مقدمه مؤلف
«تاريخ» نشان داده است كه افراد زيادى از بشر، در طول زندگى و يا پاره اى از مراحل زندگيشان، با مشكلات و مسايل روانى و رفتارى، رو به رو بوده اند و براى حل آنها به رهبران و دانشمندان دينى، معلمان، مشاوران و راهنمايان مجرب و متخصص، مراجعه مى كرده اند.
امروزه، بيش از گذشته، مردم به مشاوره و راهنمايى نيازمندند؛ زيرا نظر به تنوع نيازهاى اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى، روانى عاطفى و... و افزايش تعداد افراد موضوع راهنمايى و مشاوره، مسائل روانى و رفتارى، بسى پيچيده تر گرديده و جلوه هاى بيشترى پيدا كرده است. و مراجعه به مشاوران هم به دليل فقر، كمبود وقت، مشغول بودن مشاوران و امورى ديگر، براى همكان ميسر نيست.
تقريبا همه افراد، به نحوى با مشكلات روانى خود و يا كسانى كه در ارتباط با آنان هستند رو به رويند. كودكان و نوجوانان از اخلاق و برخورد والدين در رنجند و والدين از ناسازگارى، طغيانگرى، پرخاشگرى و رفتارهاى نابهنجار كودكان و نوجوانان خود، در ناراحتى و غم و اندوه به سر مى برند. در مدارس، دانش آموزان زيادى وجود دارند كه كم و بيش داراى مشكلات روانى مى باشند و معلمان، مديران و ناظمان، روزمره، با رفتارهاى نابهنجار آنان رو به رو هستند. در خانواده ها خيلى از همسران به دليل مشكلات روانى خود، يا همسر و يا هردو، از زندگى آرام و لذتبخشى برخوردار نيستند و زمينه ناراحتيهاى فرزندان را نيز فراهم مى سازند.
براى حل اين مشكلات و پيشگيرى از پديد آمدن آنها در افراد جامعه، كوششهايى از ناحيه دانشمندان دينى، روان شناسان، مشاوران و مؤ لفان به عمل آمده است و در چند دهه اخير مسائل رفتارى و روانى كودكان، نوجوانان و جوانان بالخصوص به عنوان محور عمده مشاوره و راهنمايى يا روان شناسى مشاوره درآمده است و امكانات آموزشى و پژوهشى ويژه مسائل و مشكلات روانى آنان در دانشگاهها و مدارس، توسعه يافته و كتابها و مجله هاى تخصصى در اين زمينه، بسيار انتشار يافته است.
هدف از مشاوره، شناخت تواناييها و استعدادهاى بدنى، روانى، عاطفى، عقلى، اجتماعى، اخلاقى افراد و كمك به رشد همه جانبه آنها و پيشگيرى از ابتلاى آنها به مشكلات روانى است.
مشاوره و روان درمانى بويژه اسلامى آن، سعى مى كند چگونگى زندگى مفيد و خالى از مشكل را به افراد بياموزد و از آنان شخصيتى بسازد كه بتوانند به خوبى، با خود، ديگران و محيط، تعامل كنند و به هدفهاى عالى تعليم و تربيت برسند و به حيات و زندگى واقعى، نايل شوند.
قرآن مى فرمايد:
يا ايها الذين امنوا استجيبوا لله وللرسول اذا دعاكم لما يحييكم...
.
«اى مؤمنان ! خدا و رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله
را اجابت كنيد (و به راهنماييها و ارشادهاى اولياى دين عمل نماييد) شما را به آنچه باعث حيات واقعى شما در آن است، راهنمايى مى كنند».
يكى از مبانى نظرى مشاوره از ديدگاه اسلامى اين است كه اكثر مشكلات، بويژه مشكلات روانى، از خود انسان و تعاملهاى او برمى خيزد. در مشاوره دينى، علل گرفتاريها و مسائل روانى، در خود افراد و سابقه زندگى آنان جستجو مى گردد و در اين جستجوگرى است كه افراد به خودشناسى رسيده و به نقاط قوت و ضعف خود پى مى برند، بينشهاى صحيح را از افكار و باورهاى نادرست تشخيص مى دهند و در مورد خود، عقايد و ايمان و رفتارهاى معقول و انسانى به بصيرت مى رسند و با مشكل شناسى، به مشگل گشايى مى پردازند.
