معرض نابودى قرار مى دهد.

در اين قسمت از نامه نيز، حضرت تهديد به خشم الهى كرده و فرموده است: اگر صبر پيشه نكنيد دچار عذاب الهى مى شويد.

در امر تبليغ صبر مقدمه واجب است و بايد صبر به خرج داد تا حجت بر طرف مقابل تمام شود كافرى كه شما را نمى شناسد، و مغزش از انديشه هاى باطل و انحرافى آكنده است، مطمئناً با يك بار دعوت كردن مسلمان نمى شود و گفته شما را نمى پذيرد.

پيامبران، ائمه، صالحان، علما و اتقياى گذشته يك مطلب را بارها تذكر داده اند. خود قرآن نيز گاهى يك مطلب را بارها و بارها يادآورى كرده است. بايد يك مطلب را به قدرى با انواع شيوه ها و براهين خردمندانه و استوار، تكرار كرد كه طرف مقابل قانع شود. حال اگر پذيرفت كه هدايت شده، و اگر نپذيرفت دست كم حجت بر او تمام شده است و گوينده نيز تكليف خود را انجام داده است. مقام اثبات در امر تبليغ بسيار مهم است. بايد كارى كرد كه مخاطب بر سر دو راهى قرار گيرد و به درستىِ سخن شما اعتقاد پيدا نمايد، و همان گونه شود كه خداى متعال در قرآن فرموده است:( وَجَحَدُوا بِهَا وَ اسْتَيْقَنَتْهَآ أنفسهم ) (۱۴۴) ؛ و در حالى كه يقين داشتند از روى ستم و طغيان انكارش كردند».

آرى، اگر حجت تمام شد، انسان ديگر وظيفه اى ندارد، اما تا بخواهد به اين جا برسد بايد بارها تكرار كند و نرمى سخن و گفتار خردمندانه و موعظه و حكمت لازم است.

بسيارى از منبرى ها و وعاظ موفق قبل از منبر فكر مى كنند كه چگونه سخن بگويند تا گفتارشان بر دل مستمع بنشيند.

اول آيه بخواننديا اول داستان بگويند؟

روايت را كجاى سخن بگنجانند؟ مطالب را چگونه سامان دهند؟

شخصى براى بنده نقل مى كرد كه چهل سال پيش واعظى در كربلا منبر مى رفت. تصميم گرفته بود ده شب درباره فضيلت نمازِ شب سخنرانى كند.

پس از آن ده شب تمامى اهل آن جلسه نماز شب خوان شدند.

در مورد نماز شب آيات، روايات و قصه هاى بسيارى وجود دارد. اگر يك شب منبر كارگر نبود شب ديگر، و اگر باز هم مؤثر نيفتاد شب ديگر تا سرانجام اثر كند و شخصى را نماز شب خوان نمايد.

انسان بايد صبر را جزء زندگى خود قرار دهد؛ صبر در مقابل پدر و مادر، صبر در مقابل زن و بچه، صبر در مقابل برادر و خواهر.

اين ها همه لازمه زندگى است. بايد صبر پيشه كرد. گاهى مبلغانِ دين را به سخره مى گيرند، گاهى به آنان ناسزا مى گويند، به هر حال بايد صبر پيشه كرد.( يَاحَسْرَةً عَلَى الْعِبَادِ مَا يَأْتِيهِم مِّن رَّسُول إِلاَّ كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ ) (۱۴۵) ؛ دريغا بر اين بندگان! هيچ رسولى بر آنان نيامد مگر اين كه او را ريشخند مى كردند».

خداوند تكوين را چنين قرار داده كه افراد اين اختيار و قدرت را داشته باشند كه پيامبران را ريشخند كنند، ولى در تشريع از اين كار نهى كرده و پيامبران را هم به صبر فرمان داده است.

آثار دعا

«أكثروا من أن تدعواالله فإنّ الله يحبّ من عباده المؤمنين أن يدعوه و قد وعد عباده المؤمنين بالإستجابة والله مصيِّر دعاءَ المؤمنين يوم القيامة لهم عملا يزيدهم به فى الجنّة »(۱۴۶) ؛ به درگاه خداى متعال فراوان دعا كنيد؛ زيرا خدا دوست دارد كه بندگان با ايمانش به درگاه او دعا كنند و به آنها وعده اجابت داده است.

خدا دعاى مؤمنان را در روز قيامت به صورت عملى در مى آورد كه با آن در بهشت بر پاداش و جايگاهشان مى افزايد.

