شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

امام حسين و عاشورا از ديــدگاه اهل سنت

نویسنده: مركز پژوهشهاى اسلامى صدا و سيما
^{فارسی 0000-00-00 00:00:00}

حسين (عليه السلام) بابى از بهشت امام حسين (عليه السلام) و عاشورا از ديــدگــاه اهــل سنـت

مركز پژوهشهاى اسلامى صدا و سيما ، گروه معارف

حسين (عليه السلام) بابى از بهشت
رسـول گـرامى اسلامى (صلّى الله عليه وآله) فرمود: به وسيله من آگاه شديد, با على راه يافتيد وهدايت شديد, نيكى ها به واسطه حسن به شما عطا شد, ولى سعادت وشقاوت شما با حسين است آگاه باشيد كه حسين يكى از درهاى بهشت است , هر كس با او دشمنى كنـد, خدابوى بهشت را بر او حرام مى كند ((١)) .

ديباچه
يـكـى از جمله آرمانها و وظايف برنامه هاى برون مرزى , توجيه و تبيين صحيح ابهامات و شبهاتى است كه به علل گوناگون , همچون عدم آشنايى با موازين دين مبين اسلام و دسترسى نداشتن به مـنـابـع و مـراجـع مـطمئن و يا به تزوير ونيرنگ دشمنان كژانديش اسلام , بر دل جان مخاطبان آنسوى مرزها سايه افكنده است .
زدودن زنـگـار بـى خـبـرى , از آيينه دل اسلام جويان و انعكاس نورتابان شريعت محمدى و تشيع عـلـوى , مـستلزم آن است كه در گام نخست با عنايت به كثرت مخاطبان اهل سنت , انديشه ها و ديدگاههاى ايشان در ارتباط با اعتقادات شيعه را طرحى جامع بريزيم و پيوند برادرى را محكم تر نماييم .
در اين راستا بر آن شديم تا به تدوين مجموعه هايى مناسب دست يازيم و در دسترس برنامه سازان محترم قرار دهيم .
بديهى است مطرح نمودن اين گونه مباحث , جدا از فوايد برون مرزى , براى مخاطبان داخلى , اعم از شيعه و سنى نيزجذاب و سودمند خواهد بود.
مـجـمـوعه حاضر با عنوان ((امام حسين (عليه السلام) و عاشورا از ديدگاه اهل سنت )) گامى است در اين راه , اميد آنكه مقبول درگاه احديت واقع شود.
در پـايـان از زحـمـات حجة الاسلام محمدرضا جباران كه اين مجموعه با تلاش و كوشش ايشان , تدوين گرديد تشكرمى كنيم .
نيز بجاست از راهنمايى ها و رهنمودهاى استاد راهنماى مجموعه جناب حجة الاسلام و المسلمين محامى تشكر وقدردانى نماييم .
مركز پژوهشهاى اسلامى صدا و سيما.
گروه معارف .

پيشگفتار
الگو سازى روشى است كه مكاتب الهى در كنار مجموعه احكام متعالى و نظامهاى قانونى پيشرفته بـه آن تـوجـه داشـتـه انـد در اين مكاتب , انسان كامل تنها يك نظريه نيست , بلكه تحققى عينى و نـمـونـه هـايـى واقعى دارد كه نوع بشر مى تواند با پيروى از آنها خود را به كمال مقصود, نزديك و نزديك تر سازد.
امـامـان مـعـصـوم بـرجسته ترين الگوهايى هستند كه اسلام به عنوان تحقق كامل احكام خود به مردم معرفى كرده است در تعريفى كوتاه مى توان گفت آن بزرگواران , قرآن هاى مجسمى بودند كه در ميان مردم زيستند و صراط مستقيم را به انسان نمودند.
در ايـن مـيان حضرت ابا عبداللّه الحسين (صلّى الله عليه وآله) به لحاظ موقعيت ويژه و وظيفه خاصى كه شرايط ويژه زمانى براى آن حضرت مقرر مى داشت از نوع ويژگى برخوردار است .
امـام حـسـيـن (صلّى الله عليه وآله) نـه تـنـها الگوى انسان هاى وارسته و نمونه كامل يك انسان الهى است , بلكه سـمـبـل مقاومت نسل هاى ستمديده در مقابل موج بيداد ستمگران و نماد ايثار و فداكارى در راه احياى حق واعلاى كلمة اللّه است , چنان كه امروز نام و نشانه مقاومت و ياد او رمز ايستادگى است .
واقـعـه عاشورا, هر چند از آن جهت كه به دشمنان آن حضرت مربوط مى شود بزرگترين جنايت ونـهـايـت رذالـت و حضيض روح انسانى است , ولى از آن جهت كه به آن حضرت و يارانش مربوط مى شود,اوج فضيلت و بزرگوارى و نمايش عالى ترين فضايل انسانى است .
كـسـانـى كـه بـه دنـبـال تـربـيـت روح و پـرورش فـضايل انسانى هستند, بدون شك مى توانند بهترين معيارهاى انسانيت را در روش و منش آن حضرت بدست آورند.
در ايـن نـوشـتـار بـر آنيم تا با گذرى كوتاه بر زندگى آن بزرگ انسان الهى , و نظرى به زواياى زندگى آن حضرت , به ويژه در جريان نهضت آسمانيش خود و خوانندگان را پرتوى فراهم آوريم كه روشنايى بخش راه طولانى مقصد باشد كه :
ان الحسين مصباح الهدى و سفينة النجاة .
نكات قابل توجه در اين مقاله به اين قرار است :
نـظـر بـه اينكه اين مقاله به منظور استفاده در برنامه هاى راديويى تهيه شده است , مطالب آن به صـورت قسمت هاى كوتاه و مجزا با عناوين و سرفصل هاى مستقل ارائه گرديده است و از آنجا كه بـراى شـنـونـدگان مقيم خارج كشور استفاده خواهد شد, تمام مطالب از كتب معتبر اهل سنت اسـتـخـراج شده و محل نقل هر واقعه در كتاب هاى مورد استناد, با ذكر جلد و صفحه تعيين و در پايان جزوه نيز مشخصات هر كتاب ,از قبيل ناشر و تاريخ نشر بيان شده است .
كتبى كه در اين نوشتار و مورد استفاده قرار گرفته , همگى از كتب معتبر و از نويسندگان مورد اعـتـمـاداهـل سنت مى باشند, بعضى از اين نويسندگان در تعصب به پايه اى رسيده اند كه تا حد امكان از نقل فضايل اهل بيت (صلّى الله عليه وآله) خوددارى مى كنند و آنچه را نيز به ناچار نقل مى كنند با تحليل و توضيح به غيروجه صحيح معنى مى كنند.
عـلـى رغـم اينكه اين نويسندگان به لحاظ اعتقادات خاص تلاش كرده اند تا آنجا كه ممكن است واقـعـه عاشورا و نهضت كربلا را معمولى و فاجعه قتل حضرت ابا عبداللّه الحسين (صلّى الله عليه وآله) را كمرنگ جـلـوه دهـنـد وبـر خلاف روش خود در نقل وقايع تاريخى , اين قسمت از تاريخ را به اختصار نقل كرده اند, ولى نتوانسته اند موجى را كه از تذكر اين واقعه ايجاد مى شود كنترل كنند.
مـا تلاش كرده ايم تا آنجا كه ممكن است متن تاريخ را بدون هيچ كاستى و عارى از هر افزوده نقل كـنـيـم و در حـد امـكـان از اظـهـار نـظـر خوددارى كرده , برداشت و نظريه پردازى را به عهده خوانندگان و شنوندگان بگذاريم .
در پاره اى از موارد كه گريزى از اظهار نظر نيافتيم , تحليل ها و نظرهاى شخصى را از متن تاريخ جداكرده ايم تا موجب اشتباه نشود و احيانا به كتاب هاى مورد استناد نسبت داده نشوند.
امـيـد كه آنچه در ادامه مى آيد, مقبول طبع اهل نظر قرار گيرد و گامى باشد هرچند كوتاه , در راه بازخوانى اين حادثه عظيم تاريخ اسلام .
مــرا از جوهــر غـم آفـريـدند.
تــو را از ابــر, نـم نـم آفريـدنـد.
براى گريه درسوگ حسين است .
اگــر مـــاه محـــرم آفـريـدنـد.
گروه معارف .
مركز پژوهشهاى اسلامى صدا و سيما.

فصل اول : شخصيت و فضايل امام حسين (عليه السلام) ـ مولد و ميلاد
حـسـيـن بن على (صلّى الله عليه وآله) در مدينه منوره در سال چهارم هجرى در روز سه شنبه , سوم ماه شعبان ياپنجشنبه پنجم همان ماه متولد شد بعضى از مورخان تولد آن حضرت را روز آخر ربيع الاول سال سـوم هـجرى دانسته و بعضى ديگر گفته اند در پنجم جمادى الاول سال سوم يا چهارم هجرت به دنيا آمده است بنابراين درباره تولد آن حضرت چند قول وجود دارد, ولى قول مشهور اين است كه ايشان در روزسوم شعبان سال چهارم هجرت به دنيا آمده است .
هـنـگـامـى كه آن حضرت متولد شد او را نزد جد بزرگوارش رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) آوردند آن حضرت باديدن او سخت مسرور شد و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و روز هفتم تـولدش گوسفندى براى او عقيقه كرد و به مادرش فرمود: ((سرش را بتراشيد و به وزن موهايش نقره صدقه دهيد)).
آن حـضـرت شش سال و چند ماه با جد بزرگوارش رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) و پس از آن بيست و نه سال ويـازده مـاه بـا پدرش اميرالمؤمنين (صلّى الله عليه وآله) و پس از آن حدود ده سال با برادرش امام حسن (صلّى الله عليه وآله) و حـدود ده سـال پـس از شـهـادت امـام حسن (صلّى الله عليه وآله) زندگى كرد مدتى كه آن حضرت پس از امام حسن (صلّى الله عليه وآله) زندگى كرده است , مدت امامت او محسوب مى شود.
كـنـيـه امـام حسين (عليه السلام) ((ابوعبداللّه )) بود لقب هاى فراوانى به آن حضرت داده اند و از جمله پس ازشـهـادت , ايشان را ((سيدالشهدا)) خواندند چنان كه مى دانيم تا پيش از آن , لقب سيدالشهدا بر حـمزه ,عموى پيامبر اطلاق مى شد و پس از شهادت سبط گرامى رسول اللّه , آن حضرت را به اين لقب خواندند.

نامگذارى توسط پيامبر (صلّى الله عليه وآله)
در روايـات آمـده اسـت كـه نـامگذارى آن حضرت و برادر بزرگوارش به حسين و حسن , توسط شـخـص پـيامبر اكرم صورت گرفته است و تصريح شده است كه اين نامگذارى به دستور خداوند متعال بوده است .
از عـلى بن ابيطالب نقل كرده اند كه فرمود: آن گاه كه حسن به دنيا آمد نام عمويم ((حمزه )) را بـر او نهادم و آن گاه كه حسين متولد گشت نام عموى ديگرم ((جعفر)) را بر او گذاشتم روزى رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) مرافراخواند و فرمود: من مامور شده ام كه نام آن دو را تغيير دهم , از اين پس آنان را حسن وحسين بخوانيد ((٢)).
در روايـات ديـگـر آمـده اسـت كـه پـيـامـبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) فرمود: حسن و حسين را به نام فرزندان هـارون نـامـيدم , او فرزندانش را ((شبر)) و ((شبير)) ناميد و من فرزندانم را به همان نام (به لفظ عربى ) حسن وحسين ناميدم ((٣)).

خبر از شهادت در هنگام تولد
اسـمـا بـنـت عـمـيس مى گويد: وقتى امام حسين (صلّى الله عليه وآله) متولد شد, رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) آمد فرمود: اسما!پسرم را بياور من كودك را در پارچه سفيدى پيچيدم و به حضرت دادم .
حـضـرت در گـوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت , بعد در حالى كه او را در دامن خودگذاشته بود, گريست .
گفتم : پدر و مادرم فدايت چرا گريه مى كنى ؟ .
فرمود: براى اين پسرم .
گفتم : او در همين ساعت متولد شده و تو برايش گريه مى كنى ؟ .
فرمود: آرى اى اسما! گروه سركشى او را مى كشند, خدا شفاعتم را نصيبشان نكند.
بعد فرمود: اين خبر را به فاطمه نرسان كه تازه فرزندش به دنيا آمده ((٤)) .
روزى ام الـفـضـل هـمـسـر عـبـاس عـمـوى پـيـامـبـر, خدمت آن حضرت رسيد و عرض كرد: ((يـارسول اللّه (صلّى الله عليه وآله) من امشب خواب بدى ديدم , ديدم گويا قطعه اى از بدن مبارك شما جدا شده در دامن من افتاد.
فـرمـود: خـيـر اسـت , فاطمه پسرى مى آورد كه تو او را پرورش خواهى داد خدمت پيامبر رسيدم وكـودك را در دامـنـش نـهـادم و چند لحظه از آن حضرت چشم برداشتم , وقتى دوباره نگاهش كردم , ديدم اشك از چشمانش سرازير است .
گفتم : پدر و مادرم فدايت يا رسول اللّه چرا گريه مى كنى ؟ .
فرمود: هم اكنون جبرئيل آمد و به من خبر داد كه امت من اين پسرم را مى كشند)) ((٥)) .
هـنگامى كه اميرالمؤمنين (صلّى الله عليه وآله) به طرف صفين مى رفت در راه از كربلا گذشت در آن جا توقفى كـرد وچـنـان گـريست كه زمين را از اشك خيس كرد آنگاه فرمود: ((روزى خدمت رسول خدا رسـيـدم ديـدم حـضـرت گـريه مى كند, گفتم : پدر و ماردم فدايت يا رسول اللّه (صلّى الله عليه وآله) چرا گريه مى كنى ؟ .
فـرمـود: هـم اكـنـون جبرئيل اين جا بود, او به من خبر داد كه پسرم حسين در كنار شط فرات در زمـيـنـى به نام كربلا كشته خواهدشد و مشتى از خاك آنجا را برايم آورد تا ببويم و من نتوانستم از گريه خوددارى كنم .
و هـمـان جـا بـود كه اميرالمؤمنين (صلّى الله عليه وآله) فرمود: اين جاست اقامتگاه و بارانداز ايشان , اين جاست كـه خونشان را مى ريزند, گروهى از آل محمد در اين صحرا كشته مى شوند كه زمين و آسمان به حالشان گريه خواهد كرد ((٦)) .

شباهت با رسول خدا(صلّى الله عليه وآله)
در اخـبـار فـراوان آمده است كه آن حضرت شبيه ترين فرد به رسول اللّه (صلّى الله عليه وآله) بود اصحاب پيامبر بارهااين نكته را در مورد سيرت و صورت امام حسين (عليه السلام) يادآورد شده اند, مخصوصا يادآور شده اند كـه قـامـت ايـشـان بـسيار شبيه به پيامبر بود, به طورى كه هر كس قامت آن حضرت را مشاهده مى كرد به ياد رسول خدا مى افتاد ((٧)) .
عـاصـم بـن كليب از پدرش نقل كرده است كه شبى رسول خدا را در خواب ديدم و خواب خود را براى ابن عباس نقل كردم [تا ببينم كه آيا خواب من درست بوده است يا خير] او گفت : آيا هنگامى كـه پـيامبررا ديدى به ياد حسين بن على نيفتادى ؟
گفتم : آرى ! به خدا قسم هنگامى كه رسول خـدا قـدم برمى داشت و راه مى رفت , كاملا به حسين بن على شباهت داشت ابن عباس گفت : ما همواره او را به پيامبر شبيه مى دانستيم .
انـس بـن مـالـك مـى گويد: نزد عبيداللّه بن زياد بودم كه سر حسين بن على را در يك تشت به مـجلس آوردند ابن زياد با چوبى به بينى و صورت آن حضرت اشاره كرد و گفت : من چهره اى به ايـن نـيـكـويـى نديده ام گفتم : اى ابن زياد! مگر نمى دانى كه حسين بن على شبيه ترين مردم به رسول خدا بود ((٨)) . علاقه رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) به امام حسين (عليه السلام)
يكى از زيباترين و برجسته ترين نكات زندگى امام حسين , توجه شديد و علاقه بى نظير پيامبراكرم بـه ايشان و برادر بزرگوارش امام حسن (عليه السلام) است اين نكته آن چنان آشكار و نمايان بود كه صفات زيـادى ازكـتـب تـاريـخ و حديث را به خود اختصاص داده است در اين جا گوشه اى اندك از اين مطالب رايادآور مى شويم .

دوستى با حسين
رسـول گرامى اسلام (صلّى الله عليه وآله) به مهمانى دعوت شده بود با گروهى از اصحاب به ميهمانى مى رفت درراه امام حسين (صلّى الله عليه وآله) را ديد كه در كوچه بازى مى كند, پيش رفت تا او را بگيرد, ولى او كودكانه گريخت وهر چه حضرت به دنبال او رفت , او به سوى ديگرى جست و آن حضرت همچنان خنده كـنـان او را دنـبـال مـى كرد تا او را گرفت آن گاه دستى بر پس گردن و دستى در زير چانه او گرفته دهان بر دهانش گذاشت واو را بوسيد.
و بـعد فرمود: حسين از من است و من از حسينم , خدا دوست بدارد كسى را كه حسين را دوست دارد ((٩)) .
زيـد بـن حـارثـه نقل مى كند: مى خواستم براى انجام كارى خدمت رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) برسم شبانه بـه مـنـزل آن حـضـرت رفتم و درب خانه را كوبيدم پيامبر در حالى كه چيزى در زير عباى خود داشـت , بـيـرون آمد پس از آن كه كارم تمام شد, پرسيدم : اى رسول خدا! چه همراه دارى ؟
عباى خـويـش را بـه كـنـار زد وحـسن و حسين را كه در برگرفته بود به من نشان داد و فرمود: اينان فرزندان من و فرزندان دختر من هستندآن گاه رو به آسمان كرد و فرمود:.
اللهم انك تعلم انى احبهما فاحبهما و احب من يحبهما.
خدايا! تو مى دانى كه من اين دو را دوست دارم , پس آنها را دوست بدار و دوست بدارهر كس آن دو را دوست بدارد ((١٠)) .
سـلـمـان فـارسـى نـيز از پيامبر اكرم در خصوص امام حسين و امام حسين روايت كرده است كه فرمود:.
من احبهما احببته و من احببته احبه اللّه و من احبه اللّه ادخله جنات النعيم , و من ابغضهما اوبغى عليهما ابغضته و من ابغضته ابغضه اللّه و من ابغضه اللّه ادخله نار جهنم و له عذاب مقيم .
هـر كس فرزندانم حسن و حسين را دوست بدارد, من او را دوست دارم و هر كس من اورا دوست بـدارم , خـداونـد او را دوست دارد و هر كس خدا او را دوست بدارد به بهشت هاى پر از نعمت وارد خواهد شد اما هر كس آن دو را دشمن بدارد و بر آنها ستم روادارد, من او را دشمن خواهم داشت و هر كس من او را دشمن دارم , خداوند او را دشمن دارد و به آتش جهنم در افكند و در عذاب پايدار بماند ((١١)) .
ايـن عـلاقـه و عنايت ويژه پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) به امام حسين (عليه السلام) و اهل بيت (عليه السلام) را صرفا نمى توان به يك رابطه عاطفى و علاقه خويشاوندى حمل كرد مضامين رواياتى كه در كتب فريقين فراوان نقل شـده اسـت , نـشـان مى دهد كه رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) با اطلاع و آگاهى از مسير آينده جامعه اسلامى , مـى خـواستندبدين وسيله راه حق و باطل را به روشنى از يكديگر تفكيك و متمايز سازند در واقع پـيـامـبـر اكرم با اين سخنان گويا همه دشمنى ها و كينه توزى هايى را كه در آينده بر ضد خاندان نبوت انجام خواهد شد, براى حق پويان و حقيقت طلبان پيش گويى مى كردند شايد از اين روست كـه در روايـات ديگر, رسول خداصريحا از جنگ و پيكار بااهل بيت ياد كرده است و جنگ باايشان را همچون جنگ با خودش دانسته است .
دانـشـمـندان برجسته اهل سنت از زيد بن ارقم و ابوهريره و ديگران روايت كرده اند كه پيامبر در هـنـگام فوت , آن گاه كه در بستر بيمارى افتاده بود, رو به على و فاطمه و حسن و حسين كرد و فـرمـود: ((انـا حـرب لـمن حاربكم و سلم لمن سالمكم , يعنى : من با هر كس كه با شما بجنگد در جنگ خواهم بود و با هر كس با شما دوستى كند دوست خواهم بود)) ((١٢)).
ايـن عـبارت بارها و بارها از سوى پيامبر اكرم در شان اهل بيت گراميش صادر شده است ((١٣))ازجـمـله نقل كرده اند كه آن حضرت بارها رو به خانه على و فاطمه و حسن و حسين مى ايستاد و مـى فـرمـود:((انــا حرب لمن حاربتم و سلم لمن سالمتم , يعنى مى جنگم با هر كس كه شما با او بجنگيد و دوستى مى كنم با هر كس كه شما با او دوستى كنيد)).
بـرا بن عازب روايت كرده است كه رسول اكرم (صلّى الله عليه وآله) در مورد امام حسين (عليه السلام) فرمود: ((هذا منى و انامنه و هو محرم عليه ما يحرم على , يعنى حسين از من است و من از حسينم و هر چه بر من حرام است برحسين نيز حرام است )) ((١٤)).

علاقه جبرئيل به حسين
در روايـات آمـده اسـت روزى حـسـن و حـسـيـن , در كودكى , پيش روى پيامبر (صلّى الله عليه وآله) با يكديگر كـشـتى مى گرفتند و پيامبر دائما حسن را تشويق مى كرد فاطمه رو به پدر كرد و عرض كرد: اى رسـول خـدا! شـمـاحـسـن را كـه بـرادر بزرگتر است در مقابل حسين كه كوچكتر است تشويق مى كنيد؟
پيامبر فرمود: زيراجبرئيل شاهد اين ماجرا بود و حسين را تشويق مى كرد و من حسن را.

مهرورزى پيامبر به حسين
مـهـر و مـحبت پيامبر به امام حسين و برادر بزرگوارش امام حسن زبانزد عام و خاص بوده است گـذشـتـه از گفتارى كه نقل شد, از رفتار حضرت با ايشان حكايات فراوانى نقل كرده اند كه اين نكته به خوبى معلوم مى شود.
نـقل شده است كه گاه در هنگام نماز جماعت , حسن و حسين , كه كودكانى خردسال بودند, نزد جـدبـزرگـوارشـان مـى رفـتند و در سجده بر دوش آن حضرت سوار مى شدند برخى از اصحاب پـيش دستى مى كردند تا كودكان را از رسول خدا دور كنند, ولى آن حضرت اشاره مى فرمودند كه آنـهـا را بـه حـال خـودواگذاريد سپس به آرامى دست آنها را مى گرفتند و پايين مى آوردند و بر زانوان خويش مى نشاندند ((١٥)) .
روزى پـيامبر سجده نماز را, بر خلاف معمول , طولانى كرد نماز كه تمام شد, نمازگزاران عرض كـردنـد:امـروز سـجـده را طولانى تر به جاى آوريد, آيا وحى نازل شده و دستورى رسيده است ؟
فـرمود: خير,فرزندم حسين بر شانه ام سوار بود, خواستم صبر كنم تا او كار خويش را انجام دهد و لذتش را از بين نبرده باشم ((١٦)) .
عـمـر بـن خـطـاب نـقل مى كند كه روزى رسول خدا را ديدم كه حسن و حسين را بر شانه هاى خـويـش سـوار كرده بود رو به آن دو كردم و گفتم : چه اسب خوبى داريد!! پيامبر (صلّى الله عليه وآله) فرمود: و اينها چه سواركاران خوبى هستند! ((١٧)) .
ابـى بـريده نقل مى كند كه روزى رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) در مسجد براى ما خطبه مى خواند كه ناگهان حسن وحسين به مجلس وارد شدند و پيراهن قرمز رنگ به تن داشتند, به طورى كه در هنگام راه يـافتن بر زمين مى كشيد پيامبر از منبر پايين آمدند و آن دو را بغل كردند و جلوى خويش نشاندند سـپـس فرمودند: خداو رسولش راست گفتند كه : انما اموالكم و اولادكم فتنه اين دو فرزندم كه چنين راه مى روند آن چنان مشعوف شدم كه نتوانستم به سخنانم ادامه دهم ((١٨)) .

گريه امام حسين (عليه السلام)
پـيـامـبـر اكـرم (صلّى الله عليه وآله) از در خانه فاطمه (س ) مى گذشت صداى گريه امام حسين (صلّى الله عليه وآله) را شنيد فـرمـود:دخـترم ! فرزندم حسين را ساكت كن , مگر نمى دانى كه صداى گريه اين كودك مرا آزار مى دهد ((١٩)) .

حسين بهترين است
حـذيـفـه يمان مى گويد: روزى پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) وارد مسجد شد امام حسين (صلّى الله عليه وآله) را روى دوش گـرفـتـه بادست هاى مباركش پاهاى او را به سينه مى فشرد فرمود: اى مردم مى دانم درباره چه مـوضوعى اختلاف داريد (منظورش بهترين هاى بعد از خودش بود اين حسين بن على (صلّى الله عليه وآله) كسى اسـت كـه بـهـتـريـن جده (مادر بزرگ ) را دارد, جدش محمد, رسول خدا(صلّى الله عليه وآله), سالار پيامبران و جده اش خديجه , دختر خويلد,اولين زنى است كه به خدا و رسولش ايمان آورد اين حسين بن على بـهـتـرين پدر و مادر را دارد, پدرش على بن ابيطالب برادر, وزير و پسر عموى رسول خدا و اولين مردى است كه به خدا و رسولش ايمان آورد و مادرش فاطمه دختر محمد بانوى زنان جهان است ايـن حـسين بن على بهترين عمو و عمه رادارد, عمويش جعفر بن ابيطالب است كه خدايش با دو بـال زيـنت داده تا در بهشت به هر جا كه خواهدپرواز كند و عمه اش , ام هانى دختر ابيطالب است ايـن حـسـيـن بن على (صلّى الله عليه وآله) بهترين دايى و خاله را دارد,دايى اش قاسم پسر رسول خدا و خاله اش زينب , دختر رسول خداست , آن گاه كودك را از شانه خود برزمين نهاد تا در پيش رويش به بازى بـپـردازد و فـرمـود: مردم اين حسين , جد و جده اش در بهشت اند, دايى و خاله اش در بهشت اند و خودش و برادرش نيز در بهشت اند ((٢٠)) .

اگر مردم مى دانستند
از تـشـيـيـع جـنـازه بر مى گشتيم در بين راه امام حسين (صلّى الله عليه وآله) خسته شد و كنار راه نشست ابو هـريره (پيرمرد مورد احترام زمان خود) در كنارش نشست و با لباس خود خاك از پاى آن حضرت مى ستردحضرت فرمود: ابوهريره ! چرا تو اين كار را مى كنى ؟ .
عـرض كـرد: بـگـذار مـن ايـن كـار را بكنم , به خدا اگر آنچه را من درباره تو مى دانم , اين مردم مى دانستندتو را برگردن هاى خود حمل مى كردند ((٢١)) .
مدرك بن عماره نقل مى كند كه روزى ابن عباس را ديدم كه ركاب حسن و حسين را گرفته بود و راه مـى بـرد بـه او اعـتراض كرده گفتند: تو ركاب آنها را گرفته اى , در حالى كه از آنها مسن تر هستى ؟
! گفت : اين دو فرزندان رسول خداو جگرگوشه او هستند, آيا سعادتى از اين بالاتر است كه من ركاب آنها را بگيرم ((٢٢)) .

فضايل و مناقب
در فـضايل امام حسين (عليه السلام) آن قدر گفته اند كه همه آنها در يك يا چند دفتر نمى گنجد از اين رو در اينجا,همچون مباحث گذشته , به نمونه هايى چند اكتفا مى كنيم لازم به يادآورى است كه در ذيل هر يك ازعناوين زير, گاه تا ده ها روايت نقل شده است .

آقاى جوانان بهشت
امـام عـلـى (عليه السلام) از رسـول خـدا(صلّى الله عليه وآله) روايـت كرده است كه فرمود: الحسن و الحسين سيدا شباب اهل الجنة , يعنى حسن و حسين آقاى جوانان اهل بهشت هستند ((٢٣)) .
ابن عباس نيز از آن حضرت نقل كرده است : الحسن و الحسين سيدا شباب اهل الجنة , من احبهما فقداحبنى و من ابغضهما فقد ابغضنى ((٢٤)) .
هـمـيـن روايـات را عـمـر بـن خـطـاب و فـرزندش عبداللّه بن عمر نيز از پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) نقل كرده اند ((٢٥)) .
از حـذيـفـة بـن يـمـان , صـحابى معروف پيامبر, نقل شده است كه شبى خدمت رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) رسـيدم و نماز مغرب را با ايشان خواندم حضرت برخاست و دائما نماز مى خواند تا هنگام نماز عشا رسـيـد نـمـازعشا را نيز با آن حضرت خواندم و منتظر ماندم پيامبر از مسجد خارج شد تا به خانه خـويـش رود پـشـت سر او راه افتادم , گويا با كسى سخن مى گفت كه من دقيقا ندانستم كه چه مى فرمايد ناگهان رو به عقب كرد و فرمود: كيستى ؟ .
گفتم : حذيفة .
گفت : فهميدى چه كسى با من بود؟ .
گفتم : خير.
گـفـت : جبرئيل امين بود كه سلام خداى را به من رساند و مرا بشارت داد كه فاطمه بانوى زنان بهشت وحسين و حسين آقاى جوانان بهشتى هستند.
عرض كردم : اى رسول خدا! براى من و مادرم استغفار كن .
فرمود: خداوند تو و مادرت را ببخشايد ((٢٦)) .
جـابـربن عبداللّه انصارى از رسول خدا روايت كرده است كه روزى در مسجد در كنار آن حضرت بـااصحاب بزرگوارش نشسته بوديم حسين (عليه السلام) وارد مسجد شد پيامبر رو به ما كرد و فرمود: من اراد ان يـنظرالى سيد شباب اهل الجنة , فلينظر الى الحسين بن على , يعنى : هر كس مى خواهد به آقاى جوانان بهشت نگاه كند, به چهره فرزندم حسين بنگرد ((٢٧)) .