در حقيقت، از نظر مشاوره اسلامى، همان طور كه دردها و مشكلات، از خود افراد ناشى مى شود، درمانها و راه حلها نيز از خود آنان خواهد بود. اميرالمؤمنينعليه‌السلام
مى فرمايد:
دواؤ ك فيك ولا تشعر وداؤ ك منك و تستنكر
.
«اى انسان ! درمان تو در تو (و از خود تو) است و خود نسبت به آن آگاه نيستى و درد تو نيز در خود تو (و از خود تو) است و تو آن را نمى دانى ».
درست است كه بسيارى از مشكلات روانى مردم، ريشه در ساختار اجتماعى آنان دارد و هريك از جوامع مختلف، مشكلات روانى خاص خود را دارد كه مردم را بدان دچار ساخته است و رفع بنيادى همه اين مشكلات، بدون اصلاح ساختارهاى اجتماعى و صرفا با مشاوره و روان درمانى افراد، ممكن نيست، ولى بايد توجه داشت كه :
اولا: بسيارى از مشكلات روانى هم هستند كه در زندگى شخصى افراد، ريشه دارند و انتظارى كه از مشاوران و درمانگران روانى مى رود، اصالتا، حل مشكلاتى است كه در اين محدوده، وجود دارد.
ثانيا: مشكلات روانى - اجتماعى زيادى وجود دارند كه مشاوران به حل آنها مى پردازند و زمينه اصلاحهاى بنيادى اجتماعى را فراهم مى سازند.
ثالثا: از بابما لا يدرك كله لا يترك كله
، مى توان فشار مشكلات اجتماعى و تاءثير آنها را بر روان افراد از بين برد و يا لااقل كاهش داد و يا از بروز و يا ازدياد و شدت مشكلات روانى، پيشگيرى كرد و افراد را به زندگى آرام، رهنمون ساخت.
بنابراين، نبايد پنداشت كه اگر اصلاح اجتماعى از ناحيه مصلح اجتماعى صورت نگيرد، مشاور، راهنما، معلم و مربى، نقشى در اصلاح رفتارهاى افراد ندارند، بلكه حتى زيان هم خواهند داشت ؛ زيرا مى توان درمان افراد با شيوه هاى مشاوره اى و روان درمانى را نوعى تخدير و حتى به نفع وضع موجود، تلقى كرد.
اين تصور كاملا نادرست است ؛ زيرا كار مشاور و روان درمانگر، زدودن قيد و بندها و اسارتهاى شناختى، روانى و رفتارى است و بدين وسيله افراد از موانع رشد صحيح و سلامت روانى ؛ چه در بعد فردى و چه در بعد اجتماعى، رهايى مى يابند و زمينه اصلاح جامعه، فراهم مى گردد.
اصولا جريان مشاوره، مجموعه اى از تعاملات در محدوده يك ارتباط اصيل واقعى و ارزشى است كه گفتارها و رفتارهاى يك شخص، ديگران را تحت تاءثير قرار مى دهد و به اصلاح رفتارى آنان منتهى مى شود.
و به عبارت ديگر، مشاوره شامل مهارتهايى است كه اصول تربيتى و اخلاقى مهمى بر آن حاكم است و حتى گفته شده : «مشاوره ضرورتا يك كار اخلاقى است».
بنابراين، «مشاوره» نوعى تعليم و تربيت است و در پيشگيرى از بروز مشكلات روانى، عاطفى، اجتماعى، اخلاقى و رفتارى و اصلاح افراد در جامعه، نقش اساسى را ايفا مى كند.
در زمينه مشاوره، گرچه كتابهاى متعددى تاءليف شده است، اما به دليل گستردگى و پيچيدگى مسائل و نقصان مباحث، بويژه از نظر دينى، لازم دانسته شد اصول و روشهاى مشاوره به صورت علمى و ملتهم از فرهنگ غنى مكتب اسلام، در كتابى با خصوصيات و فوايد زير، تدوين گردد:
۱ - عمده مشكلات روانى و رفتارى موجود در جامعه، بويژه در بين دانش آموزان، مطرح شود و اصول و روشهايى در جهت حل آنها ارائه گردد كه مورد پذيرش لااقل، گروهى از صاحبنظران متخصص و موافق با نظريات متون اسلامى باشد.