دعا و كوشش دو راه رسيدن به اهداف و آروزهاست. هيچ كدام از اين دو كار بر ديگرى برترى ندارد و هر دو با هم انسان را به نتيجه دلخواه مى رساند، درست مانند دو رشته سيم كه با يكديگر لامپ را روشن مى كنند. همان خدايى كه فرموده است:( وَ أَن لَّيْسَ لِلاِْنسَـنِ إِلاَّ مَا سَعَى ) (۱۴۷) ؛ «براى انسان جز حاصل تلاش او نيست» و( وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى ) (۱۴۸) ؛ «نتيجه» كوشش او به زودى ديده خواهد شد»، در جاى ديگر مى فرمايد:( قُلْ مَا يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّى لَوْلاَ دُعَآؤُكُمْ ) (۱۴۹) ؛ «بگو اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هيچ اعتنايى به شما نمى كند».

هيچ كدام از اين دو به تنهايى و بدون وجود ديگرى ثمربخش نيست. همان طور كه كوشش بدون دعا نتيجه ندارد، دعا بدون سعى و كوشش نيز فايده اى به همراه نخواهد داشت؛ چرا كه اراده خالق يكتا بر اين تعلق گرفته است كه اين دو با يكديگر اثر داشته باشند.

در سيره معصومينعليهم‌السلام نيز جايى نيست كه وجود مقدس آن بزرگواران يكى از اين دو كار را بدون ديگرى سفارش كرده باشند.

پيامبراكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه خداوند در وصف ايشان فرموده است: «لولاك لما خلقت الافلاك (۱۵۰) ؛ اگر تو نبودى افلاك را نمى آفريدم»، با وجود اين كه هميشه دست به دعا بودند و از خداوند استمداد مى طلبيدند، دست از تلاش نيز بر نمى داشتند و همواره مشغول تبليغ اسلام و آماده سازى مسلمانان براى ايستادگى در برابر مشركان بودند.

حضرت امام صادقعليه‌السلام در اين بخش از رساله خويش، شيعيان را به زياد دعا كردن واستمرار در اين كار فرا مى خواند.

انسان بايد براى هر خواسته مشروعى دعا نمايد و دعا كردنش استمرار داشته باشد، به نحوى كه بگويند: زياد دعا مى كند. دعا كردن بايد به گونه اى باشدكه انسان خود باور كند كه دست كم پايين ترين درجه دعا را انجام داده و در اين امر كوتاهى نكرده است.

در جمله «اكثروا من ان تدعواالله » متعلق دعا حذف شده است و حذف متَعَلق افاده عموم مى كند؛ يعنى بايد در همه چيز دعا كرد. تنها جايى كه نبايد دعا كرد، دعا كردن براى محرمات است. در غير اين مورد، دعا كار پسنديده اى است.

«فإن الله يحب من عباده المؤمنين ...»، مرحوم علامه مجلسى در مورد اين عبارت فرموده است: مراد آن است كه خداوند از بين اعمالى كه بندگان مؤمن او انجام مى دهند دعا كردنِ آنها را دوست دارد، نه اين كه فقط خداوند بنده اى را كه دعا مى كند دوست دارد.

ظاهر عبارت نيز نظر ايشان را مى رساند. البته، اين منافات با آن ندارد كه خداوند اعمال ديگرى را نيز دوست داشته باشد، ولى اين يك شاخص است و در همين حد مى توان گفت كه خداوند دعا كردن مؤمنان را دوست دارد.

چگونگى استجابت دعا

گاهى اوقات هر قدر دعا كرده ايم، دعايمان مستجاب نشده است. امام صادقعليه‌السلام در اشاره به اين مسئله مى فرمايند: اين دعاها از بين نرفته و باقى مى ماند و در روزى كه احتياج شما بيشتر است، مستجاب مى شوند، آن روز، جز قيامت نيست.

خداوند دعاى مستجاب نشده مؤمنان را نگه مى دارد و بيشتر از آنچه فكر مى كردند و توقع داشتند در بهشت به آنها خواهد داد.

فرض كنيد روزى شخصى از سر احتياج و اضطرار از شما پولى بخواهد اما شما متوجه شويد احتياج او به اين پول حياتى نيست و ضرورتى ندارد اين پول را به او بدهيد، اما همان لحظه مبلغ موردنظر او را به حسابى كه به نام اوست واريز مى كنيد تا روزى كه آن شخص نياز شديدى به پول پيدا كرد آن را به او بدهيد و بگوييد من اين پول را براى چنين روزى نگه داشته بودم كه به شما بدهم.