حسين بابى از بهشت
رسـول گرامى اسلام فرمود: به وسيله من آگاه شديد, با على راه يافتيد و هدايت شديد, نيكى ها به واسطه حسن به شما عطا شد, ولى سعادت و شقاوت شما با حسين است آگاه باشيد كه حسين يكى ازدرهاى بهشت است , هر كس به او دشمنى كند خدا بوى بهشت را بر او حرام مى كند ((٢٨)) .

حسين و آيه تطهير
ام سـلـمـه , زن بـا وفـاى رسـول خـدا(صلّى الله عليه وآله) نـقل مى كند كه روزى فاطمه (س ) غذايى براى پدر بـزرگوارش آورد آن روز پيامبر در خانه من بود رسول اللّه نسبت به دخترش احترام كرد و فرمود: برو و پسر عمويم على و فرزندانم حسن و حسين را نيز دعوت كن تا با هم غذا بخوريم پس از مدتى فـاطمه و على در حالى كه دستان حسن و حسين را در دست داشتند, بر پيامبر وارد شدند همان دم جبرئيل بر پيامبر نازل شد وآيه شريفه تطهير را نازل فرمود: انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهـل الـبـيت و يطهركم تطهيرا (احزاب / ٣٣) يعنى : خداوند اراده كرده است تا هرگونه زشتى و پليدى را از شما اهل بيت دور گرداند و شما راپاك و پاكيزه گرداند.
حـضرت رو به من [ام سلمه ] كرد و فرمود: كساى خيبرى را, كه عبايى بزرگ بود, بياورم على (عليه السلام) رادر طـرف راسـت و زهـرا را در طرف چپ و حسن و حسين را بر پاى مباركش نشاند و كسا را بر آنـهـاانداخت با دست چپ , عبا را سخت بر هم پيچيد و دست راست را به طرف آسمان بلند كرد و سه بارفرمود:.
اللهم هؤلا اهل بيتى و حامتى , اللهم اذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيرا, انا حرب لمن حاربتم و سلم لمن سالمتم و عدو لمن عاداكم ,.
خداوندا! اينان اهل بيت و خاندان من هستند, [چنان كه وعده فرمودى ] پليدى را ازايشان دور دار و آنان را پاك و معصوم دار, من مى جنگم با كسى كه شما [اهل بيت ] با اوبجنگيد, و آشتى مى كنم با كسى كه شما آشتى كنيد و دشمن كسى هستم كه با شما دشمنى كند ((٢٩)) .
از ايـن روايـت , كـه در مـنـابـع حديث از طرق مختلف نقل شده است و مورد اتفاق شيعه و سنى اسـت ,به دست مى آيد كه امام حسين (عليه السلام) يكى از مصاديق آيه تطهير است از روايات و قراين بسيار مـى توان ثابت كرد كه در زمان نزول آيه تطهير, جز همين پنج تن كس ديگرى مشمول آيه تطهير نـبـوده اسـت و ازهمين روى ايشان را ((اصحاب كسا)) و امام حسين (عليه السلام) را خامس اصحاب كسا, يعنى پنجمين شخصيت اصحاب كسا نام نهاده اند.
احمد حنبل و ترمذى , دو تن از محدثان بزرگ اهل سنت , در كتب ((مسند)) و ((سنن )) خود نقل كرده اندكه تا شش ماه پس از نزول آيه مذكور, پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) هر روز هنگامى كه براى نماز صبح بـه مـسـجدمى رفتند در جلوى خانه على و فاطمه مى ايستادند و بلند مى فرمودند: الصلوة يا اهل بيت محمد, انمايريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا.

حسين و آيه مباهله
در بـيـن دانـشـمـنـدان اسـلامـى , از شيعه و سنى , اتفاق نظر است كه پيامبر در هنگام مباهله با عـالـمـان مـسـيـحـى بحران , تنها على , فاطمه , حسن و حسين را به همراه برد و آنان را مصداق ((ابنائنا)) و ((نسائنا)) و((انفسنا)) در آيه شريفه قرار داد اين مطلب آن چنان مشهور و مسلم است كه عالم بزرگ اهل سنت , حاكم نيشابورى , در كتاب ((معرفة علوم الحديث )) خود اين جريان را از مصاديق روايات متواتر مى شمارد ((٣٠)).
مـاجـرا از ايـن قـرار است كه اسقف مسيحيان نجران همراه با گروهى از علماى مسيحى خدمت رسـول خـدا شـرفياب شدند حضرت دين اسلام را بر آنها عرضه كرد ولى سرباز زدند و نپذيرفتند سـرانجام وحى نازل شد و آنان را به مباهله با پيامبر دعوت كرد: فمن حاجك فيه من بعد ما جائك من العلم فقل تعالوا ندع ابنائنا و ابنائكم و نسائنا و نسائكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنة اللّه عـلى الكاذبين (آل عمران / ١٦)در روز موعود, رسول خدا دست اهل خويش را گرفت و براى مباهله حضور يافت مسيحيان كه دريافتندپيامبر با تمام سرمايه خويش به ميدان مباهله آمده است از اين كار تن زنند و به پرداختن جزيه رضايت دادند ((٣١)) .

وارث علم پيامبر
عـكـرمـه , شـاگـرد بـرجسته ابن عباس , نقل مى كند كه روزى ابن عباس در مسجد براى مردم حديث مى گفت كه نافع بن ازرق برخاست و گفت : اى ابن عباس ! از احكام مورچه و پشه براى من مـردم فتوامى دهى ؟
اگر علمى دارى خدايى را كه مى پرستى براى من توصيف كن ابن عباس سر بزير انداخت حسين به على در گوشه مسجد نشسته بود, رو به نافع كرد و فرمود: اى نافع به سوى من بيا تا پاسخت رابازگويم .
نافع گفت : من از تو پرسيدم ؟ .
ابن عباس گفت : يا ابن الازرق ! انه من اهل بيت النبوة و هم ورثة العلم .
نافع به سوى امام رفت و حضرت پاسخ او را ارايه فرمود.
نافع گفت : اى حسين ! سخنانت نيكو و پرمايه است .
فرمود: شنيده ام كه تو پدرم و برادرم و مرا به كفر متهم كرده اى ؟ .
گفت : قسم به خدا با آنچه از شما شنيدم بى ترديد شما سرچشمه نورانى اسلام و ستارگان احكام خداهستيد (لقد كنتم منار الاسلام و نجوم الاحكام ).
امام فرمود: يك سؤال از تو مى پرسم .
گفت : بپرس , يابن رسول اللّه .
فـرمود: آيه ((فاما الجدار فكان لغلامين يتيمين فى المدينه )) (كهف / ٨١) را خوانده اى ؟
اى نافع ! چه كسى آن گنج گرانبها را براى آن دو يتيم در زير ديوار پنهان كرده بود تا به آنان ارث رسد.
گفت : پدر يتيمان .
فـرمـود: راسـتـى پدر آنها بهتر و دلسوزتر براى فرزندانش بود يا رسول خدا؟
آيا مى توان باور كرد كـه پيامبر علم گران بهاى خويش را براى فرزندانش به وديعت نگذاشته باشد و ما را از آن محروم كرده باشد؟ ((٣٢)) .

ريحانه پيامبر
پـيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) به ميهمانى در خانه يكى از اصحاب دعوت شده بود همراه با ياران به راه افتاد, درحالى كه جلوتر از ديگران راه مى رفت حسن و حسين با كودكانى چند در كوچه به بازى مشغول بـودرسـول خدا به سوى او رفت تا او را بگيرد و او به اين سو و آن سو مى گريخت پيامبر در حالى كـه مـى خـنديد او را دنبال كرد تا او را گرفت يك دست را در زير سر و دست ديگر را در زير چانه حسين گذاشت و لب مباركش را بر دهان حسين نهاد و بوسيد و فرمود:.
هذان ريحانتاى من الدنيا من احبنى فليحبهما,.
ايـن دو گـلـهـاى زيـباى من در دنيا هستند, هر كس مرا دوست بدارد بايد آنان را دوست بدارد ((٣٣)) .
جـابـر بن عبداللّه انصارى مى گويد: روزى نزد رسول خدا نشسته بوديم كه على بن ابيطالب (عليه السلام) واردشد حضرت رو به على كرد و فرمود:.
سـلام عليك ابا الريحانتين اوصيك بريحانتى من الدنيا خيرا, فعن قليل ينهد ركناك و اللّه عزوجل خليفتى عليك .
سـلام بـر تـو اى پـدر دو ريحانه [حسن و حسين ]! تو را به اين دو ريحانه زيبايم از دنيا سفارش به نيكويى مى كنم كه بزودى دو ركن تو فرو ريزند.
جابر مى گويد: هنگامى كه پيامبر رحلت كرد, على (عليه السلام) فرمود: اين يكى از دو ركنى بود كه رسول خـداگـفت و هنگامى كه فاطمه وفات كرد, فرمود: اين هم ركن دومى بود كه رسول خدا گفت ((٣٤)) .
در هـمـيـن راسـتـا روايـت جـالـبـى از عبداللّه بن عمر نقل شده است كه مربوط به امام , پس از واقعه عاشوراست ابن نعيم نقل مى كند كه نزد عبداللّه بن عمر نشسته بوديم , مردى پيش آمد و از حكم خون پشه سؤال كرد كه اگر در لباس نمازگزار باشد نمازش صحيح است يا خير؟ .
عبداللّه پرسيد: از كجا مى آيى و اهل كدام منطقه اى ؟ .
گفت : اهل عراق هستم .
عـبـداللّه گـفت : اين مرد را بنگريد كه از خون پشه مى پرسد, حال آن كه اينان پسر رسول خدا را كشتند وسكوت كردند از رسول خدا (صلّى الله عليه وآله) شنيدم كه مى فرمود: حسن و حسين دو ريحانه من در اين دنيا هستند ((٣٥)) .

سخاوت امام حسين (عليه السلام)
روزى عـربـى نـزد امام حسين (صلّى الله عليه وآله) آمده عرض كرد: اى پسر رسول خدا من ضامن شده ام ديه اى رابـپردازم ولى توان پرداخت آن را ندارم با خود فكر كردم از كريم ترين مردم كمك مى گيرم و از آل محمد(صلّى الله عليه وآله) كريم تر نيافتم .
فـرمـود: سه مسئله از تو مى پرسم , اگر يكى را پاسخ دهى يك سوم ديه را به تو مى دهم و اگر دو مسئله را جواب دهى دو سوم آن را مى پردازم و اگر همه را پاسخ دهى تمام آن را مى دهم .
عـرض كـرد: اى پـسـر رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) آيا چون تويى كه اهل علم و شرفى از كسى مثل من سؤال مى كندفرمود: آرى از جدم رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) شنيدم كه فرمود: بخشش بايد به اندازه معرفت باشد.
مرد عرب گفت : هر چه مى خواهى بپرس اگر بدانم جواب مى دهم وگرنه از شما ياد مى گيرم .
فرمود: چه كارى برتر از همه كارهاست ؟ .
گفت : ايمان به خدا.
فرمود: راه نجات از هلاكت چيست ؟ .
گفت : اعتما به خدا.
فرمود: زينت مرد چيست ؟ .
گفت : دانشى توام با بردبارى .
فرمود: اگر نداشت ؟ .
گفت : ثروتى همراه با جوانمردى .
فرمود: اگر نداشت ؟ .
گفت : فقرى توام با صبر.
فرمود: و اگر نداشت ؟ .
گفت : صاعقه اى كه از آسمان بيايد و او را بسوزاند كه سزاوار سوختن است .
حـضـرت خـنـديـد و كـيسه اى حاوى هزار دينار به سويش انداخت و انگشتر خود را كه نگينى به ارزش دويـسـت درهم داشت به او داد و فرمود: اين طلا را به طلبكاران بده و اين انگشتر را در امر زندگى خودصرف كن .
عرب مال را گرفت و مى گفت : ((اللّه اعلم حيث يجعل رسالته )) سوره انعام آيه ١٢٤.
يعنى خدا بهتر مى داند رسالت خويش را در كجا قرار دهد ((٣٦)) .

سخاوت و تواضع
روزى امام حسين (صلّى الله عليه وآله) چند كودك را ديد كه تكه نانى را با هم مى خوردند از حضرت خواستند از نـان آنها بخورد حضرت دعوت ايشان را پذيرفت و از تكه نانشان خورد آنگاه آنان را با خود به منزل آورد,غـذا داد و لـبـاس نـو پـوشـيد و فرمود: اينان از من سخاوتمندترند زيرا تمام آنچه را داشتند بخشيدند و من فقط مقدارى از آنچه داشتم به آنها بخشيدم ((٣٧)) .

جود و شجاعت
زيـنب دختر ابو رافع نقل مى كند كه فاطمه (س ) پس از آن كه پدر بزگوار خويش را از دست داد سخت دلگير شد و دائما گريه و ناله مى كرد روزى دست حسن و حسين را گرفت و به نزديك قبر پـدر آمـد وسـخـت گريست و شكوه كرد در بين شكوايه هاى خويش عرض كرد: يا رسول اللّه ! آيا چيزى را براى اين دو فرزند به ارث مى گذارى ؟ .
صـداى رسـول خـدا آمـد كـه فرمود: اما الحسن فله هيبتى و شؤودى و اما الحسين فله جراتى و جـودى (امـا براى حسن هيبت و آقايى را به ارث مى گذارم و اما براى حسين جرات و جودم را به وديعت مى نهم ).
فاطمه زهرا عرض كرد: راضى و خشنود شدم اى رسول خدا ((٣٨)) .

حج امام حسين (عليه السلام)
امـام حـسـيـن (صلّى الله عليه وآله) در طـول عمر شريف خود بيست و پنج بار پياده به حج مشرف شد در حالى كه همراه او اسب هاى اصيل را بدون سوار مى بردند ((٣٩)) .
آن حـضـرت در حـالـيـكـه از امكانات كافى برخوردار بود و مى توانست از وسايل موجود آن زمان بـسـيـاربالايى بهره مند شود به خاطر اظهار بندگى كامل و خضوع و خشوعى كه در پياده رفتن وجود دارد راه خانه خدا را پياده مى پيمود.
امـا ايـنـكـه در همان حال اسب هاى سوارى را بدون سوار همراه خود مى برد شايد به دو دليل زير بـود:يكى آن كه هنگام بازگشت از آنها استفاده كنند و ديگر آنكه حركت با خدم و حشم بيشتر بر بندگى واطاعت محض دلالت دارد.

مناجات
امـام حسين (عليه السلام) را ديدند كه در مسجد مدينه صورت بر خاك نهاده مى گويد: الهى اگر به خاطر گـنـاهانم بازخواستم كنى به كرمت توسل مى جويم و اگر با خطاكاران جسم كنى به آنها خواهم گـفـت ترا دوست دارم آقاى من اطاعت من براى تو نفعى ندارد و معصيتم زيانى به تو نمى رساند پـس اگـر آنـچـه را نـفـعى برايت ندارم به جا نياورم بر من ببخش و اگر آنچه كه را ضررى به تو نمى زند مرتكب شدم در گذر, كه توارحم الراحمينى ((٤٠)) .
-------------------------------------------
پاورقى ها :
١- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٤٥.
٢- تاريخ دمشق , ابن عساكر, ترجمه الامام حسين (عليه السلام), ص ٢٦ و ٢٧ و اسد الغابه , ج ٢, ص ١٩.
٣- تـاريخ دمشق , ص ٣١ و ٣٢, به همين مضمون رواياتى در المعجم الكبير طبرانى و طبقات ابن سعد, ذيل سرگذشت امام حسين (عليه السلام)آمده است .
٤- فرائد السمطين , ج ٢, ص ١٠٤ و ينابيع الموده , ص ٣١٨, باب ٦٠.
٥- ينابيع الموده , ص ٣١٩, باب ٦٠.
٦- همان , ص ٣٢٠, باب ٦٠.
٧- گـفته اند كه امام حسن (عليه السلام) در صورت و چهره به پيامبر بيشتر شباهت دارد و امام حسين (عليه السلام) در قـامـت و هيكل به ايشان شبيه تر بود رك :تاريخ دمشق , ترجمه امام حسين , ص ٤١ تا ٤٥, ر ك : تاريخ دمشق , ترجمه امام حسين (عليه السلام), صص ٤٥ـ٤١.
٨- صـحـيح بخارى , ج ٥, ص ٣٣, نيز مراجعه كنيد به تاريخ دمشق , ترجمع امام حسين , ص ٤٦ تا ٥٠.
٩- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٤٦ و فرائد السمطين , ج ٢, ص ١٣١, باب ٣٠.
١٠- طبقات ابن سعد, ترجمه امام حسين , مؤسسه آل البيت , ص ٢٣, اين روايت در سنن ترمذى , ج ٥, ص ٦٥٦ و سنن نسايى , روايت ٥٨٢٤ و نيز نقل شده است .
١١- تاريخ ابن عساكر, ترجمه امام حسين (عليه السلام), ص ١٣٩.
١٢- تاريخ دمشق , ابن عساكر, ترجمه امام حسين , ص ١٤٦.
١٣- سـنـن ترمذى , ج ١٣, ص ٢٤٨ و اسدالغابه , ج ٧, ص ٢٢٥ و مستدرك , حاكم نيشابورى , ج ٣, ص ١٤٩.
١٤- كنز العمال , ج ٧, ص ١٠٦.
١٥- تاريخ دمشق , ابن عساكر, صص ١٥٣ ـ ١٤٣.
١٦- مسند احمد بن حنبل , ج ٣, ص ٤٩٣ و الطبقات الكبرى , ابن سعد, ج ٨.
١٧- سنن ترمذى , ج ١٣, ص ١٨٩ و مجمع الزوايد, ج ٩, ص ١٨١.
١٨- مـسـنـد احـمـد بـن حنبل , ج ٥, ص ٣٥٤ و سنن ترمذى , ج ١٣, ص ١٩٤ و مستدرك , حاكم نيشابورى , ج ١, ص ٢٨٧.
١٩- تاريخ ابن عساكر, ترجمه امام حسين (عليه السلام), ص ١٣٢ و المعجم الكبير طبرانى , ج ٣, ص ١١٦.
٢٠- تاريخ ابن عساكر, زندگى امام حسين (عليه السلام), ص ٦ ـ ١٣٥.
٢١- تاريخ ابن عساكر, ترجمه امام حسين (عليه السلام), ص ١٤٩.
٢٢- تاريخ ابن عساكر, ص ٢١٠.
٢٣- همان , صص ٦٢ و ٦٣.
٢٤- فرايد السمطين , ج ٢, ص ٩٨.
٢٥- كنزالعمال , ج ١٢, ص ١١٢, مستدرك , حاكم نيشابورى , ج ٣, ص ١٦٧.
٢٦- مسند احمد بن حنبل , ج ٥, ص ٣٩١ و كنز العمال , ج ١٢, ص ١٠٢.
٢٧- تاريخ , ابن عساكر, صص ٨٥ تا ٨٢.
٢٨- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٤٥.
٢٩- اسـد الغابه , ج ٧, ص ٢٢٢ و المعجم الكبير, ج ٢٣, ص ٣٩٦ و المستدرك , حاكم نيشابورى , ج ٣, ص ١٤٦ و نيز ر ك : تفسير درالمنثورو تفسير ابن كثير, ذيل آيه تطهير.
٣٠- معرفة علوم الحديث , ص ٦٢.
٣١- تفسير جامع البيان , طبرى و تفسير درالمنثور, سيوطى , ذيل آيه شريفه و الطبقات , ابن سعد, ترجمه امام حسين , ص ٢٩.
٣٢- تاريخ دمشق , ابن عساكر, ص ٢٢٤ و بغية الطالب , ترجمه امام حسين , ص ١٤٤.
٣٣- همان , ص ١١٨, مستدرك , حاكم نيشابورى , ج ٣, ص ١٦٤.
٣٤- حلية الاوصيا, ابو نعيم اصفهانى , ج ٣, ص ٢٠١.
٣٥- صحيح بخارى , ج ٥, ص ٣٣ و سنن ترمذى , ج ٤, ص ٣٣٩.
٣٦- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٥٧ تذكره سبط بن الجوزى , ص ٢١١.
٣٧- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٥٥.
٣٨- المعجم الكبير, طبرانى , ج ٢٢, ص ٤٢٣ و كنزالعمال , ج ٤, ص ٥٩٩.
٣٩- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٥٥ و تاريخ ابن عساكر زندگى امام حسين (عليه السلام), ص ١٤٩.
٤٠- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٥٣.

آغاز نهضت عاشورا فصل دوم : آغاز نهضت عاشورا ـ مرگ معاويه
معاويه در روز يك شنبه نيمه ماه رجب سال شصت هجرى , پس از نوزده سال و سه ماه حكمرانى , دردمشق از دنيا رفت سه روز طول كشيد تا يزيد توانست خود را از شكارگاه ((حوران )) به دمشق برساند و برجاى پدر بنشيند.
در ايـن زمـان فـرمـاندار مدينه , پسر عموى يزيد, وليد بن عتبة بن ابى سفيان بود يزيد نامه اى به اونـوشـت و بـه او دستور داد از مردم مدينه بيعت مجدد بگيرد قبل از اين , معاويه در زمان حيات خوديك بار براى يزيد از مردم بيعت گرفته بود.
هـمـراه بـا ايـن بـرنامه , در نامه اى محرمانه به او نوشت كه در گرفتن بيعت بر امام حسين (عليه السلام) و عبداللّه بن زبير و عبداللّه بن عمر و عبدالرحمن بن ابى بكر سخت گيرى كند و به او دستور داد هر كس از بيعت امتناع كرد گردنش را بزند و سرش را براى او بفرستد ((٤١)) .

درخواست بيعت از امام حسين (عليه السلام)
امـام حـسين (عليه السلام) با عبداللّه بن زبير كنار قبر شريف پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) نشسته بود عبداللّه پسر عمرو بـن عـثمان وارد شد سلام كرد و گفت : امير مى خواهد شما به نزد او برويد حضرت فرمود: پس از ايـن مـجلس به نزد او خواهيم رفت عبداللّه بن زبير به امام حسين (عليه السلام) گفت :
معمولا وليد در اين ساعت ملاقات ندارد, من از اين ملاقات نگرانم , نظر شما چيست ؟
امام فرمود: به نظرم معاويه مرده اسـت و ايـن دعوت براى گرفتن بيعت است عبداللّه گفت : اگر از ما بخواهند با يزيد بيعت كنيم چه بايد كرد؟ .
امـام فـرمـود: من هرگز با يزيد بيعت نخواهم كرد, چون يزيد مردى است فاسق كه فسق خود را آشكاركرده , شراب مى نوشد, سگ بازى و يوز بازى مى كند و ما خاندان رسول خداييم ((٤٢)) .

امام حسين (عليه السلام) در خانه وليد
ولـيد شبانگاه به دنبال امام حسين (عليه السلام) فرستاد حضرت سى نفر از اهل بيت و شيعيان خود را جمع كردو دستور داد با خود شمشير بردارند به آنها فرمود: من وارد خانه وليد مى شوم و شما پشت در بـمـانـيـد, اگرصداى من بلند شد و فرياد زدم يا آل الرسول , وارد شويد و از من دفاع كنيد آنگاه چوبدستى رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) را در دست گرفت و در ميان ياران خود به طرف خانه وليد به راه افتاد وقتى وارد خانه وليدشد, مروان را ديد كه در آنجا نشسته است .
ولـيد او را از مرگ معاويه با خبر ساخت و گفت كه او را براى بيعت خواسته است حضرت فرمود: اى وليد! بيعت بايد آشكارا باشد و كسى مثل من در خفا بيعت نمى كند, هنگامى كه فردا همه مردم را به بيعت خواندى ما را نيز بخواه .
ولـيـد گفت : اى اباعبداللّه ! سخن نيكو گفتى و جواب شايسته دادى و من نيز همين انتظار را از توداشتم اكنون برو و فردا با مردم باز گرد.
مـروان گـفت : اى امير! اگر اكنون از تو جدا شود هرگز چنين فرصتى به دست نمى آورى , مگر افـرادزيادى كشته شود او را در همين جا حبس كن و نگذار بيرون رود تا بيعت كند يا گردنش را بزنى .
امـام رو بـه او كـرد و فـرمود: واى بر تو اى پسر زرقا ((٤٣))تو دستور كشتن مرا مى دهى ! به خدا دروغ گفتى و به پستى گراييدى , به خدا اگر كسى چنين قصدى داشته باشد زمين را از خونش سيراب مى كنم ,اگر راست مى گويى امتحان كن .
سـپـس به طرف وليد برگشت و فرمود: اى امير! ما خاندان نبوت و معدن رسالت و محل رفت و آمـدفرشتگانيم , رحمت خدا بر خانه هاى ما نازل مى شود, خدا آفرينش را با ما آغاز كرد و با ما پايان مى دهدو يزيد مردى شرابخوار و آدمكش است كه آشكارا مرتكب فسق مى شود, و كسى مثل من با كـسى چون او بيعت نمى كند با اين حال تا صبح صبر مى كنيم تا ببينيم كدام يك به خلافت سزاوار تريم .
آن گاه از منزل وليد خارج شد و با اصحاب خود به خانه بازگشت ((٤٤)) .

گفتگوى مروان با وليد
امـام حـسـيـن (عليه السلام) از خـانـه وليد خارج شد مروان به وليد گفت : حرف مرا نشنيدى تا حسين از دسـتـت گريخت به خدا هرگز چنين فرصتى به دست نخواهى آورد و او عليه تو و اميرالمؤمنين يزيد قيام خواهدكرد.
وليد گفت : واى بر تو! تو به من مى گويى حسين فرزند فاطمه , دختر رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) را بكشم تا ديـن ودنـيـاى خـود را از دست بدهم به خدا سوگند حاضر نيستم در مقابل تمام عالم حسين را بكشم به خدامى دانم كسى كه خون حسين را به گردن گيرد و در قتل او شريك شود, خدا او را بـا نـظـر رحـمـت نـمى نگردو او را از گناهان پاك نمى كند و به عذابى دردناك دچار خواهد شد ((٤٥)) .

گفتگوى امام حسين (عليه السلام) با مروان
فـرداى آن روز امام حسين (عليه السلام) براى اطلاع از اخبار از منزل خارج شد و در كوچه با مروان برخورد كردمروان گفت : من خير تو را مى خواهم , حرف مرا بشنو تا دچار اشتباه نشوى امام فرمود, بگو تا بشنوم گفت با يزيد بيعت كن كه براى دين و دنياى تو بهتر است .
امـام فـرمـود: انـا اللّه و انـا اليه راجعون هنگامى كه امت به رهبرى چون يزيد گرفتار شوند, بايد فاتحه اسلام را خواند.
سـپـس فـرمـود: تـو مرا راهنمايى مى كنى با يزيد بيعت كنم , در حالى كه يزيد مردى فاسق است راسـتـى كـه چـه سخن ناحقى بر زبان مى رانى , ولى من تو را سرزنش نمى كنم , تو همان ملعونى هـستى كه رسول خدا لعنتش كرد و از كسى كه رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) لعنتش كند, بعيد نيست مردم را به بيعت يزيد بخواند اى دشمن خدا! گوش كن ! ما اهل بيت رسول خداييم , حق با ماست و از زبان ما سخن مى گويد از جدم رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) شنيدم كه فرمود:
خلافت بر آل ابى سفيان حرام است , هـنـگامى كه معاويه را بر منبر من ديديد شكمش را پاره كنيد مردم مدينه او را بر منبر رسول خدا ديدند و سفارش او را به جا نياوردند,خدا آنها را گرفتار يزيد كرد ((٤٦)) .