۲ - كتاب، به عنوان كتاب درسى، براى دانشجويان دبيرى در مقطع كارشناسى مفيد باشد و در عين حال براى طيف وسيعى از همه كسانى كه به كار مشاوره و تعليم و تربيت اشتغال دارند، قابل استفاده باشد. چه بسيارند متخصصان امور مشاوره كه مى خواهند با توجه به اصول و روشهايى كه در مشاوره اسلامى مطرح است به راهنمايى و مشاوره در جامعه اسلامى بپردازند. و نيز افراد زيادى هستند كه مى خواهند با نظريات علمى و دينى در مشاوره آشنا شوند. كتاب حاضر مى تواند براى هر دو دسته مفيد باشد.
۳ - اوليا و مربيان بتوانند دانش آموزان را در جهت رفع مشكلات تحصيلى، روانى، عاطفى، خانوادگى، اجتماعى، اخلاقى، شغلى و... يارى دهند و موجب رشد و تعالى آنان شوند و زمينه تحقق هدفهاى عالى تعليم و تربيت را در آنان فراهم سازند.
۴ - به كسانى كه داراى مشكل هستند و نمى دانند به چه كسى مراجعه كنند و چه فردى را به عنوان مشاور براى خود انتخاب نمايند، كمك شود تا با توجه به ويژگيهاى ارائه شده و چگونگى انتخاب مشاور، مشكلاتشان حل گردد.
۵ - آگاهيهاى عمومى در زمينه مشاوره را بالا ببرد و افراد بتوانند مشكلات روانى و رفتارى خود را در مراحل اوليه تشخيص دهند و به درمان، اصلاح و يا حداقل كم كردن آنها همت گمارند.
۶ - خوانندگان، به بينش و بصيرتى در شناختها، باورها و ارزشها - كه اساس رفتارهاى انسان را تشكيل مى دهند - برسند و شناختهاى غير صحيح و باورهاى نامعقول و غير ارزشمند واقعى را كه در زندگى، افراد را دچار مشكلات روانى مى سازد، شناسايى نمايند و راههاى تمايز باورهاى معقول از نامعقول و امور ارزشى از غير ارزشى را پيدا كنند و بدين وسيله از بروز مشكلات روانى زيادى پيشگيرى نمايند.
۷ - عمده عوامل مشكلات روانى و رفتارى مانند عدم عزت نفس، قوى نبودن اعتماد به نفس، ضعف اراده، احساس حقارت و... شناخته شوند و چگونگى پرورش عزت نفس و اعتماد به نفس، تقويت اراده و راههاى درمان احساس حقارت و مقابله با كم رويى، افسردگى و نظاير آن، بيان گردند.
۸ - بزرگسالان را در درك مشكلات كودكان و نوجوانان، توانمند سازد و آنان را براى پاسخگويى مؤ ثر به احساسات و كوششهاى آنان آماده نمايد.
۹ - نشان داده شود كه مشكلات روانى غير قابل حل نمى باشد و چنين نيست كه گريزى از آن نباشد، بلكه مى توان بر مشكلات فايق آمد و يا از پديد آمدن آن و يا شدت يافتنش جلوگيرى نمود.
۱۰ - ضمن ارائه مطالب نظرى، به چگونگى كاربرد عملى و مهارتهاى مشاوره پرداخته شود و خواننده را گام به گام در يادگيرى مفاهيم مشاوره و آموزش عملى يارى نمايد تا بدون مراجعه به مشاور و صرفا با استفاده از كتاب
، به راه حلهاى مناسب برسد.
اين كتاب، نتيجه تحقيقات در منابع علمى و اسلامى است كه از شش سال پيش به منظور تدريس درس اصول و فنون مشاوره و راهنمايى در دانشگاه آغاز گرديد و ان شاءالله در آينده نيز كاملتر خواهد شد.
اميد است مشاوران متخصص، مربيان، دانشجويان و همه عزيزان ديگر خواننده كتاب، كاستيها و لغزشها را گوشزد كنند تا در چاپهاى بعدى اصلاح و تكميل گردد.
على نقى فقيهى
37%
نویسنده: علی نقی فقیهی