ماجراى دعا و استجابت آن نيز چنين است. ممكن است بنده اى از خداوند بخواهد اسباب مسافرت يك ماهه اى برايش فراهم گردد تا در آن يك ماه خوش باشد.

شايد اين دعا مستجاب نشود، اما در عوض به جاى يك ماه، خداوند يك هزار سال خوشگذرانى در بهشت به او عطا خواهد كرد. در روايت آمده است كه آروزها و دعاهايى كه در اين دنيا مستجاب نشده است روز قيامت به گونه اى مستجاب مى شوند كه انسان آرزو مى كند كه اى كاش هيچ كدام از دعاهايم در دنيا مستجاب نمى شد.

شيعيان كم و بيش به اين مسايل عقيده دارند، اما فهميدن آن بسيار مهم است.

روايتى از ابن فهد حلى(۱۵۱) در عُدّة الداعى نقل شده است كه در بحار الانوار و مستدرك سفينة البحار نيز آمده است:

«فيما أوحى الله إلى داوود: من إنقطع إليّ كفيته و من سئلنى أعطتيه، و من دَعانى أجبته و إنّما اُؤخّر دعوته و هى معلّقه، و قد استجبتها له حتّى يتمّ قضائى، فإذا تمّ قضائى أنفذت ما سأل. قل للمظلوم إنّما اٌؤخّر دعوتك و قد استجبتها لك على من ظلمك لضروب كثيرة غابت عنك، و اَنا أحكم الحاكمين. اما أن تكون قد ظلمت رجلا فدعا عليك فتكون هذه بهذه لا لك و لا عليك (۱۵۲) ؛ از جمله چيزهايى كه خدا به حضرت داوودعليه‌السلام وحى فرمود اين بود: هركس از غير من قطع اميد كند، او را بى نياز كنم و هركس از من بخواهد به او عطا مى كنم و هركس مرا بخواند اجابت مى كنم، هرچند اجابت دعاى او را تا آن زمان كه مقدر كرده ام به تأخير اندازم و چون زمان مقدر به سرآيد خواسته اش را جامه تحقق پوشم.

به مظلوم بگو اجابت دعا و نفرين تو را عليه ظالم به تأخير مى اندازم و به اشكال گوناگونى كه خبر ندارى، عليه او كارگر مى گردانم و من نيكوترين داوران و دادگسترانم. چه بسا به شخصى ستم كرده اى و تو را نفرين كرده باشد. در آن صورت دعاى تو در برابر دعاى او خنثى مى شود و نه به سودت چيزى مستجاب مى شود و نه به زيانت».

گاهى اوقات ممكن است شخص در عين حالى كه مظلوم است، زير دستانش در جاى ديگرى به كسى ظلم كرده باشند و او نيز از سويداى دل دعايى كرده باشد.

نقل شده است كه عده اى از مؤمنان براى رفع ظلمى كه به آنها وارد شده بود دعا مى كردند و از خداوند استمداد مى طلبيدند، اما دعايشان مستجاب نمى شد.

يكى از زهاد و بندگان خاص خدا در عالم مكاشفه يكى از معصومينعليهم‌السلام را ديده بود كه فرموده بودند: «سبقتكم دعوة مستجابة » يعنى شما قبلا ظلمى مرتكب شده بوديد كه عليه شما دعا كرده بودند. از اين رو دعاهاى شما مستجاب نمى شود.

انسان بايد توجه داشته باشد كه در زندگى ظلمى مرتكب نشود.

استاد نبايد نسبت به شاگرد ظلم كند، پدر و مادر نبايد به فرزند ظلم كنند.

در تمام روابط بايد به اين موضوع توجه داشت همان طور كه در معامله و خرج كردنِ پول دقت لازم است، در معاشرت با ديگران نيز بايد با دقت تمام، مواظب كردار خود باشيم تا مبادا ظلمى از ما سر زند.

در ادامه روايت پيشين آمده است: «وإما أن تكون لك درجة فى الجنة لا تبلغها عندى إلاّ بظلمه لك (۱۵۳) ؛ و چه بسا درجه اى برايت در بهشت مقرر شده باشد كه در نزد من به آن دست نيابى مگر اين كه مظلوم واقع شوى».

تنها قسمت كوچكى از درجات بهشت مربوط به نماز و روزه و عبادت است و قسمت اعظم آن در مقابل فشارها و سختيهايى است كه انسان در دنيا متحمل مى گردد.