گفتگوى امام حسين (عليه السلام) با برادرش محمد بن حنفيه
بـه ايـن تـرتـيـب , امـام حـسـيـن (عليه السلام) از بـيعت يزيد سر باز زد و قصد داشت از مدينه خارج شود بـرادرش مـحمد بن حنفيه به خدمت ايشان رسيد محمد عرض كرد: برادرم ! جانم فداى تو باد! تو بـراى مـن عزيزترين مخلوقاتى , هيچ خير خواهى و نصيحتى را براى غير تو نگه نمى دارم كه براى نـصـيـحت وخيرخواهى هيچ كس شايسته تر از تو نيست , زيرا تو از گوشت و خون منى , تو روح و جـان مـن , تو چشم من , تو بزرگ خاندان من هستى و خداوند اطاعتت را بر من واجب كرد از باب مشورت مى خواهم سخنى بگويم .
فرمود: هر چه مى خواهى بگو.
گـفـت : بـه نـظـر مـن تا مى توانى از شهرها و حوزه تسلط يزيد دورى كن , قاصدهايى به اطراف گـسـيـل دار ومردم را به بيعت خود بخوان اگر با تو بيعت كردند, حكومتى چون حكومت رسول خـدا(صلّى الله عليه وآله) تاسيس كن , ولى اگر به گرد ديگرى جمع شدند, سكوت اختيار كن و در خانه بنشين من مى ترسم وارد يكى ازشهرها شوى يا به گروهى بپيوندى و بين مردم اختلاف افتد و تو در اين ميان كشته شوى .
امام فرمود: به نظر تو كجا روم .
گـفـت : به مكه برو اگر آنجا را محل مطمئنى يافتى همان جا بمان وگرنه به طرف يمن برو كه مـردم يـمن ياران جدت , پدرت و برادرت بودند يمن مردمى رئوف و رقيق القلب دارد و شهرهايى وسيع و گسترده دارد اگر در آنجا هم ايمن نبودى به كوهها و بيابانها برو تا ببينيم كار اين قوم به كجا مى رسد خدا بين ما واين قوم قضاوت كند.
امـام فـرمـود: بـه خـدا قـسم اگر در دنيا هيچ پناه و پناهگاهى هم نيابم , با يزيد بن معاويه بيعت نمى كنم محمد با شنيدن اين سخن گريست و امام نيز گريه كرد.
. سـپـس فـرمـود: اى بـرادر! خـدا پـاداش نـيكت دهد راه درستى نشان دادى من نيز با برادران و بـرادرزادگـان و شـيعيان خود عازم مكه هستم , ولى اشكالى ندارد كه تو در مدينه بمانى و مرا از اخبار مدينه باخبر سازى ((٤٧)) .

وصيت امام حسين (عليه السلام) به محمد بن حنفيه
هنگامى كه امام حسين (عليه السلام) قصد خروج از مدينه داشت قلم و كاغذى خواست و نوشت :.
بسم اللّه الرحمن الرحيم .
ايـن وصـيـتـى اسـت از حسين بن على بن ابيطالب (عليه السلام) به برادرش محمد بن على معروف به ابن حـنفيه حسين شهادت مى دهد كه خدايى جز خداى يگانه بى شريك نيست و محمدبنده و رسول اوسـت كـه بـا پـيام حق از جانب حق آمد و شهادت مى دهد كه بهشت و جهنم حق است و قيامت بـدون شـك خـواهـد آمد و خدا مردگان را زنده خواهد كرد من از سرخوشگذرانى و طغيان و به قـصـد ظلم و فساد قيام نكردم , بلكه تنها به قصد اصلاح امت جدم رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) خارج مى شوم مى خواهم مردم را به خير بخوانم و از زشتى ومنكر باز دارم , مى خواهم به روش جدم پيامبر و پدرم على زندگى كنم پس هر كس حقانيت مرا بپذيرد, خدا را پذيرفته است و هر كس مرا رد كند, من صبر مى كنم تا خدا بين من و اين قوم به حق قضاوت كند كه او بهترين حاكم و داور است ((٤٨)) .

انگيزه قيام
در طـول تـاريـخ اسـلام از آغـاز ظـهور تاكنون , حساس ترين زمان در سرنوشت اسلام , زمان امام حـسين (عليه السلام) است و قيام امام حسين (عليه السلام) نيز مؤثرترين و ارزنده ترين حركتى است كه در راه احياى دين و اظهار حق به وقوع پيوسته است .
امـام حـسين (عليه السلام) خود را بر سر يك دو راهى تعيين كننده مى ديد كه يك راه به محو كامل اسلام و راه ديـگر به احياى دين ختم مى شد آن حضرت مى توانست سكوت كند و مانند ديگران با حكومت يـزيـدبـسـازد و مـانـند مصلحت انديشان زمان خود, با تغافل از اصل حكومت , به مسائل جزئى و سطحى بپردازد, از يك زندگى در سطح عالى و احترام و موقعيت بالاى اجتماعى برخوردار باشد.
ايـن درسـت هـمـان چـيزى بود كه دستگاه حكومت اموى آرزو مى كرد, ولى با شناختى كه از آن حضرت داشت مى دانست هرگز به اين آرزو نخواهد رسيد و به هيچ قيمتى نمى تواند همكارى و يا حتى سكوت آن حضرت را به دست آورد.
يـزيـد بـه يـاد داشـت كـه امام حسين (عليه السلام) در نامه اى به پدرش معاويه , جنگ با بنى اميه را عملى خـداپـسـنـدانـه شمرده بود ((٤٩))همه بنى اميه مى دانند كه امام حسين (عليه السلام) حكومت يزيد را به رسـمـيـت نـخـواهـدشـناخت مروان بن حكم در مقام راهنمايى به وليد بن عتبه فرماندار مدينه مى گويد: كسانى را كه يزيد نام برده , هم اكنون احضار كن و از آنها بخواه كه بيعت كنند, ولى من مـى دانـم كـه حـسـيـن هرگز با يزيد بيعت نخواهد كرد و طاعت او را به گردن نخواهد گرفت ((٥٠)) .
درسـت بـه همين دليل است كه يزيد همين كه به قدرت مى رسد مى خواهد تكليف خود را باامام حـسـين (عليه السلام) روشن كند او به وليد بن عتبه فرماندار مدينه مى نويسد: فورا از حسين بيعت بگير و اگرسرباز زد او را گردن بزن ((٥١)) .
او مـى دانـد تـا حـسـين بن على (عليه السلام) فرزند پيامبر هست , حكومت بى دغدغه بر جهان اسلام براى اوميسر نخواهد شد.
بـنـابـر ايـن بـر خـلاف نـظـر كـسـانـى كـه حركت و قيام حضرت اباعبداللّه (عليه السلام) را ناشى از فشار بـنـى امـيـه مـى دانـنـد, موضع بنى اميه در قبال امام حسين (عليه السلام) ناشى از شناختى است كه از امام حـسـيـن (عليه السلام) دارنـد اگـريـزيـد احتمال مى داد امام حسين (عليه السلام) در قبال حكومت ناحق او سكوت مى كند, هرگز مزاحم آن حضرت نمى شد.
امـام حـسـيـن (عليه السلام) در شرايط موجود آن زمان اصل دين را در خطر نابودى مى ديد او نه تنها يزيد راشـايـسـتـه خـلافـت نـمـى دانست , بلكه او را به عنوان مردى با تمام خصلت ها و صفات ناپسند مى شناخت ((٥٢)) .
از ايـن رو تسليم در برابر يزيد را ناروا و ايستادگى در برابر او را واجب مى دانست و تكليف خود را درايـن مـيـان از هـمـه سنگين تر مى ديد ((٥٣))و در وصيتى كه براى برادرش محمد بن حنفيه نـوشـت اصول اساسى حركت خود را كه همان دفاع از دين و حفظ جامعه اسلامى از خطر انحراف بـود تـرسـيـم كـرد ((٥٤))و از مـديـنه خارج شد هنگامى كه امام حسين (عليه السلام) به مكه رسيد و خبر مـخـالـفـت او بـا يزيد منتشر شد, مردم كوفه تصميم گرفتند آن حضرت را به كوفه دعوت كنند ((٥٥)) .
بـنـابر اين نمى توان گفت امام حسين (عليه السلام) تحت تاثير دعوت كوفيان قيام كرد, چون دعوت مردم كـوفـه نـيـز يـكى از آثار حركت امام حسين (عليه السلام) به شمار مى رود و مردم كوفه وقتى امام را دعوت كردند كه امام ازبيعت سرباز زده و در مكه مستقر شده بود.
نـتـيـجـه ايـن كـه حركت امام حسين (عليه السلام) تنها ناشى از احساس وظيفه آن حضرت و نياز دين به حركتى اساسى در راه براندازى جور و ستم بود و دعوت مردم كوفه هيچ تاثيرى در اراده راسخ آن امام نداشت كه خود فرمود: به خدا اگر در دنيا هيچ جا و پناهگاهى نداشته باشم با يزيد بن معاويه بيعت نخواهم كرد ((٥٦)) .
بـه هـمـيـن دليل است كه حضرت در اولين روزهاى حركت خود به سمت كوفه , از تغيير اوضاع آن سـامـان با خبر شد, ((٥٧))ولى از راهى كه انتخاب كرده بود, باز نگشت هر بار كه خبر شهادت يكى ازيارانش به دست مردم كوفه را دريافت مى كرد مى فرمود: ايشان به عهد خويش وفا نكردند و ما همچنان در انتظار انجام وظيفه ايم ((٥٨)) .

حركت از مدينه
امام حسين (عليه السلام) در دل شب از مدينه خارج شد و در همان حال اين آيه را قرائت مى كرد:.
((فخرج منها خائفا يترقب قال رب نجنى من القوم الظالمين )) (قصص / ٢١).
مـوسـى بـا تـرس و نگرانى از مصر خارج شد و مى گفت بار الها مرا از مردم ستم پيشه نجات بده ((٥٩)) .

امام حسين (عليه السلام) از راه اصلى مى رود
امـام و هـمـراهـان وقـتـى از مـديـنـه خارج شدند, در جاده اصلى به راه افتادند مسلم بن عقيل گـفت :مى ترسم ما را تعقيب كنند و به ما برسند, بهتر است ما هم مثل عبداللّه بن زبير از راههاى فرعى به سوى مكه برويم .
حضرت فرمود: ((به خدا تا مكه از راه اصلى جدا نمى شوم , تا مردم بدانند كه حسين (عليه السلام) از حقگويى وايستادگى در برابر ستم و زورگويى بيم ندارد)).
شـخـصـيـتـى مـثل عبداللّه ابن زبير كه هدفش حفظ جان و موقعيت خود است , بايد مخفيانه از مـديـنـه فرار كند و از راههاى فرعى متوارى شود, ولى كسى كه براى نجات يك امت و حفظ يك مـكـتـب , عـلـم مـخـالفت با يزيد بر افراشته و تصميم دارد مسير تاريخ را به سود حق تغيير دهد, نـمى تواند خود را در پيچ و خم كوره راهها پنهان كند, او بايد هميشه در متن جامعه حضور داشته باشد, از راه اصلى حركت كند ودر مجامع عمومى مسلمين ظاهر شود درست به همين دليل بود كـه امـام مـكـه را براى اولين مرحله حركت خود انتخاب كرد و پس از رسيدن به مكه تا زمانى كه مـى تـوانست از آن موقعيت به سود نهضت مقدس خويش بهره بردارى كند در آنجا ماند و درست زمانى مجبور به ترك مكه شد كه ماندن در مكه رابه زيان نهضت خويش دانست .

هنگام ورود به مكه
امـام حـسـيـن (عليه السلام) در روز سوم شعبان سال ٦٠ هجرى وارد مكه شد, در حالى كه اين آيه راتلاوت مى كرد:.
((و لما توجه نلقا مدين قال عسى ربى ان يهدينى سوا السبيل )) (قصص / ٢٢).
و چون موسى به مدين رسيد گفت اميد است خدا مرا به راه راست هدايت كند ((٦٠)) .

امام حسين (عليه السلام) در مكه
امـام حـسـين (عليه السلام) در اطراف مكه خيمه زد, ولى پس از مدتى به دعوت عبداللّه ابن عباس به خانه اورفـت امـام در مـدتى كه در مكه اقامت داشت اقامه جماعت مى كرد و مردم از همه جا به سوى اومى شتافتند, تا حدى كه دستگاه حكومتى مى ترسيد حاجيان گرد او جمع شوند از آن هنگام كه امـام به مكه آمد, حضور ابن زبير تحت الشعاع قرار گرفته بود, به همين جهت او از حضور امام در مكه سخت ناراحت بود, ولى در ظاهر صبح و شام به نزد امام حسين (عليه السلام) رفت و آمد مى كرد ((٦١)) .

گفتگوى ابن عباس و ابن عمر با امام حسين (عليه السلام)
در مـكـه عـبـداللّه ابـن عـباس و عبداللّه ابن عمر با هم خدمت امام حسين (عليه السلام) رفتند نخست ابن عـمـرآغاز سخن كرد و گفت : ((يا اباعبداللّه ! خدايت رحمت كند تو مى دانى اين خانواده با شما تا چـه حـددشـمنى دارند و چه ظلمها در حق شما كرده اند در حال حاضر مردم يزيد را به حكومت پـذيرفته اند,مى ترسم مردم براى درهم و دينار دور او جمع شوند و تو را بكشند و در اين بين افراد زيـادى كـشته شودمن از رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) شنيدم كه فرمود:
حسين كشته مى شود, اگر او را تنها بگذارند و يارى نكنند,خداوند تا قيامت آنها را بى ياور و تنها مى گذارد من به تو پيشنهاد مى كنم مـانند همه مردم بيعت كنى وهمانطور كه در زمان معاويه صبر كردى باز هم صبر كن اميد است خدا بين شما و قوم ستم پيشه قضاوت كند)).
امام فرمود: ((اى ابا عبدالرحمن ! تو به من مى گويى با يزيد بيعت كنم , با آن كه رسول خدا درباره او وپدرش چيزهايى فرموده كه تو خود مى دانى )).
ابـن عـبـاس گـفت : ((درست است پيامبر فرمود مرا به يزيد چه كار, خدا به او بركت ندهد كه او فـرزنـدم حسين (عليه السلام) را مى كشد و فرمود: به خدا حسين (عليه السلام) در نزديكى هر قومى كشته شود و آنها ياريش نكنند,خداوند آنها را گرفتار نفاق مى كند)).
حـضـرت رو بـه ابـن عباس كرد و فرمود: ((اى پسر عباس ! آيا مى دانى كه من دختر زاده پيامبرم عـرض كرد: آرى به خدا جز تو كسى را نمى شناسم كه سبط رسول خدا باشد يارى تو مانند روزه و زكات واجب است .
فرمود: ((درباره كسانى كه دختر زاده پيامبر را از خانه و كاشانه و شهر و ديار خود اخراج كرده و او را ازمـجـاورت قـبـر و مسجد پيامبر محروم كرده اند و چنان او را ترسانده اند كه هيچ قرار گاهى نـدارد ومى خواهند او را بكشند, در حالى كه نه شرك ورزيده و نه سنت رسول خدا را تغيير داده , چه مى گويى گفت : من آنها را از دين بدور مى دانم )).
حضرت فرمود: ((خدا تو شاهد باش )).
عـرض كرد: ((يابن رسول اللّه گويا مى خواهى از مرگ خود به ما خبر دهى و از من مى خواهى كه يـاريـت كنم به خدا اگر در ركاب تو شمشير بزنم تا هر دو دستم قطع شود ذره اى از حق تو را ادا نكرده ام من دراختيار توام , هرگونه كه مى خواهى فرمان ده )).
ابـن عـمر گفت : ((اى ابن عباس از اين سخن ها دست بردار)) سپس رو به امام حسين (عليه السلام) كرد و گـفت :((آرام تر حركت كن يا اباعبداللّه ! با ما به مدينه بيا مانند مردم با يزيد بساز, از وطن خويش هم آواره نشواگر هم نخواستى بيعت كنى كسى را با تو كارى نيست )).
فرمود: ((اف بر چنين سخنى تو گمان مى كنى من اشتباه مى كنم اگر چنين است راه درست را نشان بده تا از آن پيروى كنم )).
عـرض كـرد: ((نه , خدا نمى گذارد دخترزاده رسولش اشتباه كند و كسى به پاكى تو نبايد يزيد را بـه خلافت بشناسد, ولى مى ترسم آن صورت زيبايت گرفتار شمشير شود بيا با ما به مدينه برويم , اگرنخواستى تا ابد هم بيعت نكن )).
فرمود: ((هيهات اى پسر عمر! اينها اگر به من دست بيابند رهايم نمى كنند و اگر دست نيابند به دنبالم مى آيند و تا بيعت نكنم يا مرا نكشند, دست بردار نيستند اى ابا عبدالرحمن ! آيا نمى دانى كه يكى ازنشانه هاى پستى اين دنيا نزد خدا اين است كه سر يحيى پيامبر را براى يكى از روسپيان بنى اسـرائيـل هـديـه بـردند آيا نمى دانى كه بنى اسرائيل از طلوع فجر تا طلوع خورشيد هفتاد پيامبر مى كشتند و آنگاه در بازارها مى نشستند و خريد و فروش مى كردند چنانكه گويى هيچ نكرده اند با اين حال خدا در عذاب ايشان شتاب نكرد ولى در نهايت آنها را گرفتار عذاب و انتقام نمود.
اى ابا عبدالرحمن ! از خدا بترس و دست از يارى من برندار)) ((٦٢)) .

اهل كوفه از حركت امام حسين (عليه السلام) با خبر مى شوند
وقـتـى امـام حسين (عليه السلام) از بيعت يزيد سرباز زد و از مدينه بيرون آمد و خبر قيام او در آفاق منتشر شد,مردم كوفه در خانه سليمان بن صرد خزاعى جمع شدند و نامه اى براى حضرت نوشته او را به كـوفـه دعوت كردند و به او وعده يارى و وفادارى دادند نامه را با دو قاصد به مكه فرستادند, ولى امـام حـسـين (عليه السلام) جواب نداد نامه هاى اهل كوفه پى در پى مى رسيد تنها در يك نوبت صد و پنجاه نـامـه كـه هـريك از چند نفر امضا كرده بودند به دست حضرت رسيد و حضرت همچنان سكوت مى كرد تا نامه هاى دعوت , بسيار و بسيار شد آنگاه نامه اى به اهل كوفه نوشت و پسر عمويش مسلم بن عقيل را به عنوان نماينده خود معرفى كرد و فرمود اگر او به من بنويسد كه شما در وعده خود استواريد, به كوفه خواهم آمد ((٦٣)) .

حركت مسلم
مـسلم بن عقيل به دستور امام حركت كرد, نخست به مدينه آمد, از مدينه دو راه شناس گرفت و به طرف كوفه حركت كرد آنها از راههاى فرعى مى رفتند به همين جهت در بيابان گم شدند و هر دو راهـنـمااز تشنگى جان دادند مسلم و يارانش خود را به آبادى رساندند و از مرگ نجات يافتند مسلم از آنجانامه اى به امام حسين (عليه السلام) نوشت و گفت : ((من اين واقعه را به فال بد گرفته ام , اگر صلاح مى دانى مرا معاف كن و ديگرى را به جايم بفرست )), ولى حضرت در جواب نامه مجددا او را به ادامه راه امر فرمود و مسلم به راه خود ادامه داد ((٦٤)) .

مسلم در كوفه
مـسـلـم به كوفه رسيد در خانه مختار بن ابى عبيد ثقفى منزل كرد مردم دسته دسته خدمت آن جـنـاب مـى رفـتـند و او نامه فرزند رسول خدا را برايشان مى خواند و مردم از شوق مى گريستند هيجده هزار نفر ازمردم كوفه با مسلم به عنوان نماينده امام حسين (عليه السلام) بيعت كردند.
ايـن خـبـر بـه نـعـمان بن بشير فرماندار كوفه رسيد نعمان به منبر بر آمد, به مردم هشدار داد و نـصيحت كرده , گفت : ((تا وقتى با من نجنگيده ايد با شما نمى جنگم , ولى اگر بخواهيد مخالفت كنيد بى گمان باشما ستيز خواهم كرد)).
مـسلم بن سعيد حضرمى , هم پيمان بنى اميه , برخاست و گفت : ((اى نعمان ! بدان كه اين مسئله جـز بـازور بـه پـايـان نـمى رسد, در حالى كه موضع تو موضع ضعف است )) نعمان گفت : ((اگر ضعيف باشم و خدارا اطاعت كنم بهتر است تا گناهكار قدرتمند باشم )).
عـبداللّه بن مسلم به يزيد نوشت : اگر كوفه را مى خواهى مردى قوى كه بتواند به خواست تو عمل كندبفرست پس از او نيز چند نفر به يزيد نامه نوشتند و او را از اوضاع كوفه با خبر ساختند.
يـزيـد بـا ((سـرجـون رومى )) غلام و مشاور معاويه مشورت كرد سرجون گفت : اگر بدانى راى معاويه دراين موضوع چيست به آن عمل مى كنى ؟
گفت : آرى !.
سـرجون حكم فرماندارى كوفه را كه معاويه پيش از مرگ براى عبيداللّه نوشته بود به او نشان داد درآن وقـت عبيداللّه والى بصره بود يزيد فورا مسلم بن عمرو باهلى را با حكم به بصره فرستاد و به ايـن تـرتـيـب كوفه و بصره را يكجا در اختيار عبيداللّه قرار داده , و به او دستور داد سريعا به سمت كوفه حركت كند ((٦٥)) .

نامه امام حسين (عليه السلام) به مردم بصره
امـام حسين (عليه السلام) نامه اى به اشراف و بزرگان بصره نوشت و آنها را به اطاعت خود خواند و آن را به غلام خود سليمان داد تا به مردم بصره برساند. سـلـيـمان وارد بصره شد و نامه را به همه اشراف و بزرگان رساند و خود در خانه يكى از شيعيان مـخـفـى شـد هـمه كسانى كه نامه امام را خواندند رازدارى كردند و از اين نامه هيچ كس را خبر نساختند ولى منذربن جارود, پدر زن ابن زياد گمان كرد كه اين نامه يكى از دسيسه هاى او است و از ايـن رو ترسيد به همين دليل در همان شبى كه ابن زياد آماده رفتن به كوفه بود, منذر او را از نامه امام با خبر ساخت و قاصدحضرت را تحويل او داد و او سليمان را گردن زد ((٦٦)) .

رفتن ابن زياد به كوفه
وقـتـى نـامـه يـزيـد بـه ابن زياد رسيد فورا آماده حركت شد و فرداى آن روز با عده اى به طرف كـوفـه حركت كرد از جمله كسانى كه در اين سفر با عبيداللّه از بصره حركت كردند, ((شريك بن حـارث اعـور)) ازشيعيان بصره بود شريك به اميد آن كه بتواند عبيداللّه را آن قدر معطل كند كه امـام حـسـين (عليه السلام) وارد كوفه شود, در راه خود را به بيمارى زد, ولى عبيداللّه او را رها كرد و به راه خـود ادامـه داد و شـبـانـه وارد كوفه شد عبيداللّه هنگام ورود به كوفه عمامه مشكى بر سر نهاد و صـورتـش را پـوشـاند مردم كوفه كه از حركت امام با خبر شده بودند, گمان كردند او حسين بن على (عليه السلام) است , و گروه گروه به استقبال او شتافته و به نواده رسول خدا خوش آمد گفتند.
او از ايـن كـه مـردم را تا آن حد مشتاق امام حسين (عليه السلام) ديد سخت بر خود لرزيد و نگران شد مردم دوراو را گـرفـتـه بـودند و شادمانى مى كردند هنگامى كه به نزديكى دارالاماره رسيدند, يكى از هـمـراهـان عـبيداللّه فرياد زد: اين امير عبيداللّه بن زياد است مردم با شنيدن اين سخن با ترس و شگفتى پراكنده شدند و عبيداللّه وارد قصر شد ((٦٧)) .

عبيداللّه در كوفه
صـبـح فـردا مـنـادى مردم را به مسجد جامع خواند عبيداللّه , به منبر بر آمد و مردم را به سختى تهديدكرد مسلم وقتى خبر ورود عبيداللّه را دريافت كرد, به خانه هانى بن عروه مرادى منتقل شد و شيعيان مخفيانه به نزد او مى رفتند و با او بيعت مى كردند و مسلم نام آنها را ثبت مى كرد اكنون بـيـش از بـيـست هزار نفر با مسلم بيعت كرده بودند و مسلم نيز پيش از اين امام حسين (عليه السلام) را از بـيعت و همدلى مردم كوفه با خبر ساخته بود و مى دانست كه امام به زودى به طرف كوفه حركت خـواهـد كرد به همين جهت تصميم گرفت عليه ابن زياد قيام كند, ولى هانى به او توصيه كرد از شتاب در قيام خوددارى كند ((٦٨)) .

عبيداللّه در جستجوى مسلم
ابـن زيـاد علام خود ((معقل )) را مامور كرد مخفى گاه مسلم را پيدا كند سه هزار درهم به او داد تـابـه وسـيـلـه آن خـود را به مسلم نزديك سازد معقل به مسجد آمد و در كنار مسلم بن عوسجه نشست هنگامى كه مسلم از نماز فارغ شد, معقل گفت : ((من از اهالى شام هستم , خداوند محبت اهل بيت پيامبرش را نصيب من كرده است شنيده ام كسى از طرف او به كوفه آمده و از مردم بيعت مى گيرد من سه هزار درهم آورده ام تا به او دهم كه در راه هدفش خرج كند)) او چنان گريست كه مسلم بن عوسجه فريب خورد حارس پس از اين كه از او تعهد گرفت رازدارى كند او را به خانه هـانـى بـرد و بـا جـنـاب مـسـلـم آشـناكرد از آن پس معقل هر روز به خانه هانى مى رفت و خبر فعاليت هاى مسلم و يارانش را به ابن زيادمى رساند.

ابن زياد هانى را دستگير مى كند
ابـن زيـاد هـمـچـنان مردم را تهديد مى كرد و سران و اشراف به ديدن او مى رفتند, ولى هانى به بـهـانـه بيمارى از رفتن به ديدار او خوددارى مى كرد ابن زياد كه از رازخانه هانى با خبر شده بود مـحـمد بن اشعث و اسما بن خارجه را احضار كرد و از آنها درباره هانى پرسيد گفتند: هانى بيمار است گفت :((شنيده ام حالش خوب شده و روزها بر در خانه اش مى نشيند به نزد او برويد و بگوييد در اداى حـق مـاكوتاهى نكند)) آنها به خانه هانى رفتند و او را وادار كردند به ديدن ابن زياد برود هنگامى كه هانى واردقصر شد آثار خيانت را مشاهده كرد.
ابـن زيـاد گفت : ((اين چه كارى است كه تو انجام مى دهى , مسلم را در خانه خود مخفى كرده و درخانه هاى اطراف برايش سلاح جمع مى كنى )) هانى انكار كرد ابن زياد معقل را احضار كرد هانى فـهـمـيـدكـه اسـرار فاش شده است , نخست خود را باخت و پس از چند لحظه خود را باز يافت و گفت : ((من مسلم را دعوت نكرده ام , او خود به خانه من آمد و من ناچار شدم او را پناه دهم اكنون كـه تـو از مـاجرا با خبرشده اى مى روم و او را از خانه ام بيرون مى كنم )) ابن زياد گفت : نه تا او را نياورى رهايت نمى كنم هانى گفت : ((من مهمان خود را در اختيار تو قرار نمى دهم و اين ننگ را تحمل نمى كنم )) و آنگاه مشاجره بين آن دو بالا گرفت .
مـسلم بن عمرو باهلى , هانى را به كنارى كشيد به او گفت : ((به خاطر خدا خود را به كشتن نده او مـسـلـم را نخواهد كشت , مسلم را تحويل بده وانگهى , عبيداللّه , سلطان است , عيبى نيست كه انسان كسى راتحويل سلطان دهد)).
هـانـى گـفـت : ((چـه ننگى از اين بزرگتر كه من در عين سلامتى با اين همه يار و ياور, مهمان خـودم را كـه فـرستاده پسر پيامبر است تسليم او كنم به خدا اگر يكه و تنها باشم تا دم مرگ از او دفـاع مـى كنم )), ابن زيادسخنان او را شنيد گفت : ((او را بياوريد)) هانى را نزد او بردند گفت : ((اى هـانى اگر مسلم را به نزد من نياورى گردنت را خواهم زد)) هانى گفت : ((در اين صورت شـمـشـيرها دور خانه ات را مى گيرند)) گفت :((واى به حالت ! مرا از شمشير مى ترسانى )) آنگاه گـفت : ((او را نزديك بياوريد)) هانى را گرفتند و ابن زياد باچوب دستى بر صورت او زد تا تمام گـوشـت صـورتـش تـكه تكه آويزان شد و خون بر لباسش جارى گشت هانى دست برد و قبضه شـمشير يكى از پاسبانها را گرفت , ولى او نگذاشت شمشيرش را از نيام بر آردبه دستور ابن زياد او را در يـكـى از اتـاقهاى قصر زندانى كردند به عمرو بن حجاج خبر دادند كه هانى كشته شده است وى بـا مـردان قـبـيـلـه هـانـى , قـبـيـله مذحج , قصر ابن زياد را محاصره كرد عبيداللّه به شريح قاضى گفت به آنها بگو كه هانى زنده است .
شـريـح بيرون آمد و به آنها گفت هانى زنده است و آنها به سخن شريح اعتماد كردند و خوشحال به خانه هاى خويش بازگشتند ((٦٩)) .

قيام مسلم
هانى بى خبر از خيانت شريح قاضى , نيمه جان در زندان ابن زياد به انتظار يارى قوم خود نشسته بـودمـسلم از حال او با خبر شد, چهار هزار نفر از ياران خويش را جمع كرد و به قصد مبارزه با ابن زيـاد حركت كرد, مسجد و بازار از مردان مسلح پر شد, عبيداللّه به قصر گريخت و درهاى قصر را محكم بست .
يـاران مسلم لحظه به لحظه بيشتر مى شدند روز از نيمه گذشت , عبيداللّه به دنبال اشراف كوفه فـرستادو آنها را در قصر جمع كرد و به سختى تهديد و تطميع كرد ايشان نيز به خواست عبيداللّه , از بالاى قصرمردم را تشويق و تهديد مى كردند و به آنها مى گفتند: لشكر شام در راه است .
مـردم كـم كـم پـراكـنـده شدند زنان يكى يكى مى آمدند و پسران و برادران خود را از جمع جدا مـى كـردنـدو بـه آنـهـا مى گفتند اين همه جمعيت كافى است , حضور تو ضرورتى ندارد, مردان مـى آمـدند پسران وبرادران خود را مى بردند و به آنها مى گفتند: برگرد فردا كه لشكر شام برسد چـه خواهى كرد به تدريج اطراف مسلم خلوت و خلوت تر شد تا وقتى كه نماز مغرب به جاى آورد بـيـش از سـى نفر پشت سرش نبودند از مسجد بيرون آمد و به طرف محله ((كنده )) حركت كرد هنوز به آنجا نرسيده بود كه اطرافيانش به ده نفر رسيدند وقتى از محله كنده گذشت ديگر كسى همراه او نبود اينك مسلم بى پناه و بى ياور, دركوفه يكه و تنها مانده بود.
مـسـلـم بـى هـدف در كوچه ها مى گشت تا به در خانه زنى به نام ((طوعه )) رسيد پير زن بر در ايـسـتاده بودمنتظر تنها پسرش بود مسلم سلام كرد زن پاسخ گفت , مسلم آب خواست زن آبش داد زن وارد خـانه شد و مسلم همانجا نشست دوباره بيرون آمد و مسلم را آنجا ديد رو به او كرد و گفت : بنده خدا مگر آب نخوردى ؟ .
ـ چرا خوردم .
ـ پس به نزد خانواده ات برو.
مـسـلـم سـكـوت كـرد پـير زن تكرار كرد, ولى جوابى نشنيد براى بار سوم تكرار كرد ولى مسلم جـوابى نداد عاقبت گفت : ((سبحان اللّه ! اى بنده خدا برخيز به نزد خانواده ات برو, صحيح نيست بر در خانه من بنشينى من راضى نيستم )).
مـسـلم برخاست و به پير زن گفت : ((مادر! مرا در اين شهر خانواده و قبيله اى نيست , مى خواهى كارخيرى انجام دهى ؟
شايد بتوانم جبران كنم )).
ـ چه كارى ؟ .
ـ من مسلم بن عقيلم اين مردم مرا فريب دادند و به من دروغ گفتند.
ـ تو مسلمى ؟ .
ـ آرى .
ـ بفرما و مسلم وارد شد پير زن او را در يكى از اتاق هاى غير مسكونى خانه جاى داد فرش پهن كرد وشامى آورد, ولى مسلم شام نخورد.
پـسـر پـيـر زن بـه خانه برگشت ديد مادرش به يكى از اتاق ها رفت و آمدى مى كند گفت مرا به شك انداختى , در اين اتاق چه مى كنى ؟ .
ـ پسرم فراموش كن .
ـ به خدا تا نگويى دست بر نمى دارم .
ـ مشغول كار خودت باش از من چيزى نپرس .
اما پسر همچنان اصرار مى كرد.
پير زن گفت : قسم بخور به كسى نخواهى گفت و او قسم خورد و پير زن قصه را باز گفت .
پسر چيزى نگفت و خوابيد ((٧٠)) .

مبارزه مسلم با لشكر ابن زياد
فـردا صـبـح ابن زياد در قصر نشسته بود و اشراف كوفه برگرد او نشسته بودند عبدالرحمن پسر محمدبن اشعث وارد مجلس شد, پدرش را يافت و سر در گوش او چيزى گفت عبيداللّه حساس شد دقت كرد, نام مسلم را شنيد پرسيد او چه مى گويد؟ .
مـى گـويـد مـسـلـم در خـانـه پير زنى به نام ((طوعه )) مخفى شده است اين را از پسرش بلال شنيده اند.
عـبـيـداللّه گـفـت : بـر خـيز و همين الان او را به اينجا بياور محمد بن اشعث برخاست ابن زياد دستورداد, عبيداللّه بن عباس سلمى , با هفتاد مرد از قبيله قيس او را همراهى كنند.
مـسـلم در خانه نشسته بود كه صداى سم اسبان و همهمه مردان را شنيد برخاست و با شمشير از اتـاق خـارج شـد آنـها به خانه هجوم بردند مسلم در مقابل ايشان ايستاد و جنگيد تا همه را از خانه بيرون كرددوباره هجوم بردند و مسلم همچنان مردانه ايستاد و جنگيد تا همه را بيرون راند.
((بـكـير بن حمران احمرى )) به او حمله برد و ضربه اى به صورت مسلم نواخت كه لب بالاى او را بريد وتا لب پايين نفوذ كرد و دندانهايش را شكست مسلم ضربه سختى بر سر او زد و ضربه اى ديگر بـرشـانه اش نواخت كه چيزى نمانده بود تا شكمش پيش رود مردان ابن زياد كه عرصه را بر خود تنگ يافتنداز اطراف بر بام جستند و شروع به پرتاب سنگ نمودند آتش در دسته هاى نى مى زدند و از بـالا بـه سـرش مى ريختند مسلم ناچار شمشير به دست از خانه به كوچه آمد محمد بن اشعث فرياد زد: اى مسلم ! تو درامانى ! خود را به كشتن نده ولى مسلم همچنان مى جنگيد و در رجز خود به خيانت و دروغ ايشان اشاره مى كرد ابن اشعث دوباره امان داد و تاكيد كرد, اما مسلم مى دانست كه به وعده هاى اين قوم هيچ اطمينانى نيست .
مـسـلـم كـه از كـثرت زخم ناتوان شده بود به ديوار تكيه زد سربازان استرى آوردند, مسلم سوار شـدشـمـشـيـرش را از گـردنـش باز كردند گويى مسلم ديگر از خود نااميد شده بود اشك در چـشـمـانـش حـلقه زدو از ديدگانش جارى شد و فرمود: اين اول خيانت است محمد بن اشعث گـفـت : ((امـيـدوارم زيـانـى بـه تـونرسد)) فرمود: ((اين تنها اميدى بيش نيست انا للّه و انا اليه راجعون )) ((٧١)).

مسلم در دست نامردمان
مـسـلـم پـس از جـنگى سخت ناچار شد امان محمد بن اشعث را بپذيرد او را خلع سلاح كردند و بـه سـوى قـصـر حـركت دادند مسلم كه آثار خيانت را مشاهده كرده بود از عاقبتى كه در انتظار حـسين (عليه السلام) وياران او بود مى گريست عبيداللّه بن عباس سلمى گفت : ((كسى كه هدفى چون تو دارد, وقتى اين گونه گرفتار مى شود, نبايد گريه كند)).
فـرمـود: ((بـه خـدا براى خود گريه نمى كنم و براى كشته شدن خود مرثيه نمى خوانم , اگر چه دوسـت ندارم كشته شوم من براى پسر رسول خدا و خاندان او كه در راهند گريه مى كنم )) آنگاه بـه محمد بن اشعث رو كرده فرمود: ((اى بنده خدا! مى دانم كه نمى توانى به امان خود عمل كنى آيا مى توانى كارخيرى انجام دهى ؟
كسى را بفرست تا از قول من به حسين (عليه السلام) بگويد باز گردد كه اهل كوفه بر عهد خوداستوار نيستند)).
مسلم را آوردند تا به در قصر رسيد تشنگى سخت او را مى آزرد, چشمش به كوزه اى آب سرد افتاد كه بر در قصر نهاده بودند گفت : ((از اين آب به من بدهيد)).
مـسـلـم بـن عـمـر و بـاهـلى گفت : ((اين آب به اين سردى را مى بينى ؟
به خدا از آن يك قطره نخواهى چشيد تا از آب جوشان جهنم بنوشى )).
مـسـلـم گـفـت : ((مـادر بـه عزايت بنشيند, چه سنگدل و خشنى ! تو براى نوشيدن آب جوشان جهنم شايسته ترى )).
از خستگى تكيه بر ديوار زد و نشست .
عـمـرو بـن حـريـث غـلامـش را فرستاد كوزه اى آب آورد كاسه اى پر كرد و به دست مسلم داد تا بـنـوشـد,ولـى هـر بار كه خواست بنوشد كاسه پر خون شد و نتوانست بنوشد تا بار سوم دندانهاى پـيـشش در كاسه افتاد كاسه را بر زمين نهاد و گفت : ((سپاس خدا را اگر اين آب روزى من بود نوشيده بودم )) ((٧٢)).
-------------------------------------------
پاورقى ها :
٤١- مـقتل خوارزمى , چاپ مكتبة المفيد, ص ٨٠ ـ ١٧٧, ج ١, الاخبار الطوال , ص ٧ ـ ٢٢٥ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٥٠.
٤٢- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢ ـ ١٨١ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٥١ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ١٥ ـ ١٤ و الاخبار الطوال , ص ٢٢٧.
٤٣- زرقـا دخـتـر مـوهـب , مـادر حكم بن عاص و مادر بزرگ پدرى مروان بن حكم , از روسپيان مشهور زمان جاهليت است به همين جهت كسانى كه قصد نكوهش مروان و بنى مروان را داشتند, به آنها بنى الزرقا مى گفتند (كامل ابن اثير, ج ٤, ص ١٩٤).
٤٤- مـقـتل خوارزمى , ج ١, ص ٤ ـ ١٨٣ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ١٥ و الاخبار الطوال , ص ٢٢٨ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٥١.
٤٥- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٨٤ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ١٥ و الاخبار الطوال , ص ٢٢٨ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٥٢.
٤٦- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٥ ـ ١٨٤.
٤٧- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٨ ـ ١٨٧ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٥٣ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ١٧ ـ ١٦.
٤٨- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٩ ـ ١٨٨.
٤٩- الطبقات الكبرى , ابن سعد, ص ٥٤, ترجمه امام حسين .
٥٠- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٨١.
٥١- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٨٠ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ١٤.
٥٢- مقتل خوارزمى , ج ١, صص ١٨٢, ١٨٤ و ١٨٥.
٥٣- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٤٨.
٥٤- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٨٨.
٥٥- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٢٠.
٥٦- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٨٨.
٥٧- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٩٩ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٤٠ و ٤٢ و ٤٣.
٥٨- .
٥٩- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٨٩, كامل ابن اثير, ج ٤, ص ١٧.
٦٠- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٨٩ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ١٧.
٦١- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٩٠ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٢٠ و الاخبار الطوال , ص ٢٢٩.
٦٢- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٣ ـ ١٩١.
٦٣- مـصادر كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٢١ ـ ٢٠ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٥ ـ ١٩٤ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢ ـ ٢٦١ و الاخبار الطوال , ص ٢٢٩.
٦٤- كـامـل ابـن اثـيـر, ج ٤, ص ٢ـ٢١ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٧ـ١٩٦ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٤ـ٢٦٣ و الاخبار الطوال , ص ٢٣٠.
٦٥- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٥٨ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٢١ و مروج الذهب , ج ٣, ص ٦٤ و متقل خوارزمى , ج ١, ص ١٩٧.
٦٦- تـاريخ طبرى , ج ٤, ص ٦ـ٢٦٥ و مقتل خوارزمى , ج ١,ص ١٩٩ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٢٣ و الاخبار الطوال , ص ٢ـ٢٣١.
٦٧- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٦٦ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٩٩ و الاخبار الطوال , ص ٢٣٢ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٢٤.
٦٨- مـروج الـذهـب , ج ٣, ص ٦٧ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٠٠ و كامل ابن اثير, ص ٢٥ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٨١.
٦٩- كـامـل بن اثير, ج ٤, صص ٣٠ـ٢٧ و تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٤ـ٢٧٢ و الاخبار الطوال , صص ٨ـ٢٣٧ و مقتل خوارزمى , ج ١, صص ٦ـ٢٠٣.
٧٠- تـاريخ طبرى , ج ٤, صص ٨ـ٢٧٥ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٨ـ٢٠٦ و مروج الذهب , ج ٣, ص ٦٧ و كامل ابن اثير, ج ٤, صص ٣٢ـ٣٠ و الاخبار الطوال , صص ٨ـ٢٣٧.
٧١- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٧٩ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٠٩ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣٢.
٧٢- تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٢ـ٢٨١ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢١٠ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣٤ و مروج الذهب , ج ٣, صص ٩ـ٦٨.

خروج امام حسين (عليه السلام) از مكه مسلم در آستانه شهادت
مـسـلـم را وارد قـصـر كـردنـد, بـدون سلام وارد شد نگهبان گفت : چرا به امير سلام نمى كنى فرمود:ساكت باش او امير من نيست .
ابن زياد گفت : اشكالى ندارد, سلام كنى يا نه كشته خواهى شد.
مسلم فرمود: باكى نيست , بدتر از تو بهتر از مرا كشته است .
ابن زيد گفت : اى نافرمان تفرقه افكن ! بر امام خود خروج كرده در ميان مسلمانان تفرقه انداخته و تخم فتنه كاشته اى .
فرمود: ((دروغ مى گويى ! معاويه و پسرش يزيد در ميان مسلمين تفرقه انداختند و تخم فتنه را تو وپدرت كاشتيد من اميدوارم خداوند به دست شرورترين مخلوقاتش شهادت را نصيب من كند)).
گفت : آرزوى چيزى داشتى كه خدا نخواست بدان برسى و آن را به كسى كه شايسته بود داد.
فرمود: اگر ما شايسته خلافت نباشيم چه كسى شايسته است .
گفت : اميرالمؤمنين يزيد شايسته خلافت است .
فرمود: ما به حكميت خدا بين خود و شما راضى هستيم .
گفت : تو گمان مى كنى در خلافت حقى دارى .
فرمود: گمان نمى كنم , به خدا قسم يقين دارم .
گـفـت : اى پسر عقيل مردم هيچ اختلافى نداشتند, تو آمدى تفرقه افكندى و مردم را به جان هم انداختى .
فـرمـود: مـن بـراى ايـن كـار نـيـامدم , ولى شما كژيها و زشتى ها را علنى كرده ايد, معروف را به خاك سپرده ايد, در ميان مردم مثل قيصر و كسرى رفتار مى كنيد, ما آمديم تا همچون رسول خدا آنها را به معروف راهنمايى كنيم و از منكر باز داريم و به حكم كتاب و سنت بخوانيم و براى اين كار شايسته ايم .
گفت : اى فاسق ترا چه به اين كار؟
آيا وقتى كه تو در مدينه شراب مى خوردى ما به كتاب و سنت عمل نمى كرديم .
فرمود: من شراب مى خوردم ؟
خدا مى داند كه دروغ مى گويى ما هرگز لب به ناپاك نزده ايم و از پـلـيـدى بـه دور بـوده ايم شراب خوردن برازنده كسى است كه چون سگ زبان به خون مسلمين مـى زنـد, كـسـانـى رامى كشد كه خدا كشتن آنها را حرام كرده , از روى خشم و عداوت و سؤظن خونريزى مى كند, آنگاه به لهو لعب مى پردازد چنان كه گويى هيچ نكرده است .
گفت : خدا مرا بكشد اگر ترا به طرز بى سابقه اى نكشم .
فـرمـود: مـنـاسب تو همين است كه در اسلام بدعت بگذارى و كشتن به طرز زشت , مثله كردن , ناپاكى وپست فطرتى را به خود اختصاص دهى .
چـون سـخـن بـه ايـن جا رسيد ابن زياد به عقيل , حضرت على (عليه السلام) و امام حسين (عليه السلام) دشنام داد و مسلم ديگر با او سخن نگفت ((٧٣)) .

شهادت مسلم
ابـن زيـاد در گـفـتـگو با مسلم شكست خورد, منطق روشن و محكم مسلم او را به زانو درآورد, جـزفحاشى چاره اى نداشت , زبان به دشنام گشود مسلم كه هر چه را لازم بود بيان كرده بود, از لوث مكالمه با او دامن بركشيد و سكوت كرد.
ابـن زياد به نهايت راه رسيده بود, سخنى براى گفتن نداشت و در مقابل دشمنانش نيز با نگاه پر ازتـحقير و سكوت معنى دار مسلم مواجه شده بود فرياد زد: اين كسى كه از مسلم ضربت خورده كـجـاسـت بكير ابن حمران پيش آمد ابن زياد گفت تو بايد گردن او را بزنى او را بالاى قصر ببر, گـردنـش را بـزن وبـدنـش را پايين بيانداز مسلم را بالاى قصر بردند, ولى او بى اعتنا به آنچه در اطرافش مى گذشت تكبيرمى گفت استغفار مى كرد و بر پيامبر درود مى فرستاد مسلم در آخرين لحظات گفت : خدايا بين ما و اين مردم تو قضاوت كن , اينها ما را فريب دادند به ما دروغ گفتند و تنهايمان گذاشتند.
او را بـه مـحل مخصوص بردند, گردنش را زدند و سرش را از قصر پايين افكندند و پيكرش را نيز به زمين پرت كردند.
قـاتـل بـه درون قـصـر بازگشت ابن زياد پرسيد چه شنيدى ؟
هر چه شنيده بود گفت , ابن زياد پرسيدديگر چه شد, گفت : من به او گفتم خدا را سپاس كه انتقامم را از تو گرفت و ضربه اى به او زدم كـه كـارى نـشد مسلم گفت :
اى برده ! فكر نمى كنى اين خراشى كه بر من وارد كردى به تمام خون تو مى ارزد؟
و من ضربه آخر را به او زدم ابن زياد با تعجب گفت : تا دم مرگ هم مباهات !.
آرى شهيد راه خدا سربلند است , حتى اگر در دست دشمن اسير شود ((٧٤)) .

خروج امام حسين (عليه السلام) از مكه
امـام حـسـيـن (عليه السلام) روز سـوم شـعـبـان سـال ٦٠ هجرى وارد مكه شد روز پانزدهم رمضان همان سال مسلم بن عقيل را به سمت كوفه اعزام كرد و خود همچنان در مكه ماند تا نامه مسلم از كوفه به دست اورسيد او نوشته بود هجده هزار نفر با او بيعت كرده و مردم , امام حسين را پيشواى خود مـى دانند و هيچ تمايلى به بنى اميه ندارند به همين جهت امام روز هشتم ذيحجه (روز ترويه ) كه حـجـاج به سوى عرفات مى روند, حج خويش را به عمره مفرده بدل كرد و از مكه به سمت عرفات حركت كرد.
حضرت به دو دليل اين روز خاص را براى حركت انتخاب كرد:.
اول اين كه اگر حضرت پس از پايان مراسم حج مكه را ترك مى كرد, حركت آن حضرت هيچ , موج وبـازتـابـى نداشت , چرا كه ترك مكه پس از مراسم حج يك حركت عادى و معمولى است , ولى در روزى كه مراسم حج شروع مى شود و در شرايط عادى خروج از حرم و ترك مراسم حج حرام است , چنان غيرعادى و سؤال برانگيز است كه همه مسلمانان را به انديشه وا مى دارد.
دوم ايـن كـه يـزيـد تـعـدادى از مـزدوران بنى اميه را به مكه فرستاده بود تا به عنوان حاجى در مـراسـم شـركـت كـرده و مترصد باشند كه در يكى از مواضع ازدحام جمعيت مثل طواف و رمى جـمـرات حـضرت را ترور كنند و اگر چنين اتفاقى مى افتاد اولا حرمت حرم شكسته مى شد, ثانيا شـهـادت حضرت هيچ تاثيرى در تغيير وضع جامعه نداشت , به همين جهت امام حسين (عليه السلام) تلاش مى كرد خود را از حرم دورنموده حرمت حرم را حفظ كند و خود بارها به اين نكته تصريح فرموده است ((٧٥)) .

گفتگوى امام حسين (عليه السلام) با ابن زبير
در ايـامـى كـه حـضـرت در تـدارك مـقـدمـات سـفـر بـود, افراد زيادى با انگيزه هاى مختلف با حـضرتش سخن گفتند و او را از پذيرش دعوت كوفيان برحذر داشتند و حضرت به هر يك از آنها متناسب با انگيزه و مرامش پاسخ مى گفت و بدينوسيله از عزم راسخ خود پرده مى داشت .
در مـيـان كـسـانى كه در اين باره با امام صحبت كردند عبداللّه بن زبير وضعيت خاصى داشت او ازحـضـور امـام حـسـيـن (عليه السلام) در مكه به شدت نگران بود زيرا با وجود آن حضرت كسى به او اعتنا نـمـى كـرد بـه همين جهت با گوشه و كنايه حضرت را به ترك مكه تشويق مى كرد در يكى از اين برخوردها پس از اين كه امام را به سفر به كوفه تشويق كرد براى اين كه متهم نشود گفت : اما اگر بخواهى در اينجا بمانى و اداره اموررا به عهده بگيرى , ما هم ياريت مى كنيم و با تو بيعت مى كنيم و خيرخواه تو خواهيم بود حضرت فرمود: پدرم به من گفته است مكه را قوچى است كه با خونش حرمت حرم شكسته مى شود و من نمى خواهم آن قوچ باشم ((٧٦)) .
عـبـداللّه گـفـت : اگـر مـى خواهى اداره امور را به من بسپار, در اين صورت هم هر امرى داشته باشى اطاعت مى شود.
حضرت فرمود: اين را هم نمى خواهم .
بـعـد از آن مـدتـى مـخـفيانه با هم سخن گفتند آنگاه حضرت رو به اصحاب كرده فرمود: او به من مى گويد در مسجد الحرام بمان , من مردم را به گردت جمع مى كنم به خدا من اگر در يك وجبى مسجدكشته شوم , بيشتر دوست دارم تا در درون آن كشته شوم و اگر در دو وجبى مسجد كـشـتـه شـوم بيشتردوست دارم تا در يك وجبى آن به خدا قسم اگر خود را در سوراخ جانوران مخفى كنم مرا بيرون مى كشند و مرا مى كشند به خدا اينان بر من ستم مى كنند, همچنان كه بنى اسرائيل در روز شنبه تعدى كردند ((٧٧)) .

امام حسين (عليه السلام) كاروان يزيد را مصادره مى كند
امـام حـسـين (عليه السلام) از مكه خارج شد به ((تنعيم )) رسيد و در آنجا با كاروانى از يمن مواجه شد اين كـاروان را كـه حـامـل پـارچه و زعفران بود ((بحير بن ريسان )) كارگزار يزيد در يمن براى يزيد فرستاده بود حضرت دستور داد بار كاروان را مصادره كنند آنگاه به شترداران فرمود هر كس ميل دارد تـا عـراق بـا مـا بيايد تمام كرايه اش را مى دهيم و هركس مى خواهد از همين جا جدا شود, به همين مقدار كرايه دريافت مى كند.
گـروهـى كـرايـه يمن تا مكه را گرفتند و از همانجا جدا شدند و گروهى هم تا عراق در خدمت آن حضرت بودند و حضرت علاوه بر كرايه , به هر كدام يك دست لباس بخشيد ((٧٨)) .
امـام حـسـيـن (عليه السلام) براى مخالفت با حكومت اموى قيام كرده بود و تمام هم او در اين قيام اين بود كـه مـاهـيت حكومت اموى را براى مردم روشن سازد براى آن حضرت شهادت و پيروزى ظاهرى يـكسان بود او پيروزى خود را در اين مى ديد كه مردم را به حقيقت حال آگاه كند تا مردم حساب اسلام را ازبنى اميه جدا كنند.
با توجه به اين مقدمه , حضرت به سه دليل كاروان مزبور را مصادره كرد:.
١ـ امـام جـانـشـيـن بـر حـق پيامبر خداست و بيت المال حقيقتا در اختيار اوست امام مجاز است بـراى مـصـلـحـت ديـن و مسلمين در اموال عمومى تصرف كند محموله اين كاروان نيز از اموال عـمـومـى مـسـلـمـانان بود و يزيد غاصبى كه به هر صورت بايد او را از تصرف در اموال مسلمين بازداشت .
٢ـ در صـورتـى كـه مـردم كـوفـه به وعده خود وفا مى كردند, امام به پشتوانه مالى نياز داشت تا بـتـوانـدسـپاهى تجهيز كند و با بنى اميه مبارزه نمايد و اين محموله مى توانست در اين راه مورد استفاده قرار گيرد.
٣ـ شـخـصـيت امام به گونه اى در جامعه اسلامى مطرح بود كه تمام حركات و مواضع او معيار و مـيـزان بود, به طورى كه مردم از موضع گيرى او حق و باطل را باز مى شناختند اباعبداللّه فرزند پـيـامـبـر وصـالـح ترين و با تقواترين فرد در بين مسلمانان بود, هنگامى كه مردم مى شنيدند آن حضرت اموال يزيد رامصادره كرده است , به ناحق بودن او آگاه مى گشتند.

عبداللّه بن جعفر به دنبال كاروان حسين (عليه السلام)
امـام حـسين (عليه السلام) به سمت عراق حركت كرد پسر عمويش عبداللّه بن جعفر كه همسر گرانقدرش زينت كبرى , دختر على (عليه السلام), در كاروان امام بود, از روى علاقه و ارادتى كه به امام داشت پسرانش عون و محمدرا با نامه اى به دنبال حضرت روانه كرد.
او در آن نـوشـته بود: تو را به خدا وقتى نامه مرا خواندى برگرد مى ترسم در اين راه كشته شوى وخاندانت گرفتار شوند اگر تو كشته شوى نور خدا در زمين خاموش مى شود, تو نشانه راه جويان و اميدمؤمنانى در رفتن شتاب مكن , من خودم را به تو مى رسانم .
آنـگـاه خـود بـه سـراغ عمر بن سعيد فرماندار مكه رفت و از او خواست براى امام حسين (عليه السلام) امان نامه اى بنويسد عمرو نيز امان نامه اى نوشت و به حضرت وعده نيكى داد و آنرا به برادرش يحيى بن سـعيدسپرد تا با عبداللّه به جعفر به امام حسين (عليه السلام) برسانند آنها خود را به حضرت رساندند و براى بـازگـرداندن او بسيار تلاش كردند آن حضرت كه از نابكارى و نامردمى دست نشاندگان يزيد با خـبر بود, خطاب به ايشان فرمود: رسول خدا در خواب به من دستورى داده است كه من درصدد اجـراى آن هـستم گفتند:مگر چه خوابى ديده اى ؟
فرمود: اين خواب را به كسى نخواهم گفت تا پروردگارم را ملاقات كنم .
عبداللّه بن جعفر نااميد شد و به مكه بازگشت , ولى به پسرانش دستور داد همراه حضرت باشند و درركاب او بجنگند ((٧٩)) .

راه كوفه بسته مى شود
عـبـيـداللّه پـس از آنكه مسلم و هانى را به شهادت رساند, سرهاى مباركشان را براى يزيد فرستاد درميان بنى هاشم مسلم اولين كسى است كه سرش را شهر به شهر بردند يزيد پس از تقدير از ابن زيـاد بـه اونـوشـت : با خبر شده ام حسين بن على به سوى كوفه مى آيد, در راه او پاسگاه ها بساز و ديـده بان بگمار, اگربه كسى شك كردى او را دستگير كن و اگر به گمان بد بردى او را بكش و اخبار هر روز را براى من بنويس ((٨٠)) .
ابـن زيـاد حـصـين بن نمير تميمى , شرطه خود را مامور كرد تا با لشكرى قادسيه را تحت كنترل بگيرد وهرگونه ترددى را تحت نظر داشته باشد ((٨١)) .

قيس به مسهر صيداوى
امـام حـسـيـن (عليه السلام) بـه مـنـزلـگاه حاجر رسيد اكنون چند روز از شهادت مسلم مى گذشت , ولى حـضـرت هنوز با خبر نشده بود از آنجا نامه اى براى اهل كوفه نوشت و آنها را از حركت خود با خبر ساخت نامه رابه قيس به مسهر صيداوى سپرد تا به مردم كوفه برساند.
قيس با نامه راه كوفه را در پيش گرفت , ولى در قادسيه به دست ماموران عبيداللّه دستگير شد او نامه را پاره كرد ماموران او به نزد ابن زياد بردند.
وقتى مقابل ابن زياد قرار گرفت ابن زياد پرسيد: كيستى ؟ .
ـ يكى از شيعيان اميرالمؤمنين على بن ابيطالب (عليه السلام).
ـ چرا نامه را پاره كردى ؟ .
ـ مى خواستم تو از مضمون آن با خبر نشوى .
ـ نامه از كه بود؟
آنرا براى كه مى بردى ؟ .
ـ از حسين (عليه السلام) به گروهى از اهل كوفه كه نامشان را نمى دانم .
ابن زياد با خشم گفت : به خدا رهايت نمى كنم تا نام آنها را بگويى , يا بر منبر رفته حسين بن على و پدرو برادرش را دشنام دهى وگرنه قطعه قطعه ات خواهم ساخت .
گفت : نام آن اشخاص را نمى دانم , اما حاضرم دشنام دهم و لعنت كنم .
عـبـيـداللّه دسـتـور داد او را بـه مسجد جامع بردند, مردم در مسجد جمع شدند و قيس به منبر رفت سپاس خدا را به جا آورد و او را ستايش كرد بر پيامبر و اهل بيتش درود فرستاد و براى على و حـسـن وحسين (عليه السلام) بسيار طلب رحمت كرد و بر عبيداللّه بن زياد و پدرش و يزيد و سركشان بنى اميه لعنت فرستاد آنگاه با صداى بلند فرياد زد: اى مردم كوفه ! حسين بن على فرزند فاطمه و نوه رسـول اللّه بهترين آفريدگان خدا در راه كوفه است من فرستاده او هستم كه در منزگاه حاجر از او جدا شده و به سوى شماآمدم همت بلند داريد و با يارى خدا به يارى او برخيزيد.
ابـن زيـاد دسـتـور داد او را از مـنـبـر پـايـين كشيده و به قصر بردند و از بام قصر به زير افكندند اعضاى بدنش خرد شد و از دنيا رفت .
هـنگامى كه خبر شهادتش به اباعبداللّه رسيد, اشك از ديدگاه حضرت جارى شد و گفت : بارالها براى ما و شيعيانمان در نزد خود جايگاه نيكى قرار ده و ما در سايه رحمتت با هم جمع كن ((٨٢)) .