اگر منزلت كسى در بهشت داراى ۱۸۰۰ درجه باشد، ممكن است پنجاه درجه به سبب عبادت، صد درجه به سبب خيرات، و دويست درجه آن به پاس حُسن خلق باشد،اما هزار درجه به دليل فشار و مظلوميت در دنياست.

در دنباله همين روايت مى فرمايد: «لأنى أختبر عبادى فى أموالهم و أنفسهم ؛ زيرا من بندگانم را در مال و جانشان آزمون مى كنم».

شروط استجابت دعا

«عن أبى عبدالله، قال: كان بين قوله قد اُجيبت دعوتكما و بين أن اُخذ فرعون أربعون سنة (۱۵۴) ؛ از امام صادقعليه‌السلام روايت شده است كه فرمودند: بين اين گفته خدا كه فرمود: دعاى شما مستجاب شد، و مرگ فرعون چهل سال طول كشيد».

خداى متعال به موسى و هارونعليهما‌السلام مى فرمايد: «دعاى شما مستجاب شد»، اما اين استجابت چهل سال طول كشيد.

«إنّ رجلا اتى النبى صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فقال ادع الله أن يستجيب دعائى فقال إذا أردت ذلك فأطب كسبك (۱۵۵) ؛ مردى خدمت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسيد و از ايشان خواست تا از خدا بخواهد دعاى او مستجاب گردد. رسول خدا فرمودند: اگر مى خواهى خدا دعاى تو را مستجاب نمايد، كسب خود را پاكيزه كن و در جامعه غل و غش نكن.»

اين يكى از شروط استجابت دعاست. بنابراين كسى كه مى خواهد دعايش مستجاب گردد نبايد ديگران را در معامله فريب دهد.

«روى أنّ موسى رأى رجلا يتضرّع تضرّعاً عظيماً ويدعوا رافعاً يديه و يبتهل (۱۵۶) ؛ روايت شده است كه حضرت موسىعليه‌السلام شخصى را ديد كه سخت در حال تضرع است و در حالى كه دست هايش را بلند كرده، با زارى به درگاه خدا دعا مى كند».

ابتهال انواعى دارد. يكى از آنها اين است كه انسان دست هايش را به سوى خداى متعال بلند نمايد و آنها را از يكديگر باز كرده، دعا نمايد. حضرت موسى شخصى را ديد كه با اين حال به درگاه خداى متعال دعا مى كرد به حضرت موسى وحى شد كه: «لو فعل كذا وكذا لما استجبت دعائه، لأنّ فى بطنه حراماً، و على ظهره حراماً و فى بيته حراماً (۱۵۷) ؛ اين مرد هر قدر دعا كند دعاى او را مستجاب نخواهم كرد چرا كه لباسش حرام، خوراكش حرام و در خانه اش نيز حرام است».

كنايه از اين كه وسايل خانه اش دزدى است يا زنش كار حرام انجام مى داده است. به هرحال مراد حرامى است كه انسان در برابر آن مسئول است، و الاّ اگر در حرام نقشى نداشته باشد عقوبت ندارد.

غرض اين كه استجابت دعا نيز مانند بسيارى از كارهاى روزمره ما شروط و قيودى دارد. كسى كه مى خواهد ازدواج كند، چه بسا با همسرش شرط و شروط مى گذارد، آن كه مى خواهد خانه اى معامله كند با شرط شروط معامله مى كند. هر كارى شرط و شروطى دارد و استجابت دعا نيز از اين قاعده بيرون نيست. نقل شده است كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمودند: «إن الله يحبّ السائل اللحوح (۱۵۸) ؛ خداى متعال بنده اى را كه در خواهش خود پافشارى مى كند، دوست مى دارد.»

بندگان خداوند پافشارى و اصرار را دوست ندارند و اگر كسى چيزى از آنها بخواهد و پاسخشان منفى باشد، ولى اصرار فراوانِ طرف مقابل را ببينند به ستوه مى آيند. اما خداى متعال چنين نيست و اصرار و الحاح بندگان خود را دوست دارد. پس اگر چيزى از خدا خواستيد و يك بار، دوبار، سه بار، ده بار، يا صدبار گفتيد و برآورده نشد، خسته نشويد و دوباره از خدا بخواهيد؛ چرا كه تكرار يكى از شروط استجابت دعاست. در همين زمينه روايتى ازامام باقرعليه‌السلام نقل شده است كه فرمودند: «والله لا يلحّ عبد مؤمن على الله فى حاجة إلاّ قضاها له (۱۵۹) ؛ هيچ بنده مؤمنى نيست كه با اصرار از خداى متعال حاجتى بخواهد و خدا آن حاجت را برآورده نكند».