زهير بن قين هدايت مى شود
زهير به قين لجلى كه از نظر عقيده عثمانى بود و به اهل بيت رسول خدا چندان اعتقادى نداشت , درذيـحجه سال ٦٠ به حج رفته بود در همان روزهايى كه امام حسين (عليه السلام) به طرف كوفه مى رفت , زهـيـرمـراسـم حـج را به پاپان برده و در حال بازگشت به وطن بود كاروان امام به دليل فزونى هـمـراهـان وتـوقف هاى زياد, حركت كندترى داشت و زهير به آن كه خود بخواهد به كاروان امام رسـيـد و بـا او هـم سفرشد يكى از همراهان زهير روايت مى كند كه وقتى از مكه بيرون آمديم , از همان راهى مى رفتيم كه امام حسين (عليه السلام) مى رفت , ولى هرگز نمى خواستيم با او روبرو شويم وقتى كاروان امام حسين (عليه السلام) حركت مى كرد زهير مى ايستاد و هنگامى كه امام توقف مى كرد زهير به راه مى افتاد و از كنار او مى گذشت دريكى از منازل ناچار شديم با امام در يك جا توقف كنيم امام در يك طرف چادر زد و ما در طرفى ديگر.
مشغول خوردن ناهار بوديم كه ديديم فرستاده امام به طرف ما مى آيد منتظر شديم تا رسيد سلام كردو داخل شد و او به زهير گفت : اباعبداللّه مى خواهد ترا ببيند ما چنان از اين خبر ناراحت شديم كه هركس هر چه در دست داشت به زمين انداخت همه مبهوت و بى حركت نشستيم دلهم همسر زهير گفت :سبحان اللّه ! پسر رسول خدا به دنبال تو فرستاده است و تو به نزد او نمى روى ؟
برخيز و بـه سـوى او بـروسـخـنـانـش را گوش كن و باز گرد زهير با ناراحتى رفت , طولى نكشيد كه برگشت در حالى كه صورتش ازخوشحالى برق مى زد دستور داد چادر و بار و بنه اش را به نزديك خـيـمـه گـاه امـام حـسـيـن منتقل كنند,آنگاه به زنش گفت : تو را طلاق دادم تا به خويشانت بپيوندى , من دوست ندارم به خاطر من دچارگرفتارى شوى .
آنگاه به امام حسين پيوست و همراه آن حضرت بود تا شهيد شد.

ملاقات با فرزدق
امـام حـسـيـن (عليه السلام) بـه مـنـزلگاه صفاح رسيد فرزدق شاعر معروف عرب كه از عراق به سوى مكه مـى آمـددر مـقابل امام ايستاد و عرض كرد: اميدوارم آنچه مى خواهى خدايت عطا كند و به آنچه آرزو دارى دسـت يـابى حضرت فرمود: مردم عراق را چگونه ديدى ؟
عرض كرد: از شخص آگاهى سـؤال كـردى , قلوب مردم با توست ولى شمشيرهايشان به نفع بنى اميه كار مى كند و مقدرات از آسمان نازل مى شود و خداآنچه بخواهد مى كند.
فـرمود: راست گفتى كارها در دست خداست و خدا آنچه بخواهد انجام مى دهد پروردگار ما هر روزدر كارى است , اگر آنچنان كه ما مى خواهيم مقدر باشد خدا را بر اين نعمت شكر مى گذاريم و درشكرگذارى نيز از او يارى مى جوييم و اگر جز اين شود كسى كه نيتش حق و باطنش تقوى است از راه راست بيرون نرفته است .
در راه مـكه تا كربلا امام با افراد زيادى ملاقات كرد كه غالبا همين گونه سخنان را ابراز داشته اند چـنان كه ديديم در مكه نيز افراد زيادى حضرت را از اين سفر بر حذر داشته , نسبت به عاقبت اين سفرخوشبين نبوده اند, ولى امام حسين (عليه السلام) على رغم همه اين اظهار نظرها همچنان مصمم به راه خـود ادامـه داد تـا به كربلا رسيد اينها نشان مى دهد كه حضرت با برنامه اى دقيق و مدون حركت مـى كـرد و آنـچـه بـراى او و خاندانش پيش آمد هرگز پيشامد و يك حادثه اتفاقى نبود و حضرت ناخواسته با آن حوادث درگير نشد.

خبر شهادت مسلم به امام (عليه السلام) مى رسد
امام حسين (عليه السلام) به منزل زرود رسيد ديد مردى از سوى كوفه مى آيد حضرت ايستاد تا درباره كوفه ازاو سؤال كند مرد كوفى تا چشمش به امام افتاد راهش را كج كرد حضرت نيز از او صرف نظر كرد و بـه راه خـود ادامـه داد دو نـفر از قبيله بنى اسد كه براى اطلاع از سرنوشت امام با عجله از مكه بـيـرون آمده و دراين منزل به امام رسيده بودند, از دور اين صحنه را ديدند مرد كوفى را تعقيب كـردنـد تـا بـه او رسـيـدنـدخـود را بـه او معرفى كردند و نسب او را جويا شدند معلوم شد او هم ((اسدى )) است از وضع كوفه پرسيدند, گفت : من در حالى از كوفه خارج شدم كه مسلم و هانى را كشته بودند و بدنشان را در بازار برروى زمين مى كشيدند.
آن دو بازگشتند و به دنبال امام حركت كردند شامگاهان حضرت در منزل ((نعلبيه )) توقف كرد آنهاخدمت امام رفتند و سلام كردند حضرت جواب داد.
گـفـتـنـد: خـداى رحمتت كند, خبرى داريم اگر مى خواهى علنى وگرنه در خفا باز گوييم , حضرت نگاهى به اصحابش انداخت و فرمود: من از اينها چيزى مخفى ندارم .
ـ سوارى را كه از كوفه مى آمد به خاطر داريد.
ـ آرى مى خواستم از او چيزى بپرسم .
ـ مـا خـبـر او را گـرفـتيم و شما را از پرسيدن بى نياز كرديم , او از قبيله ما و مردى عاقل , دانا و راسـتـگـوسـت او بـه مـا گـفـت : وقتى از كوفه بيرون آمدم كه مسلم و هانى كشته شده بودند و بدنهايشان را در بازار بر روى زمين مى كشيدند.
ـ انا للّه و انا اليه راجعون , رحمت خدا بر آنها باد.
ـ شـمـا را به خدا به خود و اهل بيت خود رحم كنيد و از همين جا باز گرديد شما در كوفه ياور و پيروى نداريد حتى مى ترسيم كه آنها عليه شما باشند.
حضرت نگاهى به فرزندان عقيل انداخت و فرمود: چه مى گوييد, مسلم كشته شده است .
گفتند: نه به خدا بر نمى گرديم تا انتقام او را بگيريم يا كشته شويم .
امام رو به ما كرد و فرمود: بعد از اينها زندگى لطفى ندارد.
و ما دانستيم كه امام تصميم خود را گرفته است گفتيم : خدا عاقبت كارت را به خير كند.
ـ خداى رحمتتان كند ((٨٣)) .

شهادت عبداللّه بن يقطر
عـبداللّه بن يقطر طبق بعضى گفته ها, برادر رضاعى امام حسين (عليه السلام) و به گفته ديگر, هم سن و سال وهم بازى امام حسين (عليه السلام) بوده و مادر او مربى آن حضرت بوده است .
حـضـرت از بـيـن راه عـبداللّه را به كوفه فرستاد تا به مسلم ملحق شود, ولى در قادسيه به دست حصين بن نهير دستگير شد او را به نزد ابن زياد بردند ابن زياد به او گفت : ((به منبر برو و حسين و پـدرش رادشنام بده آنگاه بيا تا درباره ات تصميم بگيرم )) عبداللّه به منبر رفت و عبيداللّه , يزيد و پـدرانشان رادشنام داد و مردم را به يارى امام حسين (عليه السلام) فرا خواند عبيداللّه دستور داد او را از بام قـصـر به زير افكندنداستخوانهايش خرد شد, هنوز نيمه جانى داشت كه شخصى به نام عبدالملك بن عمير پيش رفت وسرش را بريد.
امـام حـسـيـن (عليه السلام) در مـنزل ربابه بود كه خبر شهادت عبداللّه بن يقطر به او رسيد قبل از اين در منزل ((زرود)) خبر شهادت مسلم و هانى را دريافت كرده بود و در اينجا بود كه حضرت نوشته اى را داد تا براى اصحابش بخوانند بخشى از آن نوشته به اين شرح است :.
بسم اللّه الرحمن الرحيم .
((خـبـر دلـخراشى به من رسيده است , خبر شهادت مسلم بن عقيل , هانى بن عروه و عبداللّه بن يقطر شيعيان ما دست از يارى ما كشيده اند و ما را تنها گذاشته اند هركس بخواهد باز گردد هيچ ايرادى بر او نيست .
مردم به تدريج از اطراف امام پراكنده شدند و تقريبا همان گروهى كه از مدينه آمده بودند, گرد آن حضرت باقى ماندند.
حـضـرت مـى دانـسـت كـه در بـين راه افراد زيادى به طمع رسيدن به دنيا به او ملحق شده اند ونمى خواست اين گونه افراد در كاروان او باشند, چون مى دانست به راهى مى رود كه فقط مردان فداكار واز جان گذشته مى توانند با او همراه باشند ((٨٤)) .

با كمتر از جان نمى توان با حسين (عليه السلام) همراهى كرد
امـام حـسـيـن (عليه السلام) كـه تـنـهـا به منظور امر به معروف و نهى از منكر و اصلاح امت حركت كرده بـودمـى دانـسـت كـه كار جهان اسلام جز با خون و شهادت اصلاح نمى شود, به همين جهت تنها كـسـانـى را درجمع ياران خود مى پذيرفت كه آمادگى جان نثارى در راه اين هدف والا را داشته باشند.
كـاروان امـام حـسـين (عليه السلام) به قصر ((بنى مقاتل )) رسيد در آنجا خيمه اى بر پا بود حضرت پرسيد: ايـن خـيمه از آن كيست گفتند: اين خيمه ((عبيداللّه بن حر جعفى )) است حضرت يكى از ياران خود به نام ((حجاج بن مشروق جعفى )) را فرستاد تا او را به يارى خود دعوت كند.
عـبـيداللّه از قاصد امام پرسيد: چه خبر دارى ؟
گفت : با خير آمده ام , اگر بپذيرى خداوند كرامت بـزرگـى بـه تـو عـنايت كرده است حسين بن على (عليه السلام) تو را به يارى خود مى خواند اگر در راه او كشته شوى شهيد واگر زنده بمانى پاداش مى گيرى .
گـفـت بـه خـدا مـن از كـوفـه گريخته ام كه به مسئله او گرفتار نشوم , چون ديدم او در كوفه ياورى ندارد.
حـجـاج بـرگـشـت و سـخـنـان او را براى امام نقل كرد امام خود برخاست , به نزد او رفت و از او طلب يارى كرد.
او در جـواب گـفـت : اگـر تو ياورانى داشتى كه در ركابت بجنگند, من از سر سخت ترين ايشان بـودم , ولى خودم ديدم كه شيعيان تو در كوفه از ترس شمشير بنى اميه در خانه ها را به روى خود بـسـتـه انـد ترا به خدااز من چيز ديگرى بخواه تا اطاعت كنم من اسبى دارم كه با آن هر چيزى را تـعـقـيـب كـرده ام بـدسـت آورده ام و از هر چيزى كه گريخته ام نجات يافته ام , اين اسب را به تو مى دهم .
حـضـرت فـرمـود: مـن از تـو يـارى خواستم , حال كه جانت را از ما دريغ مى كنى نيازى به مالت نيست ((٨٥)) .

درس جوانمردى
كـاروان امـام حـسـيـن (عليه السلام) هـمـچـنـان در حـركت بود تا منزل ((شراف )) رسيد هنگام سحر به جوانان همراهش دستور داد تا مى توانند آب بردارند و با آب فراوان از آنجا كوچ كردند تا نيمروز راه پيمودند درحال حركت بودند كه يكى از اصحاب حضرت تكبير گفت .
امـام فـرمـود: آرى خـدا بزرگتر است , براى چه تكبير گفتى ؟
گفت نخلستان ديدم گروهى از اصـحـاب گـفـتند: ما هرگز در اين منطقه نخلستان نديده ايم فرمود, پس به نظر شما چيست ؟
گـفـتند به نظر ما نوك نيزه ها و گوش اسبان است فرمود: آرى همين است آيا جايى هست كه به آن پناه ببريم و پشت به آن , بااين سپاه مواجه شويم .
گـفـتند: آرى كوه ((ذوحسم )) در طرف چپ ماست , اگر زودتر به آن برسيم همان چيزى است كه شمامى خواهيد.
حـضـرت بـه سـمـت چپ متمايل شد, طولى نكشيد كه گردن اسب ها نيز نمايان شد چنانكه به خـوبـى ديده مى شدند آنها هم وقتى ديدند امام به سمت چپ رفت به همان متمايل شدند كاروان امـام زودتر به ((ذو حسم )) رسيد حضرت فرمود تا چادرها بر پا شد و لشكر از راه رسيد, هزار سوار بـه فـرمـانـدهـى حر بن يزيد تميمى نزديك ظهر بود كه با امام مواجه شدند امام و اصحابش همه عمامه بر سر نهاده و شمشيربسته بودند.
امـام فـرمـود: تـا جـوانان , لشكر حر را سيراب كنند و اسبان آنها را نيز كمى آب دهند گروهى از جـوانـان به سپاه آب مى دادند و گروهى ديگر ظرفهاى بزرگ را از آب پر مى كردند و جلو اسب ها مى گذاشتند وقتى هر اسب چند جرعه مى نوشيد آب را بر مى داشتند و جلو ديگرى مى گذاشتند و به اين ترتيب همه اسب ها و سواران را آب دادند.
((على بن طعان محاربى )) مى گويد: من در لشكر حر آخرين نفرى بودم كه به آنجا رسيدم , وقتى امام تشنگى من و اسبم را ديد فرمود: راويه را بخوابان .
لـفـظ راويـه در زبـان عـراقـى بـه مـعنى مشك بود و لذا من منظور حضرت را نفهميدم ((٨٦))حضرت فرمود: برادرزاده ! شتر را بخوابان , من شتر را خواباندم .
فرمود: بنوش !.
هـر چـه خـواسـتم بنوشم آب از مشك ريخت فرمود: مشك را برگردان ! من نفهميدم بايد چكار كـنـم حـضرت پيش آمد, با دست خود لبه مشك را برگرداند تا من آب نوشيدم و اسبم را هم آب دادم ((٨٧)) .

حركت به سوى كربلا
حـر مـامـور بـود امـام حسين (عليه السلام) را تحت الحفظ به كوفه برده به عبيداللّه تحويل دهد, ولى خود سـعـى مـى كـرد نـسبت به حضرت بى احترامى نكند مثلا وقتى حضرت از او پرسيد: مى خواهى با اصـحاب خودجداگانه نماز بخوانى يا در نماز ما شركت مى كنى , عرض كرد: در نماز شما شركت مى كنيم ((٨٨))در جاى ديگر هنگامى كه امام از او ناراحت شد و فرمود: مادرت به عزايت بنشيند, گفت : اگر كس ديگرى اين جمله را مى گفت حتما نام مادرش را مى بردم , ولى از مادر تو فاطمه جز با نيكى و احترام نمى توانم يادكنم ((٨٩))چنان كه گفتيم حر مامور به جنگ نبود, به همين جـهـت وقـتـى دريافت كه امام تن به ذلت نخواهد داد و همراه او به كوفه نخواهد رفت و خود نيز اجـازه نـداشـت او را رهـا كند, تا چنانكه حضرت خواست به مدينه برگردد, از حضرت خواست به راهى رود كه نه به كوفه برسد نه به مدينه ختم شود, تااو بتواند از ابن زياد كسب تكليف كند.
امـام تـقاضاى حر را پذيرفت و به سمت چپ حركت كرد و اين همان راهى بود كه با چند منزل به كربلامى رسيد ((٩٠)) .

بر سلطان ظالم بشوريد
امام حسين (عليه السلام) در منزل بيضه خطبه اى خواند كه اصحاب حر نيز مى شنيدند.
فرمود:.
اى مردم ! رسول خدا فرمود: هر كس سلطان ظالمى را ببيند كه حرام خدا را حلال مى شمرد, عهد خـدا رامـى شـكند و مخالف سنت رسول خدا(ص ) رفتار مى كند و با بندگان خدا ظالمانه معامله مـى كـنـد, ولـى با زبان يا عمل بر او نشورد, خداوند او را با آن ظالم محشور خواهد كرد بدانيد كه طايفه يزيديان اطاعت خدا را رها كرده و به اطاعت شيطان گردن نهاده اند فساد را آشكار, حدود را تـعـطـيـل و اموال عمومى را به نفع خود تصاحب كرده اندحرام خدا را حلال و حلال او را حرام كرده اند و من براى شوريدن بر آنها سزاوار ترينم ((٩١)) .

مرگ سعادت و خوشبختى است
امام حسين (عليه السلام) براى اصحاب خود خطبه اى خواند و فرمود:.
خود مى بينيد چه مصيبتى بر ما نازل شده , دنيا دگرگون و ناخوشايند شده , نيكى ها و فضيلت ها روى گـردان شـده و چون شترى سبكبار از ميان ما رخت بربسته است از زندگى دنيا جز اندكى همانند ته مانده ظرف آب باقى نمانده , زندگى , سخت ننگين و چون چراگاهى سنگلاخ بى ارزش شـده آيـا نـمى بينيد كسى به حق عمل نمى كند و ازباطل روى گردان نيست در چنين شرايطى مؤمن بايد از اين زندگى دل كند, مشتاق زيارت پروردگارش باشد كه من در اين محيط ننگين , مرگ را خبر سعادت و خوشبختى و زندگى با ستمكاران را جز رنج و دل آزردگى نمى بينيم .
هـنـگـامـى كـه سـخـنـان امـام به اينجا رسيد, زهير بن قين به پا خاست به نمايندگى از طرف اصـحـاب عـرض كـرد: اى زاده رسـول خدا(ص )! سخنانت را شنيديم , اگر دنيا ابدى مى بود و ما جاودانه در آن مى مانديم باز هم جنگ در ركاب تو را بر آن ترجيح مى داديم ((٩٢)) .

هاتف مرگ
كاروان امام حسين (عليه السلام) به سوى كربلا در حركت بود بى آن كه به ظاهر كسى از مقصد نهايى آگاه بـاشـدحـضرت هم چنان كه بر اسب سوار بود به خواب سبكى رفت وقتى به خود آمد چند بار اين كلمات را برزبان جارى ساخت : ((انا للّه و انا اليه راجعون و الحمد للّه رب العالمين )).
پسرش على بن حسين پرسيد: پدر جان اين جملات را براى چه فرمودى ؟ .
فـرمـود: چـنـد لـحـظه خواب مرا در ربود, سوارى در مقابلم ظاهر شد كه مى گفت اين گروه مى روند ومرگ به سوى آنها مى آيد, فهميدم او خبر از مرگ ما مى دهد.
گفت : پدر جان خداوند هيچ بدى برايت پيش نياورد, آيا ما بر حق نيستيم .
فرمود: چرا قسم به كسى كه همه بندگان به سوى او باز مى گردند, ما بر حقيم .
عرض كرد: بنابراين از مرگ باكى نيست .
فرمود: پسرم ! خداوند بهترين پاداشها را نصيب تو گرداند ((٩٣)) .

ستم چهره مى نمايد
كـاروان امـام حسين (عليه السلام) به نينوا رسيد (قريه اى در نزديكى كربلا), حر نيز همچنان با امام حركت مى كرداينجا بود كه نامه عبيداللّه بن زياد به دست حر رسيد او نوشته بود: بر حسين سخت بگير و او را دربيابانى بدون پناهگاه و بى آب و علف متوقف كن .
حر در اجراى دستور ابن زياد مانع حركت امام شد و او را وادار كرد در آنجا باز ايستد.
امام فرمود: آيا تو نبودى كه گفتى ما از اين راه بياييم .
ـ آرى ! ولـى عـبيداللّه مرا به سخت گيرى مامور كرده و جاسوسى فرستاده كه بر كار من نظارت كند.
ـ بگذار ما در يكى از اين روستاها منزل كنيم .
ـ نمى دانم اين مرد جاسوس من است .
ـ زهـيـر بـن قـيـن پـيـش آمـد عـرض كـرد: يابن رسول اللّه ! بعد از اين كار سخت تر خواهد شد, اكـنـون جنگيدن با اينان آسان تر از جنگ با كسانى است كه از اين پس خواهند آمد, به جان خودم بعد از اين لشكرى مى آيد كه ما نمى توانيم در مقابلش مقاومت كنيم .
فرمود: من جنگ را آغاز نمى كنم .
گـفـت : پس از اينجا حركت كنيم و در كربلا فرود آييم , كربلا در ساحل فرات است , در آنجا اگر قصدجنگ داشتند به يارى خدا با ايشان مى جنگيم با شنيدن نام كربلا اشك از چشمان امام جارى شد وگفت : بار خدايا از كرب و بلا به تو پناه مى برم ((٩٤)) .

ورود به كربلا
امام حسين (عليه السلام) در روز دوم محرم سال ٦١ هجرى وارد كربلا شد.
هنگامى كه به او گفتند اينجا كربلاست , دست به دعا گشود و عرض كرد: بار الها از كرب (اندوه ) و بلابه تو پناه مى بريم آنگاه رو به اصحاب كرده فرمود:.
مـردم بـنـدگـان دنـيـايـند و دين چيزى است كه بر روى زبان دارند, تا زمانى كه موجب رونق دنيايشان باشد آن را نگه مى دارند, چون نوبت به آزمايش رسد دينداران بسيار اندكند.
ايـنـجـا محل اندوه و بلاست , همين جا توقف كنيد اينجا محل اقامت و بارانداز ماست , جايى است كـه خـون مـا مى ريزد, اينجا قتلگاه ماست همه پياده شدند و حر و اصحابش در طرف ديگر منزل كردند ((٩٥)) .

حزب شيطان مجهز مى شود
خـبـر اقـامـت امـام حـسـيـن (عليه السلام) در كـربلا به كوفه رسيد ابن زياد با خود مى انديشيد چه كسى حـاضرمى شود اين ننگ را بپذيرد و با پسر پيامبر وارد جنگ شود ابن زياد به كسى فكر مى كرد كه فرماندهى سپاه را بپذيرد عمر سعد را به خاطر آورد همان كسى كه به تازگى حكم فرماندارى رى را گـرفـتـه بود وبراى حفظ آن به هر پستى و ذلتى تن مى داد به ياد آورد در روز شهادت مسلم , عـمـر بـن سـعد به چه رذالتى اسرار مسلم را فاش كرده بود مسلم به او اعتماد كرد و در واپسين لحظات حيات به او چندوصيت كرد, ولى او بدون اين كه ابن زياد بخواهد, از روى چاپلوسى همه را براى او باز گفته بود اين عمل چنان زشت مى نمود كه ابن زياد نيز به او طعنه زد, گفت : امين خيانت نمى كند, ولى گاهى مردم خائنى را امين مى پندارند ((٩٦)) .
ابن زياد دريافت كه مناسب ترين مهره را براى اين كار پيدا كرده است , فورا او را احضار كرد.
ابـن سـعد نخست عذر خواست , ولى ابن زياد كه نقطه ضعف او را مى دانست گفت : مانعى ندارد اگرنمى خواهى اين كار را قبول كنى , حكم فرماندارى را پس بده ضربه در جاى مناسب فرود آمد عـمـر گـفـت امـشـب را به من مهلت بده تا فكر كنم با هر كس مشورت كرد او از اين كار برحذر داشت , ولى فردا صبح خود به قصر ابن زياد رفت و با چهار هزار سرباز راهى كربلا شد ((٩٧)) .

مشكل آب
عـمـر سـعـد با همراهان وارد كربلا شد و ابن زياد پى در پى براى او نيرو مى فرستاد در روز ششم مـحرم لشكرى بيست و دو هزار نفره تحت فرمان داشت روز هفتم از عبيداللّه نامه اى دريافت كرد كـه دستورداده بود نگذارند امام حسين (عليه السلام) و يارانش از آب فرات استفاده كنند ابن سعد شخصى بـه نـام عـمرو بن حجاج زبيدى را به فرماندهى سپاهى بر شريعه فرات گمارد و از آن روز آب در خيمه گاه امام كمياب شد.

جنگ آب
امـام حـسين (عليه السلام) وقتى مشاهده كرد آب در خيمه ها كمياب شده , برادرش عباس را به فرماندهى سـى سـوار و ده پياده مامور تهيه آب كرد هلال بن نافع جملى پيشاپيش پيادگان حركت مى كرد عـمـرو بـن حجاج پرسيد كيستى ؟
گفت : من نافعم , آمده ام از اين آب كه تو ما را محروم كرده اى بنوشم عمر گفت :بنوش گوارايت باد.
هلال گفت : واى بر تو! چگونه بنوشم در حالى كه حسين و همراهانش تشنه اند.
گفت : مى دانم ولى ما ماموريم نگذاريم دست او به آب برسد.
هـلال بـه اصـحـابش گفت وارد آب شوند و عمر نيز به لشكرش دستور مقابله داد جنگ سختى درگرفت سواران مى جنگيدند و پيادگان مشكها را آب مى كردند عده اى از ياران عمروبن حجاج بـه هـلاكـت رسـيـدنـد و ياران امام با بيست مشك پر از آب به خيمه ها برگشتند و اينجا بود كه حضرت , عباس را سقالقب دادند ((٩٨)) .

حمله
عـصـر روز نـهـم محرم , عمر بن سعد با سپاه خويش به سوى اردوى امام تاخت امام (عليه السلام) برادرش جناب عباس را فرستاد تا از هدف آنها با خبر شود. گفتند: دستور رسيده اگر تسليم حكم عبيداللّه نشويد با شما بجنگم .
فـرمـود: صـبـر كـنيد تا پيام شما را به اباعبداللّه (عليه السلام) برسانم و خود برگشت و آنچه را از آن مردم شنيده بودبا امام باز گفت .
حضرت فرمود: برگرد و اگر توانستى تا فردا مهلت بگير باشد كه امشب نماز بخوانيم و دعا كنيم و ازپروردگارمان آمرزش بخواهيم خداوند خود مى داند كه من چقدر نماز و قرآن و دعا و استغفار را دوست مى دارم .
عباس با پيام امام در مقابل لشكر ايستاد ابن سعد رو به شمر گفت : چه مى گويى ؟ .
شمر گفت : نمى دانم , فرمانده تو هستى .
عـمـرو بـن حجاج زبيدى گفت : سبحان اللّه ! به خدا اگر لشكر كفار از ما چنين تقاضايى مى كرد شايسته بود قبول كنيم .
قـيس ابن اشعث گفت : تقاضاى ايشان را قبول كن ! به خدا فردا صبح پيش از تو در ميدان مبارزه آماده مى شوند ((٩٩)) .

امان نامه
غـروب روز نـهـم بود اكنون همه مى دانستند كه فردا جنگ سختى در پيش است گروهى اندك ولـى باايمانى استوار و عزمى راسخ در مقابل لشكرى انبوه كه جز به وعده هاى حكومت اموى فكر نـمـى كردند,قرار داشت سرنوشت جنگ از هم اكنون روشن بود, همه مى دانستند كه جز شهادت راهـى نـيـسـت درچـنـين شرايطى بود كه شمر به كنار اردوگاه امام حسين (عليه السلام) آمده فرياد زد: خـواهرزادگان من كجايند؟
اوپسران ام البنين را مى خواند فرزندان اميرالمؤمنين و برادران امام حـسـيـن (عليه السلام) را او عباس , عبداللّه , عثمان و جعفر را مى خواست , ولى آنها حاضر نبودند با او سخن بگويند.
-------------------------------------------
پاورقى ها :
٧٣- تـاريـخ طبرى , ج ٤, صص ٣ـ٢٧٢ و مقتل خوارزمى , ج ١, صص ٣ـ٢١٢ و كامل ابن اثير, ج ٤, صص ٥ـ٣٤.
٧٤- تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٤ـ٢٨٣ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣٥ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢١٣.
٧٥- الاخبار الطوال , ص ٢٤٣ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٢٠ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣٨ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢١٦ و ٢١٩ وتاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٨٩.
٧٦- عبداللّه بن زبير بعدها در مكه كشته شد منظور على (عليه السلام) از قوچ در اين پيشگويى , خود عبداللّه بوده است .
٧٧- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣٨ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٨٩.
٧٨- تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٩٠ـ٢٨٩ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٤٠ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٩٠ و الاخبار الطوال , ص ٢٤٥.
٧٩- كامل ابن اثير, ج ٤, صص ١ـ٤٠ و تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٢ـ٢٩١ و مقتل خوارزمى , ج ١ صص ٨ـ٢١٧.
٨٠- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢١٥ تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٨٥.
٨١- كامل ابن الاثير, ج ٤, ص ٤١ الاخبار الطوال , ص ٢٤٣.
٨٢- كـامـل ابـن اثـير, ج ٤, ص ٤١ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٩٧ و الاخبار الطوال , ص ٦ ـ ٢٤٥ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٦ ـ ٢٣٤.
٨٣- مقتل خوارزمى , ج ١, صص ٩ ـ ٢٢٨ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٢٩.
٨٤- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٠ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٢٨ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٤٣.
٨٥- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٧ـ٢٣٦.
٨٦- راويه در لغت حجاز به معنى شتر آبكش است .
٨٧- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٢ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٤٦ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٣٠.
٨٨- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٣١.
٨٩- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٣٢ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٤.
٩٠- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٣٣ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٤.
٩١- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٤ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٤٨.
٩٢- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٥.
٩٣- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٥١ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٨.
٩٤- كامل ابن اثير, ج ٤, صص ٢ـ٥١ و تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٩ـ٣٠٨ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٣٤.
٩٥- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٣٧.
٩٦- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢١٢ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣٤.
٩٧- كـامـل ابـن اثير, ج ٤, ص ٣ـ٥٢ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ١٠ـ٣٠٩ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٤٠ـ٢٣٩ ٩٨- مقتل خوارزمى , ج ١, صص ٥ـ٢٤٤.
٩٩- كـامـل ابن اثير, ج ٤, ص ٥٧ و تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٧ـ٣١٦ و انساب الاشراف , ج ٣, صص ٥ـ١٧٤.

سخنرانى امام در صبح عاشورا امام فرمود: پاسخ دهيد, او هر چند فاسق است ولى دايى شماست پرسيدند: چه مى خواهى ؟ .
گـفـت : اى خـواهـرزادگـان مـن ! شـما در امانيد اطاعت يزيد بن معاويه را بپذيريد و خود را با برادرتان حسين به كشتن ندهيد.
عـباس (عليه السلام) فرمود: دو دستت بريده باد اى شمر! لعنت بر تو و بر امانى كه آورده اى اى دشمن خدا! ازما مى خواهى از برادر خود حسين فرزند فاطمه دست برداريم و به طاعت لعنت شدگان گردن نهيم ((١٠٠)) .

آخرين نشست
شـب دهـم مـحـرم , نـزديـك مـغـرب امـام حـسـين (عليه السلام) اصحابش را جمع كرد و در جمع ايشان خطبه اى خواند و فرمود:.
خدا را ستايش مى كنم به بهترين ستايش ها و در گشايش و سختى او را سپاس مى گزارم خدايا تو را سـپاس مى گويم كه ما را با نبوت احترام كردى و قرآنمان آموختى و در دين آگاهى دادى و به مـا قـلب و شنوايى عنايت كردى , پس ما را در زمره شكرگزاران قرار ده اما بعد, من يارانى بهتر و بـاوفاتر از ياران خود و خانواده اى نيكوكارتر از خانواده خويش نمى شناسم , خدا از جانب من پاداش نيكتان دهد من گمان مى كنم كار ما با اين مردم به جنگ و ستيز مى كشد, بنابراين شما را مرخص مـى كنم و بيعت خويش از گردن شما برمى دارم همه برويد, اكنون شب است و پرده تاريكى همه چـيـز را پوشانده است هر كدام دست يكى از اهل بيت مرا بگيريد و درتاريكى شب پراكنده شويد و مرا با اين قوم به حال خود رها كنيد, اينان جز با من با كسى كارى ندارند.
چون سخنان امام به اينجا رسيد, برادران , پسران , برادرزادگان و خواهرزادگانش به سخن آمده گفتندبراى چه اين كار را بكنيم ؟
براى اين كه بعد از تو زنده بمانيم ؟
خدا آن روز را نياورد.
قبل از همه , عباس (عليه السلام) پسر اميرالمؤمنين (عليه السلام) سخن گفت و بعد ديگران به پيروى از او سخنانى به اين مضمون گفتند.
آنـگاه حضرت به فرزندان عقيل رو كرد و فرمود: براى شما قتل مسلم كافى است , شما برويد, من به شما اجازه دادم .
ايشان گفتند: سبحان اللّه ! ما بزرگ و سالار خود و عموزادگان خويش را كه بهترين عموزادگان هستندرها كنيم و در دفاع از ايشان كوتاهى كنيم و ندانيم چه بر سر ايشان مى آيد آن وقت مردم به مـا چـه خـواهندگفت و ما به ايشان چه بگوييم به خدا چنين كارى نمى كنيم , بلكه جان و مال و خانواده خويش را فدايت مى كنيم و در كنارت مى جنگيم تا در سرنوشت تو شريك باشيم , زشت باد زندگى دنيا بعد از تو.
آنـگـاه مسلم بن عوسجه برخاست و گفت : در حالى كه دشمن اين گونه محاصره ات كرده تو را رهـاكـنـيم ؟
پيش خدا چه عذرى بياوريم , خدا آن روز را نياورد من خواهم جنگيد تا نيزه ام را در سـيـنه هايشان بشكنم تا زمانى كه قبضه شمشير در دستم باشد شمشير خواهم زد و اگر سلاحى براى جنگ نداشته باشم سنگ به سويشان مى بارم و از تو جدا نمى شوم تا بميرم .
آنـگـاه سعيد بن عبداللّه حتمى برخاست گفت : يابن رسول اللّه ! به خدا هرگز رهايت نمى كنيم تا خدابداند كه ما در مورد شما, حرمت پيامبرش را حفظ كرديم به خدا اگر بدانم در راه تو هفتاد بار كـشته مى شوم و دوباره زنده مى شوم و زنده زنده در آتش مى سوزم و خاكسترم را به باد مى دهند از تـو جـدانمى شوم پس چگونه دست از تو بردارم وقتى كه مى دانم يك بار مردن است و بعد از آن كرامت ابدى .
پـس از او زهير بن رقين برخاست و گفت : يابن رسول اللّه به خدا دوست دارم هزار بار كشته شوم ودوباره زنده شوم و باز كشته شوم و خداوند جان تو و جوانان اهل بيتت را حفظ كند.
پـس از او اصـحـاب هـر كـدام در ايـن بـاب سـخـن رانـدند, گفتند: به خدا از تو جدا نمى شويم جانمان فداى تو باد, با دست و سر و سينه از تو دفاع مى كنيم تا كشته شويم و به عهد خود وفا كنيم ((١٠١)) .

لشكر حق صف مى كشد
صبح روز دهم محرم , امام حسين (عليه السلام) اصحابش را براى نبرد آماده كرد نيروى حضرت از سى و دو نفرسوار و چهل نفر پياده تشكيل مى شد حضرت زهير را در جناح راست لشكر و حبيب بن مظاهر را درجناح چپ لشكر قرار داد و پرچم اصلى را به برادرش عباس داد.
خيمه ها پشت سر سپاه قرار گرفته بود در خندقى كه شبانه در پشت خيمه ها كنده بودند مقدارى هيزم ريختند و آتش زدند تا دشمن نتواند از پشت سر به خيمه ها حمله كند.
آنـگـاه حـضـرت خـود وارد خـيـمـه مـخـصوصى شد و نظافت كرد و چون بيرون آمد بر مركب خودنشست , قرآنى به دست گرفت و جنگ آغاز شد.
حضرت دست به دعا گشود:.
بـارالها! تو در هر غم و اندوه پناهگاه و در هر گرفتارى اميد منى و در هر حادثه اى كه برايم پيش آيد توتكيه گاه و سلاح منى چه بسيار غمهايى كه دل را ضعيف مى كند و راه هر چاره را مى بندد, گرفتارى هايى كه با ديدن آنها دوستان رهايت مى كنند و دشمنان شادكامى پيشه مى كنند من از ديگران قطع اميد كردم وآنها را به درگاه تو آوردم و از آنها به تو شكايت كردم و تو آنها را بر طرف كردى و نجاتم دادى خدايا توصاحب هر نعمت و آخرين مقصود هر حركت هستى ((١٠٢)) .

سخنرانى امام در صبح عاشورا
اى مـردم ! مـى دانـيـد كه من كيستم ؟
به خود باز گرديد, خود را سرزنش كنيد, ببينيد كشتن و هـتـك حرمت من براى شما حلال است ؟
و به صلاح شماست ؟
آيا من دخترزاده پيامبر شما و زاده وصـى و پـسـر عـمـوى او, اولين كسى كه به خدا ايمان آورد و رسولش را تصديق كرد و دين او را پـذيـرفـت نـيستم ؟
آيا حمزه سيدالشهدا عموى پدرم نيست ؟
آيا جعفر طيار عموى من نيست ؟
آيا نشنيده ايد كه پيامبر اكرم به من و برادرم فرمود: ((شما سرورجوانان بهشت هستيد؟
به خدا قسم از زمـانـى كه دانسته ام خدا بر دروغگويان خشم مى گيرد, هرگز دروغى نگفته ام اگر اين سخن حـق را از مـن بـاور نـمـى كـنـيـد كـسـانـى در مـيـان شما هستند كه به شما خواهند گفت از جـابربن عبداللّه انصارى , ابوسعيد خدرى , سهل بن سعد, زيد بن ارقم و انس بن مالك بپرسيد تا به شـما بگويند كه اين سخن را از رسول خدا شنيده اند آيا اين باعث نمى شود كه شما از ريختن خون من دست برداريد؟ .
شـمـر گـفت : خدا را با شك و ترديد پرستيده باشم اگر بدانم او چه مى گويد حبيب بن مظاهر گـفت : به خدا سوگند به نظر من تو خدا را با هفتاد گونه شك و ترديد پرستيده اى خدا بر قلبت مهر زده و نمى دانى او چه مى گويد.
آنـگـاه امام فرمود: آيا ترديد داريد كه من فرزند دختر پيامبر شما هستم به خدا قسم در تمام روى زمين نه در ميان شما و نه در جاى ديگر جز من دختر زاده اى براى پيامبر نيست .
بـه من بگوييد آيا خونى به گردن من داريد كه مطالبه كنيد, آيا مالى از شما ضايع كرده ام كه آن رابخواهيد, آيا به كسى زخمى زده ام كه آن را قصاص كنيد؟ .
آنها ديگر با حسين (صلّى الله عليه وآله) سخن نگفتند.
حـضـرت صـدا زد: اى شـبـث بن ربعى ! اى حجار ابجر! اى قيس بن اشعث ! اى زيد بن حارث ! آيا شمابراى من ننوشتيد كه من بيايم .
گـفـتـند: ما ننوشتيم فرمود: آرى خود شما نوشتيد, اكنون كه مرا نمى خواهيد, پس بگذاريد باز گردم قيس بن اشعث گفت : چرا تسليم پسر عمويت نمى شوى .
فرمود: نه ! به خدا مانند ذليلان از شما اطاعت نمى كنم و چون بندگان خود را در اختيار شماقرار نمى دهم ((١٠٣)) .
كـسـانـى كه امام حسين (صلّى الله عليه وآله) با آنها سخن مى گفت از آنچه حضرت بيان مى كرد به خوبى آگاه بـودند وامام نيز مى دانست كه اين سخنان هيچ تاثيرى در آنها ندارد و تا خون او را نريزند دست بر نـمـى دارنـد بـااين حال به اقتضاى وظيفه امامت و به منظور اتمام حجت , تا آخرين لحظات عمر شريف خود با آن مردم سخن گفت و بارها موقعيت و منزلت خود را به آنها ياد آور شد.

توبه جناب حر
صبح عاشورا حر ديد كه عمر سعد لشكر خود را براى جنگ آماده مى كند رو به او كرد و گفت :.
راستى تو با اين مرد خواهى جنگيد؟ .
گفت : آرى به خدا, جنگى كه افتادن سرها و پريدن دست ها كم ترين نتيجه اش باشد.
ـ چرا پيشنهاد او را نمى پذيريد.
ـ اگر كار به دست من بود مى پذيرفتم , ولى امير تو (ابن زياد) نپذيرفت .
حـر از عـمـر سـعـد جـدا شـد و آهسته آهسته خود را به اردوى امام نزديك كرد و در همان حال لرزش تمام اندام او را فرا گرفته بود.
مهاجر بن اوس به او گفت : من از كار تو متحيرم به خدا هرگز تو را اين گونه نديده بودم اگر از من مى پرسيدند شجاع ترين مردم كوفه كيست , بى ترديد تو را نام مى بردم .
گفت : خود را بين بهشت و جهنم مى بينم , ولى به خدا اگر قطعه قطعه شوم و آتشم بزنند چيزى را بربهشت ترجيح نمى دهم آنگاه اسب تاخت و خود را به اردوى امام رساند.
هنگامى كه خدمت امام رسيد, عرض كرد: من همانم كه نگذاشتم تو برگردى و پا به پايت آمدم تا تـورا در اينجا متوقف كردم به خدا گمان نمى كردم اينها پيشنهاد تو را رد كنند و با تو وارد جنگ شوند و به خدا اگر مى دانستم اينها با تو مى جنگند هرگز چنين كارى نمى كردم اكنون آمده ام تا تـوبـه كنم و با جان خويش ياريت كنم و در مقابل تو جان دهم , به نظر شما اين توبه از من پذيرفته است ؟ .
فرمود: آرى خدا توبه تو را مى پذيرد و تو را خواهد بخشيد ((١٠٤)) .

آغاز جنگ
ابـن سـعـد كـه در اشتياق حرص آلود به فرماندارى مسخ شده بود, تيرى در چله كمان نهاد و به سـوى اردوى امـام حسين (عليه السلام) نشانه رفت و بدون هيچ شرمى رو به لشكر خود گفت : شاهد باشيد كه اولين تير راخود من پرتاب كردم ((١٠٥)) .

شهادت سيد القرا, برير بن خضير
جـنـگ آغـاز شـد شـخـصى به نام يزيد بن معفل از لشكر ابن سعد به ميدان آمد برير بن خضير از اردوى امام حسين (صلّى الله عليه وآله) در مقابلش قرار گرفت .
يزيد گفت : اى برير! فكر مى كنى خدا با تو چه معامله اى كرد؟ .
فرمود: با من هر چه كرد نيكى بود, ولى تو را به شر مبتلا كرد.
گفت : تو پيش از اين دروغگو نبودى , ولى اكنون مى بينم گمراه شده و دروغ مى گويى .
بـريـر به او پيشنهاد مباهله كرد گفت نخست از خدا مى خواهيم آنكس را كه بر حق نيست هلاك كند,بعد با هم مى جنگيم تا معلوم شود گمراه كيست يزيد پذيرفت پس از مباهله با هم جنگيدند و يـزيـد بـن معفل از پاى در آمد پس از او شخصى به نام ((رضى منقذ)) به برير حمله كرد و با او در آويخت برير او رابر زمين زد و بر سينه اش نشست رضى از اهل كوفه يارى خواست كعب بن جابر به ياريش شتافت عنيف بن زهير گفت : اين برير بن خضير قارى قرآن است كه در مسجد كوفه درس قـرآن مـى داد, ولى كعب بدون توجه به اين سخن از پشت سر حمله كرد نخست نيزه اى بر او زد و بعد با شمشير او را كشت و اين چنين بود كه برير قارى به فيض شهادت رسيد ((١٠٦)).

شهادت مسلم بن عوسجه
گـروهـى از يـاران امام حسين (صلّى الله عليه وآله) به شهادت رسيدند لشكر كوفه از سمت فرات به اردوى امام حمله آورد جنگ سختى درگرفت هنگامى كه دو لشكر از جنگ دست كشيدند, مسلم بن عوسجه يار با وفاى امام حسين (صلّى الله عليه وآله) مجروح بر زمين افتاده بود هنوز رمقى داشت كه حضرت با حبيب بن مظاهر بالاى سرش رسيد و فرمود: خدايت رحمت كند, اى مسلم ! تو به عهد خويش وفا كردى و ما همچنان درانتظاريم , ولى از عهد خويش دست بر نمى داريم .
حـبـيـب بـن مـظـاهـر گفت : اى مسلم ! شهادت تو بر من سخت گران است دوست داشتم هر وصيتى دارى به من كنى تا به حرمت ديندارى و خويشاونديت انجام دهم , ولى مى دانم كه من هم به زودى به تومى پيوندم و فرصتى براى عمل به وصيت تو نمى ماند.
مـسـلـم در حـالـى كـه به امام حسين (صلّى الله عليه وآله) اشاره مى كرد گفت : تنها وصيت من اين است كه تا زنده اى دست از يارى اين مرد بر ندارى ((١٠٧)) .

نماز ظهر
ظـهـر از راه رسـيـد شـد ابـو ثمامه صائدى خدمت امام حسين (صلّى الله عليه وآله) آمد عرض كرد: فدايت شوم يـاابـاعـبـداللّه ! دشمن نزديك و نزديك تر مى شود و تا من زنده ام دستشان به شما نخواهد رسيد, ولـى دوسـت دارم در حـالى به زيارت پروردگارم نائل شوم كه اين نماز را هم به امامت شمابه جا آورده بـاشـم حـضـرت نـگـاهـى بـه آسـمـان انداخت و فرمود: نماز را يادآورى كردى , خدا ترا از نمازگزاران قرار دهد, آرى اول وقت نماز است .
آنـگـاه فـرمود: از لشكر بخواهيد دست از جنگ بردارند تا نماز بخوانيم حصين بن تميم فرياد زد: نمازشما قبول نمى شود.
حبيب بن مظاهر فرمود: فكر مى كنى نماز تو قبول است , ولى نماز خاندان پيامبر قبول نمى شود؟ .
حصين به او حمله كرد با هم در آويختند حبيب او را بر زمين افكند, ولى اهل كوفه نجاتش دادند.
زهـيـر و سـعـيـد بـن عـبداللّه در جلوى امام ايستادند تا آن حضرت نماز بگذارد نيمى از اصحاب مـقابل حضرت صف كشيدند و نيمى ديگر در نماز به او اقتدا كردند و حضرت با اصحاب خود نماز خوف به جا آورد ((١٠٨)) .

عابس و شوذب
تـعـداد كـمـى از يـاران امـام حسين (صلّى الله عليه وآله) باقى مانده بودند عابس ابن ابى شبيب رو به ((شوذب شاكرى ))گفت : مى خواهى چه كنى ؟ .
شوذب گفت : چه بايد بكنم , در كنار تو از زاده رسول خدا دفاع مى كنم .
فرمود: از تو همين انتظار مى رود اكنون پيش از من به ميدان برو تا شهادت تو را در راه خدا تحمل كنم اگر امروز از تو عزيزتر كسى را داشتم او را پيش از خود به ميدان مى فرستادم كه امروز آخرين فرصت عمل است .
شوذب پيش رفت و جنگيد تا شهيد شد.
آنـگـاه عـابس پيش آمد و عرض كرد: يا ابا عبداللّه ! امروز بر روى زمين از تو عزيزتر كسى را ندارم , اگر ازجان عزيزتر داشتم در راه تو نثار مى كردم نزد خدا شاهد باش كه من پيرو تو و پدرت بودم .
آنـگـاه شـمـشير بركشيد و به ميدان رفت در ميان ميدان ايستاد و فرياد زد: آيا مردى هست كه با مـن مقابله كند, عابس دلاورى شجاع است كه همه اهل كوفه چهره درخشان او را مى شناسند, به همين جهت كسى را ياراى قدم نهادن به ميدان او نيست .
ابـن سـعـد گفت سنگبارانش كنيد نامردمان از هر طرف بر او سنگ باريدند, عابس زره از تن بر آورد,كـلاه خـود بـر زمـيـن افـكـنـد و بـه قـلب سپاه زد سپاهيان گروه گروه از مقابل تيغش مى گريختند عاقبت لشكربرگرد او حلقه زد و ناجوانمردانه به تيغش كشيدند ((١٠٩)) .

شهداى آل ابى طالب در كربلا
بـه طـورى كـه ابـوالـفـرج اصـفـهانى در كتاب ((مقاتل الطالبين )) نوشته است , همراه حضرت سيدالشهدا(صلّى الله عليه وآله) بيست نفر از آل ابى طالب (صلّى الله عليه وآله) در كربلا به شهادت رسيدند كه عبارتند از:.
فرزندان اميرالمؤمنين على ابن ابيطالب (صلّى الله عليه وآله):.
١ ـ ابوالفضل عباس ابن على بن ابيطالب , فرزند ام البنين ,.
٢ ـ عثمان بن على بن ابيطالب , فرزند ام البنين (٢١ ساله ),.
٣ ـ عبداللّه بن على بن ابيطالب , فرزند ام البنين (٢٥ ساله ),.
٤ ـ جعفر بن على بن ابيطالب , فرزند ام البنين (١٩ ساله ),.
٥ ـ محمد بن على بن ابيطالب ,.
٦ ـ ابوبكر بن على بن ابيطالب ,.
فرزندان امام حسين (صلّى الله عليه وآله):.
٧ ـ على بن حسين بن على بن ابيطالب , فرزند ليلى بنت ابى مره ثقفى ((١١٠)) ,.
٨ ـ ابوبكر بن حسين بن ابيطالب ((١١١)) ,.
٩ ـ عبداللّه بن حسين بن على بن ابيطالب , فرزند رباب بنت امرؤ القيس .
فرزندان امام حسن (صلّى الله عليه وآله):.
١٠ ـ قاسم بن حسن بن على بن ابيطالب ,.
١١ ـ عبداللّه بن حسن بن على بن ابيطالب .
فرزندان عبداللّه بن جعفر:.
١٢ ـ عون بن عبداللّه بن جعفر بن ابيطالب , فرزند حضرت زينب ,.
١٣ ـ محمد بن عبداللّه بن جعفر بن ابيطالب فرزند خوصا,.
١٤ ـ عبيداللّه بن عبداللّه بن جعفر بن ابيطالب .
فرزندان عقيل بن ابيطالب :.
١٥ ـ عبدالرحمن بن عقيل بن ابيطالب ,.
١٦ ـ جعفر بن عقيل بن ابيطالب فرزند ام البنين بنت الشقر,.
١٧ ـ عبداللّه بن عقيل بن ابيطالب .
نوه هاى عقيل بن ابيطالب :.
١٨ ـ محمد بن مسلم بن عقيل ,.
١٩ ـ عبداللّه بن مسلم بن عقيل , فرزند رقيطه دختر اميرالمؤمنين ,.
٢٠ ـ محمد بن ابى سعيد بن عقيل ((١١٢)) .

نوبت آل رسول
اصـحـاب سـيـد الـشـهـدا(عليه السلام) عـهد بسته بودند تا زمانى كه حتى يكى از آنها زنده است نگذارند خـانـدان رسـول خـدا(صلّى الله عليه وآله) به ميدان روند و بر اين عهد استوار ماندند آخرين نفر از اصحاب يعنى سويد بن ابى المطاع نيز به شهادت رسيد.
بـى شـك آنچه تا كنون بر قلب مبارك امام وارد شده بود, سنگين تر از آن بود كه در تصور بگنجد آن بزرگ , در حدود يك نيمروز شهادت پنجاه نفر از بهترين ياران خود را به چشم ديده بود, بالاى سـر هـمـه آنها حاضر شده و لحظات سخت جدايى را تحمل كرده بود آرى تنها روحى به بزرگى روح امـام حـسين (عليه السلام) مى توانست بار چنين رنج گرانى را بر دوش كشد و همچنان راست قامت و استوار در برابردشمنان بايستد و حتى گامى به عقب نگذارد.

شهادت على اكبر
على بن حسن به سوى ميدان حركت كرد امام دست به دعا برداشت , مى گريست و مى گفت : بار الـهـاتـو شاهد باش جوانى به سوى اين قوم مى رود كه از نظر صورت و سيرت شبيه ترين مردم به رسول خداست , ما هرگاه مشتاق ديدار پيامبرت مى شديم به چهره او مى نگريستيم .
على اكبر به ميدان آمد چنان جنگيد كه لشكر كوفه را به ضجه وا داشت پياپى حمله مى كرد و پس ازهر بار حمله بر مى گشت و مى گفت پدر جان سنگينى سلاح خسته ام كرده و عطش مرا از پاى در آورده اسـت , آيا به جرعه اى آب دسترسى دارى ؟
و امام در جواب مى فرمود: عزيز من صبر كن , بـه زودى ازدسـت رسـول خدا سيراب مى شوى و او دوباره حمله مى كرد تا در نهايت ضربه اى بر سرش زدند, دشمن دور او را گرفت و با شمشير قطعه قطعه اش كردند.
عـلـى چـون خـود را در حال شهادت ديد فرياد زد: پدر جان خداحافظ, اين جدم رسول خداست كـه سلامت مى رساند و مى گويد به سوى ما بشتاب امام حسين (صلّى الله عليه وآله) بالاى سر على آمد, بدن پاره پـاره اش رانظاره كرد آنگاه فرمود: لعنت خدا بر قومى كه ترا كشت , پسرم , اينان چقدر در شكستن حرمت رسول خدا جسورند آه ! بعد از تو خاك بر سر دنيا امام حسين (عليه السلام) جنازه شهيدان را غالبا خود بـه خيمه مى رود,اما تاب در بغل كشيدن جوانش را نداشت از اين رو جوانان هاشمى را فراخواند و فرمود: پيكر برادرتان را برداريد و به خيمه بريد ((١١٣)) .

شهادت قاسم بن حسن (عليه السلام)
قـاسـم پـسـر امـام حـسـن مـجـتبى (صلّى الله عليه وآله), نوجوانى كه هنوز به حد بلوغ نرسيده است به حضور حضرت رسيده و از ايشان اجازه نبرد مى خواهد, ولى حضرت او را باز مى دارد قاسم اصرار مى كند و دسـت وپـاى عـمـوى خود را مى بوسد امام به او اجازه مى دهد, ولى قبل از حركت او را در آغوش مى كشد و هر دوچنان مى گريند كه بى تاب بر زمين مى افتند.
حـمـيـد بـن مـسـلـم مـورخ واقـعه كربلا مى گويد: جوانى به ميدان آمد كه صورتش چون پاره ماه مى درخشيد, شمشيرى در دست , پيراهنى بر تن و جفتى نعلين در پا داشت كه بند يكى از آنها بريده بودو فراموش نمى كنم كه بند كفش پاى چپش پاره بود.
عـمر و بن سعد ازدى گفت : مى خواهم به او حمله كنم گفتم سبحان اللّه براى چه ؟
به خدا اگر اين جوان مرا بزند دست به سويش بلند نمى كنم , اين گروهى كه دور او را گرفته اند براى او بس است .
گـفـت : بـه خـدا حـمـلـه خواهم كرد و بر او تاخت و دست از او بر نداشت تا با شمشير بر فرقش نواخت قاسم به صورت به زمين افتاد و فرياد زد: عمو جان !.
امـام حـسـيـن (صلّى الله عليه وآله) هـمانند باز شكارى خود را به ميدان رساند و چون شير خشمگين حمله كرد شـمـشـيربه سوى عمروبن سعد كشيد, او دست خود را سپر كرد و دستش از آرنج جدا شد عمرو فريادى كشيد وحضرت او را رها كرد لشكر كوفه براى نجات او آمدند ولى او را زير پاى اسبان خود له كردند وقتى غبارفرو نشست حسين را ديدم كه بالاى سر قاسم ايستاده و قاسم پاهاى خود را به زمين مى كشد.
حـضـرت فـرمـود: بـه خدا بر عمويت گران است كه تو او را بخوانى , ولى جوابت ندهد, يا جوابت دهـدولـى بـه حـالت سودى نبخشد دور باد قومى كه ترا كشت آنگاه پيكر پاك قاسم را در آغوش كشيد و او را به خيمه شهدا آورد ((١١٤)) .

حضرت ابوالفضل (عليه السلام)
پـس از حـسـيـن بـن على (صلّى الله عليه وآله) درخشان ترين چهره در واقعه كربلا, چهره ابوالفضل عباس (صلّى الله عليه وآله) است حضرت عباس (صلّى الله عليه وآله) فرزند اميرالمؤمنين (صلّى الله عليه وآله) و برادر امام حسين (صلّى الله عليه وآله) است .
آن حـضـرت بـه هـنـگام شهادت ٣٤ ساله بود و تمام فضائل و كمالات انسانى را در خويش جمع داشـت در اين جا به پاس بزرگداشت شخصيت والاى او به ذكر چند فضيلت از آن حضرت كه در واقعه كربلا رخ ‌داده است بسنده مى كنيم .

امان نامه
هـنـگـامـى كـه عـبـيـداللّه بـن زيـاد به تحريك شمر بن ذى الجوشن تصميم قطعى به جنگ با امـام حـسـيـن (صلّى الله عليه وآله) گـرفت و حكم جنگ را به دست شمر داد تا به كربلا برساند, عبداللّه بن ابى الـمـحـل بن حزام از برادرزاده هاى ام البنين (مادر ابوالفضل ), در مجلس حاضر بود او از ابن زياد خـواست براى پسران ام البنين امان نامه اى بنويسد و ابن زياد نيز به خواسته او امانى نوشت عبداللّه امـان نامه را توسط غلامش به كربلا فرستاد او به كربلا آمد و خدمت عباس (صلّى الله عليه وآله) و برادرانش رسيد آن بـزرگـواران بدون اين كه نامه رااز او بگيرند گفتند: دايى ما را سلام برسان و بگو ما نيازى به امان شما نداريم , امان خدا از امان زاده سميه بهتر است ((١١٥)) .
و بـديـن وسـيله ثابت كردند كه مرگ در سايه عزت و جوانمردى را بر زندگى در كنار نامردمان ترجيح مى دهند.

امان مجدد
جـنـاب ام الـبنين مادر ابوالفضل , از طايفه كلاب است و شمر بن ذى الجوشن نيز كلابى است , به هـمـيـن جهت در عرف عرب او نيز دايى ابوالفضل به شمار مى آيد روز نهم محرم , شمر خود را به اردوگـاه امام حسين (صلّى الله عليه وآله) نزديك كرده فرياد زد: خواهرزادگان من كجايند؟
فرزندان ام البنين نـخست از پاسخ دادن به او خوددارى كردند آنها صاحب اين ندا را در خور پاسخ نمى دانستند, ولى امام حسين (صلّى الله عليه وآله) فرمود:جوابش را بدهيد, او هر چند فاسق است , يكى از دايى هاى شماست .
عـباس (صلّى الله عليه وآله) پاسخ داد: چه مى خواهى ؟
گفت : اى خواهرزادگان من ! شما در امانيد! طاعت يزيد رابپذيريد و خود را با برادرتان حسين به كشتن ندهيد.
آن بزرگواران در جوابش گفتند خدا ترا و امانت را لعنت كند, تو ما را امان مى دهى , در حالى كه زاده رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) در امان نيست ((١١٦)) .

علم
در جـنـگ هـاى قديم , علم نشانه بقا كيان لشكر است و تا زمانى كه پرچم لشكرى در اهتزاز است كيان لشكر باقى است و هنگامى كه پرچم سرنگون شود, لشكر شكست خورده محسوب مى شود به هـمـيـن جـهت هميشه پرچم به دست شجاع ترين افراد كه نسبت به مبنا و هدف جنگ عقيده اى راسخ دارند داده مى شود و به همين دليل در اكثر غزوات رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) چون بدر, احد, حنين و خيبر, پرچم اسلام دردست اميرالمؤمنين بود ((١١٧)) .
روز عـاشـورا در حـالـى كه تعدادى از برادران امام حسين (صلّى الله عليه وآله) و اصحاب بزرگوارش در صحنه نـبـردحضور داشتند و هر كدام خود از زمره شجاعان به شمار مى رفتند, امام پرچم لشكرش را به دست عباس (صلّى الله عليه وآله) داد, چرا كه او از هر جهت شايسته ترين فرد براى اين مقام بود ((١١٨)) .

پيمان فداكارى
در شـب عـاشـورا, امـام حسين (صلّى الله عليه وآله) از اهل بيت و اصحاب بيعت خود را برداشت و از آنها خواست كـه در تـاريـكى شب پراكنده شوند نخستين كسى كه اظهار وفادارى كرد عباس بود او در جواب امام حسين (صلّى الله عليه وآله) گفت : چرا چنين كنيم ؟
براى اين كه بعد از تو زنده بمانيم ؟
خدا آن روز را نياورد و پس از اوبود كه اصحاب هر كدام به بيانى اظهار وفادارى كردند ((١١٩)) .

سقا
در ايـامـى كـه لـشـكـر كـوفـه ناجوانمردانه آب را به روى امام و اصحاب و اهل بيتش بسته بود, عـبـاس (صلّى الله عليه وآله)بـارهـا دل بـه درياى خطر زد و اهل و اصحاب آن حضرت را سيراب كرد و به همين جهت بود كه آن حضرت را ((سقا)) لقب دادند ((١٢٠)) .
در روز عـاشـورا نـيـز هنگامى كه اصحاب با وفاى امام حسين (صلّى الله عليه وآله) در دفاع از حريم دين به قلب لشكركوفه مى تاختند, هرگاه كار بر يكى از آنها دشوار مى شد و در حلقه محاصره دشمن گرفتار مى آمد, اين عباس بود كه در نجات او تن به خطر مى داد و لشكر كوفه را پراكنده مى كرد ((١٢١)) .
به خاطر اين همه فضيلت بود كه شهادتش بر حسين (صلّى الله عليه وآله) سخت گران آمد و هنگامى كه او را در خون افتاده ديد, فرمود: هم اكنون كمرم شكست و بيچاره شدم ((١٢٢)) .

امام حسين (عليه السلام) تنهاست ـ طلب يارى
امـام حـسين (صلّى الله عليه وآله) تنها ماند و هر چه نگاه كرد, جز زنان و كودكان در اطراف خويش ياورى نيافت دروسـط مـيـدان ايـستاد و با صداى بلند فرمود: آيا كسى هست كه از حرم رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) دفاع كند؟
آياخداپرستى هست كه در مورد ما از خدا بترسد؟
آيا فرياد رسى هست كه به فرياد ما برسد؟
آيا كسى هست كه به انتظار پاداش الهى ما را يارى كند؟ .
و اينجا بود كه صداى شيون و زارى از زنان و حرم برخاست ((١٢٣)) .

آخرين سرباز
امام حسين (صلّى الله عليه وآله) از ميدان به خيمه گاه بازگشت , بر در خيمه ايستاد و فرمود: طفل كوچكم على رابـياوريد تا با او خداحافظى كنم كودك را به حضرت دادند او را در دامن خويش نهاد, مى بوسيد ومـى فـرمود: واى بر اين قومى كه خصم آنها در قيامت جد توست كودك در دامن پدر آرميده بود حـرمـلـة بن كاهل اسدى كلوى , او را نشانه گرفت تير در گلوى على اصغر نشست و گلويش را سراسر بريد.
حضرت دست در زير گلوى اصغر گرفت , از خون پر كرد و به طرف آسمان پاشيد آنگاه پياده شد باغلاف شمشير قبر كوچكى كند, كودك را به خون خويش رنگين ساخت و به خاك سپرد ((١٢٤)) .

امام ، رو به ميدان
امام حسين (صلّى الله عليه وآله) وقتى آخرين سرباز خود را در راه خدا قربانى كرد سوار بر اسب , شمشير بر كشيد ودر حالى كه در مقابل لشكر كوفه ايستاده بود رجز مى خواند:.
((هـمـيـن افـتـخـار مـرا بـس كه فرزند على نيكو سيرتى از آل هاشمم , جدم رسول خداست كه بـرترين گذشتگان است و ما چراغ درخشان خدا در روى زمينم مادرم , دختر پاكدامن احمد است عمويم , جعفراست كه طيار خوانده مى شود كتاب خدا در ميان ما نازل شده و هدايت و وحى الهى در ميان ماست مادر ميان خلائق امان خداييم صاحبان حوض كوثر ماييم , كه دوستان خود را از آن سيراب مى كنيم درقيامت دوستداران ما سعادتمند و دشمنان ما زيانكارند ((١٢٥)).

امام در ميدان
امـام حـسـيـن (صلّى الله عليه وآله) در مـيـان مـيدان همچنان مبارز مى طلبيد و هر كس به مصاف حضرتش پا مى نهاد,كشته مى شد و به اين ترتيب شمار زيادى از شجاعان لشكر را در يك نبرد نابرابر به خاك و خـون كـشـيدلشكر كه از وجود مردى هماورد او خالى بود, ناجوانمردانه دور زد و به سمت خيام اباعبداللّه (عليه السلام) حمله آورد.
حـضـرت فـريـاد بـرآورد: واى بـر شـمـا اى پـيـروان آل ابى سفيان ! اگر دين نداريد و از قيامت نـمى ترسيد,لااقل در اين دنيا آزاده باشيد, اگر چنانكه مى گوييد عرب هستيد چون گذشتگان خود باشيد.
شمر فرياد زد: منظورت چيست ؟ .
فـرمـود: مـى گـويم من با شما مى جنگم و شما با من زنان گناهى ندارند تا من زنده ام , نگذاريد اين سركشان نادان مزاحم حرمم شوند.
شـمـر گـفـت : اين خواسته بر حقى است , به اصحابش فرمان داد: دست از حرمش بداريد و روى به خودش آريد, به جان خودم سوگند كه او هماورد كريمى است ((١٢٦)) .

محاصره
حـضـرت را مـحاصره كردند و از هر طرف بر او هجوم بردند حضرتش به آنها حمله مى كرد و آنها ازچـپ و راست مى گريختند آرى هرگز شكست خورده اى كه همه فرزندان , اهل بيت و يارانش كشته شده باشد چون او قوى دل , خود دار و شجاع ديده نشده است ((١٢٧)) .

به دنبال آب
امـام حـسـيـن (صلّى الله عليه وآله) در حـال نـبرد سعى مى كرد خود را به فرات برساند, ولى هر بار كه به سوى فرات اسب تاخت , لشكر هجوم آورد و او را از آب دور كرد ((١٢٨)) .

خضاب خون
سـالار شـهيدان در حال نبرد بود تيرى از كمان جفا جست و بر پيشانى نورانى اش نشست حضرت تـيـررا بـيـرون كـشـيد خون بر چهره و ريش مباركش جارى شد دست به دعا برداشت : بارالها تو مـى بـيـنـى از ايـن بندگان سر كشت چه مى كشم آنگاه چون شير خشمگين حمله كرد و دشمن چـونـان گـلـه اى بز كه گرگ درآن افتاده باشد از دم تيغش مى گريخت شمشيرش به هركس مى رسيد بر خاك مى افتاد و تير چون باران برجسم شريفش مى باريد و او همچنان حمله مى كرد تا خستگى بر جسم شريفش چيره شد ايستاد تا دمى بياسايد سنگى به پيشانى مجروحش زدند دوباره خـون بـر چـهـره اش جـارى شـد پيراهنش را بالا آورد تاخون از چهره برگيرد تيرى سه شعبه بر شكمش زدند مى خواست تير را بيرون آورد ولى تا عمق سينه اش پيش رفته بود ناچار آن را از ميان كمر بيرون كشيد و خون چون ناودان جارى شد.
مـشـتـى از خـون بـرگـرفـت و بـه آسـمـان پاشيد و مشتى ديگر پر كرد و بر سر و صورت ماليد فرمود:مى خواهم جدم رسول خدا را با خضاب خون ملاقات كنم ((١٢٩)) .

نزديك مقصد
امـام حـسـيـن (صلّى الله عليه وآله) از كـثـرت زخـم ناتوان شده بود دست از جنگ كشيد و در جاى خود ايستاد پـيـكـرشـريفش از تير و نيزه و شمشير پاره پاره بود افراد زيادى به قصد حمله با حضرتش مواجه شـدنـد, ولـى هنگامى كه حال او را مشاهده مى كردند برمى گشتند هيچ كس نمى خواست گناه كـشـتـن فـرزنـد پـيـامبر را به عهده بگيرد مدت زيادى همچنان جنگ راكد ماند عاقبت شمر به افرادش نعره زد: منتظر چه هستيدبكشيد او را گروهى از ناجوانمردان دور او را گرفتند زرعة بن شـريـك تـمـيـمـى , سنان بن انس نخعى وصالح بن وهب مرى , هر كدام ضربه اى سخت بر جسم شريفش زدند و آن پيكر پاك از روى زين به زمين افتاد ((١٣٠)) .

گريه دشمن
امـام (صلّى الله عليه وآله) در مـحـاصـره دشـمن گرفتار بود از هر طرف ضربتى بر پيكر شريفش مى آمد, زينب دخـتـررشـيـد عـلى (صلّى الله عليه وآله) از خيمه بيرون آمد سر گشته در ميان ميدان ايستاد فرمود: اى كاش آسـمـان بـر زمـين مى آمد چشمش به عمر سعد افتاد فرمود: اى عمر! ابا عبداللّه را مى كشند و تو ايستاده اى و نظاره مى كنى ؟ .
اشـك از چـشـمـان عـمـربـن سـعـد جـارى شـد, حالت زينب را تاب نياورد صورت خويش را بر گرداند ((١٣١)) .

شهادت
امـام (صلّى الله عليه وآله) بر زمين افتاد, بلند شد نشست تيرى را كه در گلوى شريفش نشسته بود بيرون كشيد سـنان دوباره آمد با نيزه , چنان جسم شريفش را آزرد كه حضرتش در خاك غلطيد آنگاه به خولى بـن يـزيداصبحى گفت : سرش را جدا كن خولى خنجر در دست پيش رفت , ولى لرزه بر اندامش افتاد و بازگشت سنان خود از اسب پياده شد و سر مباركش را جدا كرد ((١٣٢)) .

شهادت امام به روايت خطيب خوارزم
فـرزنـد رسـول خـدا(صلّى الله عليه وآله) روى زمـيـن افـتـاده بـود شمر و سنان بالاى سرش آمدند, حضرت از تـشـنـگـى زبانش را در دهان مى چرخاند شمر با لگد بر سينه مباركش كوبيد و گفت : اى پسر ابو تـراب ! مـگر تونمى گويى پدرت ساقى كوثر است و به هر كس دوست دارد از آب كوثر بدهد صبر كـن تا به دست اوسيراب شوى آنگاه به سنان گفت : سرش را جدا كن سنان امتناع كرد و گفت : نمى خواهم در قيامت پيامبر خصم من باشد شمر خشمگين شد بر سينه مبارك امام نشست دست به خنجر برد حضرت لبخندى زد فرمود: نمى دانى من كيستم كه مرا مى كشى ؟ .
گـفـت : بـه خـوبـى مـى شـنـاسـمـت , مـادرت فاطمه زهراست , پدرت على مرتضاست و جدت مـحـمـدمـصـطـفى , ولى بى باكانه ترا مى كشم آنگاه شمشير كشيد و جسم شريف حضرت را زير ضربات شمشيرگرفت و در نهايت سر مباركش را جدا كرد ((١٣٣)) .

بانوى شهيد در كربلا
ام وهـب هـمـسـر عـبـداللّه بن عمر كلبى , همراه همسرش از كوفه به كربلا آمده بود روز عاشورا شوهرش به ميدان آمد, شجاعانه مى جنگيد تا چند نفر را كشت .
ام وهـب عـمـود خـيـمـه اى را بـرداشت و به سوى ميدان دويد خطاب به شوهرش گفت : پدر و مـادرم فـدايـت در راه ذريـه پاك پيامبر بجنگ عبداللّه خواست او را به خيمه ها برگرداند, ولى او امتناع كرد وپاسخ داد: به خدا قسم به خيمه باز نمى گردم تا با تو كشته شوم .
امـام حـسـيـن (صلّى الله عليه وآله) صـدايـش زد فرمود: خدا به شما خانواده پاداش خير دهد, بر گرد, جهاد بر زنان واجب نيست ام وهب براى اطاعت از امام به خيمه بازگشت .
شوهرش جنگيد تا به شهادت رسيد, ام وهب بالاى سرش آمد نشست با او سخن مى گفت و خاك ازچهره مباركش مى سترد و مى گفت : بهشت گوارايت باد.
شـمـر او را ديـد غـلامـش را بـه سوى او فرستاد غلام با عمودى بر سر او زد و آن پاك سرشت در كنارشوهرش به شهادت رسيد ((١٣٤)) .

وقايع بعد از شهادت ـ تاراج
چـون حـسـيـن بـن على (صلّى الله عليه وآله) به فيض شهادت نائل آمد, عده اى از نامردمان برگرد پيكر پاكش جـمع شدند و سلاح و لباسش را بين خود قسمت كردند آنگاه لشكر به خيام حرم يورش برد و تمام اموال اهل حرم را به تاراج برد, حتى چادرهاى زنان را از سرشان برداشتند ((١٣٥)) .
مـردى را ديـدنـد كه زينت آلات فاطمه دختر امام حسين (صلّى الله عليه وآله) را از او مى گيرد و در همان حال گريه مى كند فاطمه رو به او كرد و فرمود: چرا گريه مى كنى ؟
گفت : دختر رسول خدا را غارت مى كنم ومى خواهى گريه نكنم ؟ .
فرمود: حال كه چنين است دست از اين كار بدار.
گفت : هراسم از آن است كه اگر من غارت نكنم ديگرى اين كار را خواهد كرد ((١٣٦)) .

عامل اساسى
اسـاسـى تـريـن عـامـلـى كـه باعث شد خاندان بنى اميه على رغم عدم شايستگى , منصب خلافت پـيـامـبـراسلام را غصب كرده و سالها بر جهان اسلام حكم برانند و در مقابل , اهل بيت و فرزندان رسول خدا باتمام شايستگى و على رغم تمام سفارشات پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) از صحنه سياسى كنار زده شوند و گرفتاردسيسه و قتل و غارت اموى ها شوند, جهالت و ناآگاهى مردم آن زمان بود.
در واقـعـه كـربـلا در كنار تمام عواملى كه مردم كوفه را به صحنه جنگ با امام حسين كشيد, به وضوح مى توان عامل جهالت را مشاهده كرد.
بـه عـنوان نمونه در حالى كه مردم كوفه امام حسين (عليه السلام) را به خوبى مى شناختند و دشمنان او را نيزتجربه كرده بودند, اكثر آنها تحت تاثير تبليغات بنى اميه , گمان مى كردند در يك جهاد مقدس شركت كرده و با دشمنان خدا مى جنگند, به طورى كه عمر سعد با تكيه بر اين خيال باطل مردم , در عـصـر تاسوعا به عنوان فرمان حمله در ميان لشكر كوفه ندا مى دهد: اى لشكر خدا! سوار شويد شـمـا را مـژده بـهـشـت باد ((١٣٧))همچنين در رواياتى كه گذشت ديديم كه هيچ كس حاضر نـمـى شد كشتن امام حسين (صلّى الله عليه وآله) را به عهده گيرد, چرا كه مى دانستند كشتن او تجاوز به حريم رسـول خـداسـت مـى گـفتند: نمى خواهيم در قيامت پيامبر خصم ما باشد اين در حالى است كه هـمـين مردم مقدمات شهادتش را فراهم كرده بودند و با اين حال گمان مى گردند اگر آخرين ضربه را به عهده نگيرند باز هم مسلمان و پيرو پيامبر اسلامند و دليلى ندارد كه در روز قيامت رو در روى حضرتش قرار گيرند.

غارت خيمه ها
لـشـكر لجام گسيخته كوفه وارد چادرهاى حرم شد امام سجاد(صلّى الله عليه وآله) در بستر بيمارى افتاده بود شمرتصميم گرفت او را بكشد, حميد بن مسلم خود را رساند و با او سخن گفت تا ابن سعد رسيد و دستورداد سپاهيان از چادرها دور شوند او گفت از اين پس كسى مزاحم اين جوان بيمار نشود و هر كس هر چه از اهل حرم گرفته پس دهد, ولى غارتيان چيزى پس ندادند ((١٣٨)) .

فصل سوم : وقايع بعد از شهادت امام حسين (عليه السلام) ـ پيكر شهدا
جـنـگ پايان گرفت اكنون هفتاد و دو پيكر پاك بر روى خاك هاى گرم آرميده بود سرهايشان از بـدن جدا شده و لباسهايشان به غارت رفته بود دشمن كينه توز اكنون به هر چه مى خواست دست يـافته بود,ولى شرارت همچنان شعله مى كشيد عمر بن سعد فرياد زد: چه كسى حاضر است اسب بـر بـدن حـسـيـن بـتـازد ده نـفر داوطلب پيش آمدند, سوار بر اسب بر پيكر پاك شهدا تاختند و استخوانهاى بهترين مردان خدا را زير سم اسبها خرد كردند ((١٣٩)) .
-------------------------------------------
پاورقى ها :
١٠٠- مـقـتـل خـوارزمـى , ج ١, ص ٢٤٦ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣١٥ و انساب الاشراف , ج ٣, ص ٤ـ١٨٣.
١٠١- تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٨ـ٣١٧ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨ـ٥٧.
١٠٢- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٦٠ ـ ٥٩.
١٠٣- كامل ابن اثير, ج ٤, صص ٣ـ٦١.
١٠٤- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٦٤.
١٠٥- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٦٥.
١٠٦- تـاريخ طبرى , ج ٤, ص ٩ـ٣٢٨ و انساب الاشراف , ج ٣, ص ٢ ـ ١٩١ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧ـ٦٦.
١٠٧- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٣١ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٥ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨ ـ ٦٧.
١٠٨- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ١٧ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧١.
١٠٩- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٩ ـ ٣٣٨ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣ ـ ٢٢.
١١٠- بنا به نقل خوارزمى على بن حسين (عليه السلام) هنگام شهادت ١٨ ساله بوده است .
١١١- بنا به نقل ابن اثير: اين ابوبكر فرزند امام حسن (عليه السلام) است (كامل , ج ٤, ص ٩٢).
١١٢- مقاتل الطالبين , ص ٩٨ ـ ٨٤ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣ ـ ٩١.
١١٣- مقاتل الطالبين , ص ١١٦ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ١ ـ ٣٠ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٤.
١١٤- مـقـتل خوارزمى , ج ٢, ص ٨ ـ ٢٧ و مقاتل الطالبين , ص ٩٣ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٥ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢ ـ ٣٤١.
١١٥- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣١٤ كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٥٦.
١١٦- تذكرة الخواص , ص ٢٢٤ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٥٦.
١١٧- الصواعق المحرقه , ص ١٢٠, فصل اول از باب نهم .
١١٨- تذكرة الخواص , ص ٢٢٦ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٥٩ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٢٠.
١١٩- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣١٨.
١٢٠- نور الابصار, ص ٩٣ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٠.
١٢١- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٤٠.
١٢٢- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٠.
١٢٣- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٢.
١٢٤- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٢.
١٢٥- همان , صص ٣ ـ ٣٢.
١٢٦- همان , ص ٣٣.
١٢٧- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٧, مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٣.
١٢٨- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٤.
١٢٩- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٤.
١٣٠- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٥ ـ كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٨.
١٣١- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٤٥ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٥.
١٣٢- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٨ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٤٦ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٦ ـ ٣٥.
١٣٣- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٧ ـ ٣٦.
١٣٤- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٦٥ و ٦٩ و انساب الاشراف , ج ٣, ص ١٩٦ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٤ ـ ٣٣٣.
١٣٥- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٩.
١٣٦- الطبقات اكبرى , لابن سعد, ترجمه امام حسين (صلّى الله عليه وآله) ص ٧٨.
١٣٧- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٤٩.
١٣٨- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٩.
١٣٩- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٤٧ ـ كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨٠.

خطبه زينب كبرى در كوفه مسير خورشيد
عـصـر روز عـاشـورا ابـن سـعـد سـر مـبارك سيد الشهدا را به خولى سپرد تا به عبيداللّه بن زياد برساند ((١٤٠)) .

آغاز پيام
عـمـر بـن سعد تا روز يازدهم محرم يعنى يك روز پس از شهادت امام حسين (صلّى الله عليه وآله) در كربلا ماند روزيـازدهم كشته هاى لشكر كوفه را جمع آورى كردند, بر آنها نماز خواندند و آنها را دفن كردند, ولـى جـنـازه حسين (صلّى الله عليه وآله) و يارانش را در صحرا بدون غسل و كفن رها كردند و زنان و خواهران و دختران امام حسين (صلّى الله عليه وآله) را با خود به طرف كوفه بردند ((١٤١)) .

خطبه زينب كبرى در كوفه
اهـل بـيـت رسـول خـدا(صلّى الله عليه وآله) را هـمـانـنـد اسـيـران وارد كوفه كردند امام سجاد(صلّى الله عليه وآله) از شدت بيمارى رنجور شده بود, ولى با اين حال او را در غل و زنجير كرده بودند.
مـردم كـوفـه با ديدن كاروان اسيران شيون و زارى سر دادند زينب كبرى دختر اميرالمؤمنين به مـردم اشـاره كـرد كـه خاموش باشيد, يكباره نفس ها بند آمد و زنگها از صدا افتاد و زينب زبان به سخن گشود:.
سپاس خدا را و درود بر محمد و خاندان پاكش باد.
اى اهـل كـوفـه ! اى مـردم مكار حيله باز! آيا گريه مى كنيد؟
اشكتان خشك مباد, ناله هايتان آرام نـگـيردشما در مثل مانند زنى هستيد كه رشته خود را محكم تافته , سپس تارتار از هم مى گسلد سـوگـندهايتان رادست آويز فساد كرده ايد, آيا جز لاف و تكبر و فساد و چاپلوسى كنيزان و سخن چينى دشمنانه چيزى ديگرى در شما هست ؟
شما به سبزه خاكروبه و نقره بر قبر اندوده مى مانيد, براى خود توشه اى پيش فرستاديد كه خشم خدا را برانگيخت و در عذاب , جاودانه شديد آيا گريه و زارى مى كنيد؟ .
آرى ! بـه خدا شايسته گريه ايد بسيار بگرييد و كم بخنديد كه نصيبتان ننگ و عار شد, ننگى كه تا ابـدپـاك نشود چگونه مى توانيد اين ننگ را از دامن خود بشوييد كه فرزند خاتم انبيا, سيد جوانان بـهـشتى راكشته ايد, آنكه در سرگردانى ها مرجع و در سختى ها پناه شما بود, آنكه دليل روشن و زبـان گـويـاى شـمـابـود چه بار گناهى را بر دوش گرفتيد دور باشيد از رحمت خدا و نابودى نـصـيـبـتـان بـاد سـعـيتان به نوميدى انجاميد, دست ها بريده شد, سوداى پرزيانى كرديد, خشم پروردگار را براى خود خريديد و خوارى ذلت بر شما حتمى شد.
واى بـر شـمـا! مـى دانـيـد چـه جگرى از رسول خدا شكافتيد و چه پرده نشينى را از پرده بيرون كشيديد وچه خونى ريختيد و چه حرمتى را شكستيد كار بسيار زشتى مرتكب شديد چيزى نمانده كـه آسـمـان وزمين شكاف بردارد و كوهها ويران شوند آنچه كرديد بزرگ , دشوار, بد, كژ, زشت و شوم است و چنان بزرگ كه زمين و آسمانها را پر كرده آيا شگفت داريد اگر از آسمان خون ببارد و همانا عذاب آخرت خواركننده تر است و شما را در آن روز ياورى نيست .
مـهـلـت شـمـا را مـغـرور نـسازد كه خداى تعالى از شتابكارى به دور است و هميشه براى انتقام فرصت دارد و در كمين گاه است ((١٤٢)) .

مجلس ابن زياد
اسيران را به كوفه آوردند ابن زياد در كاخ نشست و بار عام داد آنگاه گفت سر امام حسين (صلّى الله عليه وآله) را درمـقـابلش بگذارند لبخند زنان به سر شريف امام نگاه مى گرد و با چوبى كه در دست داشت به دندانهاى حضرتش مى زد و مى گفت : چه دندانهاى زيبايى ! زيد بن ارقم صحابى رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) كه اكنون پير شده بود, وقتى اين صحنه را مشاهده كرد فرياد زد: چوبت را از اين لبها بردار به خدا نـمى دانم چند بارلب هاى رسول خدا را بر روى اين لب ها ديدم كه آنها را مى بوسيد اين را گفت و شيون سر داد ابن زيادگفت : خدا چشمانت را گريان كند به خدا اگر پير نشده بودى گردنت را مى زدم .
زيـد از جـا بـرخـاست از مجلس خارج مى شد, مى گفت : اى جماعت عرب ! از اين پس بردگانى بـيـش نـيـسـتيد, پسر فاطمه را كشتيد و امارت را به پسر مرجانه داديد, او خوبانتان را مى كشد و اشرارتان را به بندگى مى گيرد, از رحمت خدا دور باد آنكه به ننگ و ذلت رضا دهد ((١٤٣)) .

زينب (س ) در مجلس ابن زياد
زنـان و كودكان امام حسين (صلّى الله عليه وآله) را وارد مجلس ابن زياد كردند زينب (س ) كهنه ترين لباسهايش راپـوشـيـده بود وقتى وارد مجلس شد ناشناس در گوشه اى نشست و كنيزانش بر گرد او حلقه زدند.
ابـن زياد گفت : اين زن كيست ؟
زينب پاسخ نداد دوباره و سه باره پرسيد, ولى زينب (س ) جواب ندادكسى گفت : اين زينب (س ) دختر فاطمه زهرا است .
ابن زياد رو به زينب (س ) كرده و گفت : سپاس خدا را كه رسوايتان كرد, شما را كشت و ادعايتان راتكذيب كرد.
زيـنـب (س ) فـرمـود: سـپاس خدا را كه ما را به وسيله پيامبرش محمد(صلّى الله عليه وآله) گرامى داشت و از پليدى پاك كرد, تنها فاسق است كه رسوا مى شود و فاجر است كه تكذيب مى شود.
گفت : چگونه ديدى كارى را كه خدا با برادر و خاندانت كرد؟ .
فـرمـود: من جز زيبايى نديدم , آنها كسانى بودند كه خدا شهادت را برايشان مقدر كرده بود و آنها هم به قتلگاه خويش آمدند به زودى خدا ترا با آنها در يك جا جمع خواهد كرد و به محاكمه خواهد كشيد ببين آنگاه پيروزى از آن كيست , مادرت به عزايت بنشيند پسر مرجانه !.
ابن زياد از خشم شعله ور شد, چنانكه گويى قصد جانش را دارد.
عمرو بن حريث گفت : اى امير! اين زن است به خاطر گفته هايش نبايد مؤاخذه شود.
ابن زياد گفت : با كشتن آن حسين متجاوز و عاصيان متمرد خاندانت , خدا قلبم را شفا داد.
زيـنـب دلـش شـكـسـت و گـريـسـت فرمود: به جان خودم , بزرگم را كشتى , خاندانم را اسير كردى ,شاخه هايم را شكستى و ريشه ام را بريدى آرى اگر شفاى تو در اين است شفا گرفته اى .
ابن زياد گفت : اين هم مثل پدرش سجع وقافيه مى بافد, پدرش هم شاعر و سجع باف بود.
فـرمـود: زن را بـه سجع بافى چه من به اندازه اين كه نتوانم سجع بافى كنم گرفتارى دارم , اين آتش سينه است كه از زبان بيرون مى ريزد ((١٤٤)) .

امام سجاد (عليه السلام) در مجلس ابن زياد
امام سجاد(صلّى الله عليه وآله) را وارد مجلس ابن زيا كردند ابن زياد گفت : تو كيستى ؟ .
فرمود: من على بن حسينم .
گفت : مگر خدا على بن حسين را نكشت .
فرمود: برادرى به نام على داشتم كه مردم او را كشتند.
گفت : خدا او را كشت ؟ .
فرمود: آرى , وقت مرگ , خدا جانها را مى گيرد, هيچ كس بدون خواست خدا نمى ميرد.
ابن زياد به خشم آمد دستور داد او را بكشند.
زيـنـب كبرى (س ) دست در گردن آن حضرت كرد, فرمود: اى پسر زياد! بس است ريختن خون ما! آيااز خون ما سيراب نشدى , اگر ايمان دارى , به خدايت سوگند مى دهم مرا هم با او بكش .
امـام سـجـاد(صلّى الله عليه وآله) فـرمـود: عـمه جان ساكت باش تا با او سخنى بگويم آنگاه رو به ابن زياد كرده فرمود:اى پسر زياد با كشتن , مرا تهديد مى كنى و نمى دانى كه كشته شدن عادت ما و بزرگوارى ما در شهادت است .
ابـن زيـاد مـدتـى بـه آن دو نگريست بعد گفت : عجب چيزى است خويشاوندى , به خدا مى دانم كه دوست دارد با او كشته شود, رهايش كنيد ((١٤٥)) .

خورشيد بر نى
اسـيـران را بـراى مـدتى كه در تاريخ ضبط نشده در كوفه نگه داشتند در اين مدت به دستور ابن زيادسرهاى شريف شهدا را گاهى بر درگاه كاخ نصب مى كردند و بر روى نى در كوچه هاى كوفه و قبايل اطراف مى چرخاندند ((١٤٦)) .

در راه شام
ابن زياد درباره اسيران و سرهاى شهدا از يزيد كسب تكليف كرده بود و يزيد به او دستور داده بود آنهارا به شام بفرستد.
اهل بيت رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) را براى حركت به سمت شام آماده كردند به دستور ابن زياد غل و زنجير بـردسـت و گـردن امـام سجاد(صلّى الله عليه وآله) نهادند و زنان و دختران را بدون محمل بر پالان هاى خشك شـتران سواركردند و همراه گروهى به فرماندهى كر حر بن قيس حركت دادند و همانند اسيران كفار شهر به شهر ومنزل به منزل به شام بردند.
امام سجاد(صلّى الله عليه وآله) از كوفه تا شام حتى يك كلمه با ماموران همراه سخن نگفت ((١٤٧)) .

كاروان اسيران بر دروازه شام
سـهـل سـاعـدى از اصـحـاب رسـول خـداسـت , در راه زيارت بيت المقدس وارد شام شد, خود مـى گويد:شهرى ديدم پر درخت با جويبارهاى فراوان در و ديوار شهر با پرده هاى ديبا آذين بسته شده , مردم گرم شادمانى و سرور بودند زنان نوازنده را ديدم كه دف و طبل در دست مى نوازند با خود گفتم : گويا اهل شام عيدى دارند كه ما نمى دانيم به گروهى برخوردم كه مشغول صحبت بودند گفتم : آيا شما عيدى داريد كه ما نمى دانيم ؟ .
گفتند: به نظر غريب مى آيى .
آرى من سهل ساعدى هستم كه پيامبر خدا را ديده و احاديث او را مى دانم .
گفتند: اى سهل تعجب مى كنيم , چرا از آسمان خون نمى بارد و زمين اهل خود را فرو نمى برد؟ .
مگر چه شده ؟ .
اى سهل سر حسين (صلّى الله عليه وآله) را از عراق هديه مى آورند.
عجب ! سر حسين را مى آورند و اين مردم شادمانى مى كنند؟
از كدام دروازه وارد مى شوند؟ .
از دروازه ساعات .
مـى گـويد: ما در همين گفتگو بوديم كه پرچمها يكى پس از ديگرى نمايان شد, سوارى را ديدم كه نوك نيزه اش را برداشته و سرى شبيه به پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) بر آن زده و پشت سرش زنان سوار بر پالان خشك شتران بدون وسايل آسايش مى آيند خود را به اولين زن رساندم .
ـ دخترم تو كه هستى ؟ .
ـ من سكينه دختر حسينم .
آيا كارى از من ساخته است ؟
من سهل بن سعد از اصحاب جدت هستم .
اى سـهـل بـه ايـن نـيـزه دار بـگـو ايـن سر را جلوتر ببرد تا مردم به آن نگاه كنند و از حرم رسول خدا(صلّى الله عليه وآله)چشم بردارند.
نزديك نيزه دار رفتم .
ـ آيا مى خواهى چهارصد دينار بگيرى ؟ .
ـ در مقابل چه مى خواهى ؟ .
ـ اين سر را از ميان زنان بيرون ببر.
نيزه دار جلو رفت و من چهار صد دينار را به او دادم ((١٤٨)) .

اسيران در مسجد دمشق
وقـتـى كـاروان اسـيـران اهل بيت وارد مسجد دمشق شدند, ايشان را در جايگاه اسيران يعنى بر پـلـه هـاى مـسجد جامع جا دادند در اين هنگام پير مردى خود را به امام سجاد(صلّى الله عليه وآله) نزديك كرده گفت : سپاس خدارا كه شما را كشت , شهرها را از دست مردان شما آسوده ساخت و اميرالمؤمنين , يزيد را بر شما مسلطكرد.
امام سجاد(صلّى الله عليه وآله) فرمود: اى شيخ قرآن خوانده اى ؟ .
ـ آرى خوانده ام .
ـ آيـا ايـن آيه را خوانده اى : ((قل لا اسئلكم عليه اجرا الا المودة فى القربى )), يعنى : اى پيامبر! بگو من به خاطر رسالتم از شما مزدى نمى خواهم , جز اينكه به خويشان من مودت ورزيد ((١٤٩)).
اى شيخ ما همان خويشان پيامبر هستيم . اى شـيـخ ! آيـا ايـن آيـه را خـوانده اى : ((انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا)),يعنى : خداوند اراده كرده است پليدى را از شما اهل بيت دور كند و شما را پاك و پاكيزه نمايد ((١٥٠)) .
ـ آرى خوانده ام .
ـ ما همان اهل بيتى هستيم كه اين آيه درباره شان نازل شده .
پير مرد از گفته خود پشيمان شد و مدتى همچنان ساكت ايستاد.
عـاقـبت سر به سوى آسمان برداشته و گفت : بارالها! من از دشمنى با اين خاندان توبه مى كنم و ازدشمنان آل محمد بيزارى مى جويم .

سر امام حسين (عليه السلام) در مجلس يزيد
سـر مـبـارك امـام حسين (صلّى الله عليه وآله) را در طشتى از طلا در مقابل يزيد قرار دادند يزيد پيروزمندانه بر تـخت نشسته بود نگاهى به سر و نگاهى به اهل مجلس انداخت و گفت : اين شخص بر من مباهات مى كرد,مى گفت پدرم از پدر يزيد بهتر است , مادرم از مادر يزيد بهتر است , جدم از جد يزيد بهتر است و خودم از يزيد بهترم و همين مباهات بود كه او را به كشتن داد, اين كه مى گفت پدرم از پدر يـزيد بهتر است همه مى دانند در قضيه حكميت , خدا به نفع پدر من حكم كرد و اين كه مى گفت مادرم از مادر يزيد بهتر است به جان خودم حرف درستى است فاطمه دختر رسول خدا از مادر من بهتر بود و اين كه مى گفت جدم ازجد يزيد بهتر است هر كس به خدا و قيامت ايمان دارد, پيامبر را بـهـتر از خود مى داند, ولى اين كه مى گفت خودم از يزيد بهترم گويا از اينجا ناشى مى شد كه ايـن آيـه قرآن را نخوانده بود: ((بگو بار الها مالك حقيقى توئى سلطه و قدرت به هر كس بخواهى مى دهى و از هر كس بخواهى مى گيرى خير در دست توست و تو بر هر كار توانايى )) ((١٥١)).
سـيـاسـتـى كـه بـنـى اميه پس از شهادت امام حسين (صلّى الله عليه وآله) براى تبرئه و برحق جلوه دادن خود پيش گرفتند, سه ركن اساسى داشت :.
١ ـ جـدا كـردن حـسـاب امـام حـسـيـن (صلّى الله عليه وآله) از پـيـامـبـر اكـرم (صلّى الله عليه وآله) و اصـل اسـلام آنها سعى داشـتـنـدحـسـيـن (صلّى الله عليه وآله) را بـه عنوان شخصى عادى معرفى كنند كه بر مبناى اغراض شخصى با حكومت وقت درگيرو كشته شده است , بنابر اين كشتن او هيچ ضررى به رابطه قاتلين او با اسلام و پيامبر اسلام ندارد.
٢ ـ ايـن كه ماجراى كربلا و كشته شدن امام حسين (صلّى الله عليه وآله) را به مقدرات الهى مستند كنند بنابراين قاتلين آن حضرت اگر چه در ظاهر عمل بسيار زشتى را مرتكب شده بودند, ولى در حقيقت عامل اجراى قضا وقدر بودند و گناهكار اصلى , خود امام حسين (صلّى الله عليه وآله) بود كه با حركت خود باعث ايجاد اين واقعه شده بود.
٣ ـ اين كه اموى ها مخصوصا شخص يزيد از اين حادثه اظهار نارضايى كرده , مردم كوفه و ابن زياد رامقصر جلوه دهند.
در مـقـابـل ايـن سياست مزورانه , اهل بيت و رجال سرشناسى كه در گوشه و كنار بلاد اسلام از زمان رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) باقى مانده بودند, در موضع گيرى هاى خود:.
اولا سـعـى مـى كـردنـد ارتباط و نسبت امام حسين (صلّى الله عليه وآله) با اصل اسلام را براى مردم تشريح كنند مثلازيد بن ارقم , انس بن مالك و ابو برزه اسلمى از اصحاب رسول خدا(صلّى الله عليه وآله) در مجلس ابن زياد و يـزيـداعـتـراض كـردنـد و از علاقه شديد رسول خدا به امام حسين (صلّى الله عليه وآله) سخن مى گويند و امام سـجـاد(صلّى الله عليه وآله) درخـطـبـه اى كـه در مسجد دمشق ايراد مى كند, به انحا مختلف ارتباط وثيق امام حسين (صلّى الله عليه وآله) با اركان اسلام را بيان مى دارد ((١٥٢)) .
ثـانـيـا: از سـنت هاى جارى آفرينش و حكمت الهى در مقابل جنايتكاران پرده بردارند و تحريفات يـزيداز آيات شريف قرآن را در تطبيق بر واقعه كربلا به مردم گوشزد كنند به عنوان نمونه زينب كـبـرى درمجلس يزيد, سنت امهال جنايتكار را تشريح مى كند و امام سجاد در جواب ابن زياد, بر دخالت مردم درشهادت برادرش على اكبر تاكيد مى نمايد ((١٥٣)) .
ثـالـثـا: دخـالـت يـزيد و خاندان بنى اميه را در اين حادثه افشا كنند و لذا در سخنانى كه در شام ايرادشده بدون هيچ اشاره اى به ابن زياد و مردم كوفه , يزيد را مسئول مستقيم اين جنايت معرفى مى كنند.
الـبـته از اين نكته نيز نبايد غافل شد كه يزيد به علت خباثت ذاتى و حماقت باطنى , هرگز موفق بـه اجـراى دقـيق اين سياست نشد و به طور مكرر در سخنان خود به دشمنى خود با پيامبر اسلام اشاره كرده و از كشته شدن امام حسين (صلّى الله عليه وآله) اظهار شادمانى و خشنودى نمود و همين امر بود كه در كـنـارروشنگرى هاى اهل بيت (عليه السلام), حكومت بنى اميه را رسوا و بى آبرو ساخت و طومار حكومت آنان را درهم پيچيد.

ابوبرزه
سـر مـبـارك امـام حـسـيـن (صلّى الله عليه وآله) در مقابل يزيد بود بزرگان شام در مجلس حاضر بودند يزيد با چوب خيزران به لب و دندان امام مى زد و سخنان بيهوده مى گفت , ابوبرزه اسلمى , صحابى رسول خـدا, درمـجـلـس حـاضـر بود فرياد زد: واى بر تو اى يزيد! با چوب بر دندان حسين , پسر فاطمه مـى زنى !؟ خودديدم كه رسول خدا لب و دندان او و برادرش حسن را مى مكد و مى گويد اين دو, سالار جوانان بهشتند,خدا قاتلشان را لعنت كند.
يزيد از سخنان او خشمگين شد و دستور داد او را كشان كشان از مجلس بيرون بردند ((١٥٤)) .

امام سجاد (عليه السلام) در مجلس يزيد
يـزيـد مـجـلـسـى ترتيب داد و اشراف شام را دعوت كرد و دستور داد امام سجاد و زنان كودكان امـام حـسين (صلّى الله عليه وآله) را وارد مجلس كردند حضار به آنها مى نگريستند امام سجاد(صلّى الله عليه وآله) روبروى يزيد قرار گرفت وچند شعر خواند كه بيزارى و نفرت او را از يزيد نشان مى دهد:.
((انتظار نداشته باشيد كه شما به ما اهانت كنيد و ما احترامتان كنيم , يا شما دائما ما را آزار دهيد و مـادسـت از آزار شـمـا برداريم خدا مى داند كه ما شما را دوست نداريم پس شما را از اين كه ما را دوست نداريد سرزنش نمى كنيم )).
يـزيـد گـفت : اى على ! پدرت با من قطع رحم كرد, حق مرا نديده گرفت و بر سر منصبم با من جنگيدخدا هم با او چنان كرد كه ديدى .
در جواب اين آيه را خواند: اما هر مصيبتى كه در زمين يا از ناحيه جانشان به شما برسد, قبل از آن كه به صحنه وجود آيد, در كتابى ثبت شده است ((١٥٥)) .
اى پـسر معاويه و هند و صخر! قبل از آن كه تو متولد شوى هميشه نبوت و امارت در دست پدران من بوده است در جنگ بدر و احد و احزاب پرچم رسول خدا در دست جد من على بن ابيطالب بود, درحـالى كه جد و پدر تو پرچم هاى كفار را به دوش مى كشيدند واى بر تو اى يزيد! اگر بدانى چه كـرده اى ونـسـبت به پدر و اهل بيت و برادران و عموزادگان من چه گناهى مرتكب شده اى , به كـوهـهـا مى گريزى و سربر خاكهاى بيابان مى گذارى و به حال خود شيون و زارى مى كنى اين سـزاوار است كه سر حسين پسرعلى و فاطمه بر دروازه شهرتان نصب شود, در حالى كه او وديعه رسول خداست ؟ .
اى يزيد منتظر باش كه در روز قيامت قرين ندامت و خوارى شوى ((١٥٦)) .

اظهار كفر
اگـر يـزيـد در بـرخـورد بـا واقـعـه كـربلا سكوت مى كرد, قلم به مزدان تاريخ تراش , به راحتى مى توانستندشخصيت حقيقى او را در پس پرده اى از روايات جعلى مخفى كنند, ولى طبع جاهلى يـزيـد اين فرصت رااز او گرفت و باعث شد تمام رشته هايش پنبه شود و مرزى شد تا حساب مزد بگيران تاريخ نويس ازعلماى ربانى امين جدا شود.
سـر شـريف امام حسين (عليه السلام) در مقابل يزيد بود, با چوب خيزران به لب و دندان امام حسين مى زد واشـعـارى را كـه در احد براى شادكامى از شكست مسلمين سروده شده بود, با تركيب چند بيت ازخويشتن مى خواند:.
((اى كـاش بـزرگـان مـن كـه در روز جنگ بدر كشته شدند, زارى قبيله خزج را از فرود آمدن ضربات مامى ديدند و از شادى فرياد مى زدند و مى گفتند دست مريزاد اى يزيد! به جاى جنگ بدر بـزرگان و مهتران آنها را كشتيم و بى حساب شديم طايفه هاشم با سلطنت بازى كردند, وگر نه خـبـرى از آسمان نيامده ونازل نشده من از دودمان خندق نيستم , اگر انتقام كارهاى احمد را از فرزندانش نگيرم ))((١٥٧)).

خطبه زينب كبرى (س ) در مجلس يزيد
هـنـگـامـى كـه يـزيـد حـقيقت درون خود را آشكار ساخت و بر همگان معلوم شد كه جنگ بين امام حسين (عليه السلام) و يزيد جنگ بين دين و كفر بوده است , زينب كبرى (س ) به پا خاست و فرمود:.
سـپـاس خـدا را و درود خـدا بـر رسـول او و خاندانش باد خداى سبحان راست گفت كه فرمود: ((عـاقـبـت آنـان كه كار زشت كردند, بسيار زشت است كه آيات خدا را تكذيب كردند و به استهزا گرفتند)) اى يزيد!گمان مى كنى اكنون كه اطراف زمين و آفاق آسمان را بر ما بسته اى و چنان راه چاره بر ما مسدود نموده اى كه ما را برده وار به هر سو مى كشند, ما نزد خدا بى مقدار شده و تو مـحـتـرم هـستى و اين پيروزى به خاطرارزشى است كه نزد خدا دارى كه تكبر مى ورزى و باد به بـينى انداخته اى , از اينكه روزگار به كام توست وكارهايت مرتب و آراسته و ملك و پادشاهى ما را بى مزاحم در اختيار گرفته اى , شادمان وخوشحالى ؟ .
اندكى آهسته تر! آيا فراموش كرده اى كه خداى تعالى مى فرمايد:.
((كـافـران نـپـنـدارنـد مـهلتى كه به ايشان مى دهيم به نفع آنهاست , اين مهلت را فقط براى آن مى دهيم كه گناه بيشتر مرتكب شوند و آنان را عذابى دردناك است )) (آل عمران / ١٧٨).
اى پـسـر آزاد شـده هـا! آيا اين عدالت است كه زنان و كنيزان خود را پشت پرده بنشانى و دختران رسول خدا را اسير كرده در حالى كه پرده از ايشان برداشته و چهره هايشان را آشكار كرده به دست دشمنان دهى تا از شهرى به شهرى برند و قومى بيگانه به آنان نگاه كنند و دور و نزديك و شريف و وضيع به آنها چشم دوزند, در حالى كه نه سرپرستى براى آنها مانده نه پشتيبانى .
چگونه مى توان از كسى انتظار مراعات داشت كه مادرش جگر پاكان را به دندان كشيد و گوشتش ازخـون شـهيدان روييد؟
چگونه در دشمنى ما خانواده كوتاهى كند كسى كه ما را با چشم بغض و كنيه مى نگرد؟ .
بـا اين همه باز بدون آن كه احساس گناه كنى و بدانى چه كار مى كنى با چوب به لب و دندان ابا عـبـداللّه سـالار جوانان اهل بهشت مى زنى و مى گويى : ((فرياد شادى سر داده مى گفتند دست مـريـزاد اى يـزيد))!چرا نمى گويى كه با ريختن خون ذريه محمد (صلّى الله عليه وآله) و ستارگان زمين از آل عـبـدالـمـطـلـب , زخم ما را علاج ناپذير كردى و ريشه مان را سوختى ؟
اكنون نياكان خود را صدا مى زنى و گمان مى كنى كه با آنها سخن گفته اى ؟
به زودى نزد آنان مى روى و آرزو مى كنى كه دسـتـت خـشـك شده بود و اين كار را نمى كردى وزبانت لال مى شد و اين سخن را نمى گفتى ! خدايا حق ما را بستان و انتقام ما را از اين ستمگران بگير وخشمت را بر كسى كه خون ما را ريخت و حاميان ما را كشت نازل كن به خدا سوگند پوست خود راشكافتى و گوشت خود را پاره كردى ! تـو بـا ايـن بـار كـه از ريـختن خون ذريه رسول خدا (صلّى الله عليه وآله) و شكستن حرمت عترت و پاره تنش به گردن دارى , بر او وارد مى شوى , ((و گمان مكن آنانكه در راه خدا كشته مى شوند مرده اند, بلكه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزى مى خورند))(آل عمران / ١٦٩).
هـمـيـن بـرايت بس كه خداوند حاكم است و محمد خصم تو و آن كسى كه كار را براى تو ساخته وپرداخته كرد و تو را بر گردن مسلمين مسلط نمود, به زودى خواهد فهميد كه پاداش ستمگران بد پاداش است و آگاه مى شود كه كدام يك از شما پست تر و لشكر كدام يك ضعيف تر است .
اگـر مصائب دنيا باعث شده كه من با تو سخن بگويم باز هم تو را بى ارزش مى دانم و كوبيدنت را لازم و نكوهشت را با ارزش مى شمرم و از جاه و حشمت تو هراسى ندارم , ولى چشم گريان است و دل بريان .
بـسـيـار عجيب است كه نجيبان حزب خدا به دست آزاد شدگان حزب شيطان كشته مى شوند, ازچـنـگـالـتـان خـون ما مى چكد و از دهانتان گوشت ما مى ريزد و آن بدن هاى پاك را گرگ ها سركشى مى كنندو گفتارها در خاك مى غلطانند.
اگر امروز ما را به عنوان غنيمت گرفته اى , به زودى در آنجا كه جز عمل خود را نيابى , ما به زيان توخواهيم بود و خدا به بندگان خود ستم نمى كند.
بـه خـدا شـكـايـت مى كنم و بر او تكيه دارم , پس هر حيله كه دارى به كار گير و هرچه مى توانى تـلاش كن و هر چه مى خواهى كوشش كن ! به خدا نمى توانى ما را از خاطره ها محو كنى و وحى ما را بـمـيرانى و به نهايت ما نمى رسى و ننگ اين ستم را نمى توانى از خويش پاك كنى راى تو بسيار سـسـت و ايـام دولـت انـدك و آن روز كـه مـنادى فرياد مى زند ((لعتنت خدا بر ستمكاران باد)) جمعيت ات به پريشانى مى گرايد.
سـپـاس خـدا را كـه كار پيشينيان ما را با سعادت و مغفرت پايان برد و كار آخرمان را با شهادت و رحمت و از خدا مى خواهم كه ثوابشان را كامل كند و بيفزايد و خودش براى ما خلفى نيكو باشد كه او مهربان ورحيم است و همو براى ما كافى و بهترين وكيل است يزيد در جواب اين كلام رسا فقط توانست بگويد:.
((فـريـادى اسـت كـه از زنـان شـايـسـتـه اسـت ـــــ نـوحـه گرى بر نوحه گران بسيار آسان است ))((١٥٨)).

مثل اهل بيت
در ايـامى كه اهل بيت در دمشق به سر مى بردند روزى امام سجاد (عليه السلام) در بازار دمشق قدم مى زد منهال بن عمرو پيش آمده عرض كرد: چگونه اى يابن رسول اللّه ؟ .
فرمود: اى منهال ! امروز ما مثل بنى اسرائيل در ميان فرعونيان شده ايم كه پسرانشان را مى كشتند وزنـانشان را زنده مى گذاشتند اى منهال ! عرب بر عجم افتخار مى كند كه محمد (صلّى الله عليه وآله) از قريش است ولى ما اهل بيت محمد (صلّى الله عليه وآله) مورد خشم قرار گرفته و كشته مى شويم انا للّه و انا اليه راجعون ((١٥٩)) .

خطبه امام سجاد (عليه السلام) در مسجد دمشق
در ايـامـى كه اهل بيت امام حسين (عليه السلام) در شام به سر مى بردند يزيد مجلسى در مسجد ترتيب داد وخطيبى را به منبر فرستاد تا از حسين بن على (عليه السلام) و پدر بزرگوارش على (عليه السلام) بدگويى كند.
خـطـيـب به منبر رفت و تا توانست به آن دو بزرگوار ناسزا گفت و در مدح يزيد و پدرش معاويه سـخنان بيهوده گفت امام سجاد (عليه السلام) كه در مجلس حضور داشت بانگ برآورد و فرمود: واى بر تو اى خـطـيـب ! بـه بهاى خشم الهى , رضاى مخلوق را خريدى و جايگاه خويش در آتش مهيا كردى آنگاه رو به يزيد كرده فرمود: اى يزيد! به من اجازه بده بر بالاى اين چوبها روم و سخنانى بگويم كه خـدا را خوش آيد و اهل مجلس را اجر و پاداشى باشد يزيد, مخالفت كرد ولى مردم به او گفتند او را اجازه بده چه بسا چيزى براى گفتن داشته باشد.
يزيد گفت : اگر او به منبر رود تا من و خاندان ابوسفيان را رسوا نكند پايين نخواهد آمد.
گفتند: آخر او چه مى تواند بگويد؟ .
گفت : او از خاندانى است كه علم و دانش با جانشان در آميخته .
ولى مردم همچنان اصرار مى كردند تا يزيد ناچار شد اجازه دهد.
حـضـرت بـه منبر رفت نخست سپاس و ستايش خداى به جا آورد, آنگاه خطبه اى خواند كه قلبها رالرزاند و چشمها را گرياند.
بخشى از بيانات آن حضرت اين است :.
اى مـردم بـه مـا شـش چيز داده شده و با هفت چيز ديگر بر ساير مردم برترى يافته ايم : به ما علم وبـردبـارى و سـخـاوت و فـصـاحـت و شـجـاعت و محبت در قلوب مؤمنين را داده اند و سر آمد دگرانيم , زيرامحمد پيامبر (صلّى الله عليه وآله) برگزيده از ماست صديق اين امت (على ((عليه السلام))) از ماست , جعفر طيار از ماست , حمزه شير خدا و رسول از ماست , فاطمه بتول بانوى زنان عالم از ماست و دو سبط اين امت آقاى جوانان بهشتى از ما هستند هركسى مرا مى شناسد, مى شناسد و هر كسى نمى شناسد حـسـب و نـسـبم را برايش مى گويم : من فرزند مكه و منايم , من فرزند زمزم و صفايم , من فرزند كـسـى هستم كه زكات را با رداى خويش حمل مى كرد من پسر بهترين كسى هستم كه در جهان لباس پوشيد, من پسر بهترين كسى هستم كه با كفش يا پاى برهنه راه رفت , من پسر بهترين كسى هـسـتـم كـه طـواف كرد و سعى به جا آورد, من پسربهترين كسى هستم كه حج گزارد و لبيك گفت من پسر كسى هستم كه با براق به هوا برده شد, من پسركسى هستم كه از مسجد الحرام به مـسـجـد اقـصـى بـرده شـد ـ مـنزه باد آن كه او را برد ـ, من پسر كسى هستم كه جبرئيل او را تا سـدرة الـمـنتهى برد, من پسر كسى هستم كه نزديك و نزديك تر شد تا به اندازه دو كمان ياكمتر فـاصـلـه داشت , من پسر كسى هستم كه امام جماعت فرشتگان آسمان شد, من پسر كسى هستم كـه خـداى بـزرگ بـه او وحى فرستاد, من پسر محمد مصطفايم , من پسر على مرتضايم , من پسر كـسـى هـستم كه در راه احياى لا اله الا اللّه مبارزه كرد, من پسر كسى هستم كه در ركاب رسول خدا با دو شمشيرجنگيد, با دو نيزه نبرد كرد, دوبار هجرت كرد, دوبار بيعت كرد, به دو قبله نماز آورد, در بـدر و حـنـين جنگيد و يك لحظه كفر نورزيد من پسر بهترين مؤمنين و وارث پيامبران كـوبـنده كافران , سيد و سالارمسلمانان و مجاهدين , زنيت عابدين , تاج سر گريه گنندگان (از خوف خدا) صبورترين مردم , برترين پيشوا از آل ياسين و از خاندان رسول پروردگار عالميانم .
حـضـرت هـمچنان در معرفى خود سخن مى راند و مى فرمود من , من , تا صداى گريه و زارى از مـجـلـس بـرخاست يزيد به هراس افتاد, ترسيد آشوبى به پا شود, به مؤذن دستور داد اذان بگويد, مؤذن در بين كلام حضرت اذان گفت حضرت ساكت شد.
مـؤذن گـفـت : اللّه اكـبـر حضرت فرمود: بزرگ است بسيار بزرگ , قابل مقايسه نيست , با حواس درك نمى شود, چيزى از خدا بزرگتر نيست .
مـؤذن گـفـت : اشـهـد ان لا اله الا اللّه حضرت فرمود: مو, پوست , گوشت , خون مغز و استخوان من شهادت مى دهد كه جز او خدايى نيست .
مـؤذن گـفت : اشهد ان محمدا رسول اللّه حضرت از بالاى منبر رو به يزيد كرد و فرمود: اى يزيد! اين محمد جد من است يا جد تو؟
اگر بگويى جد توست دروغ گفته اى و اگر بگويى جد من , پس چرا عترت و خاندان او را كشتى ؟ ((١٦٠)) .
-------------------------------------------
پاورقى ها :
١٤٠- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٩.
١٤١- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٩.
١٤٢- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ١ ـ ٤٠.
١٤٣- كـامـل ابـن اثير, ج ٤, ص ٨١ و ينابيع الموده , ص ٣٢٤ مقتل خوارزمى , ج ٢, صص ٦ ـ ٤٥ و تذكره بسط ابن جوزى , ص ٢٣١.
١٤٤- كـامل ابن اثير, ج ٤, ص ٢ ـ ٨١ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٤٢ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٥٠ ـ ٣٤٩.
١٤٥- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨٢ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٥٠ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣ ـ ٤٢.
١٤٦- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨٣ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٥١ و تذكره سبط ابن جوزى , ص ٢٣٤.
١٤٧- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٦ ـ ٥٥ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨٣ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٥١.
١٤٨- مقتل خوارزمى , ج ٢, صص ١ـ٦٠.
١٤٩- شورى / ٢٣.
١٥٠- احزاب / آيه ٣٣.
١٥١- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٥٧ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٥٥.
١٥٢- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٥٧ و ٥٨ و ٦٩ و ٧٠ و تذكرة بسط بن جوزى , ص ٢٣١ و ٢٣٥.
١٥٣- مقتل خوارزمى , ج ٢, صص ٥ـ٦٤.
١٥٤- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٥٧ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨٥.
١٥٥- حديد / ٢٣.
١٥٦- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٦٣.
١٥٧- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٦٤ و تذكره سبط بن جوزى , ص ٢٣٥.
١٥٨- مقتل خوارزمى , ج ٤, ص ٦ ـ ٦٤.
١٥٩- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٧٢.
١٦٠- مقتل خوارزمى , با تلخيص , ج ٢, ص ٧١ ـ ٦٩.

منابع منابع
١ ـ مـروج الـذهـب و مـعـادن الـجـوهـر, ابى الحسين على بن حسين بن على مسعودى , مطبعة السعادة ,قاهره ١٣٨٤ ه ق ١٩٦٤.
٢ ـ تذكرة الخواص , علامه سبط بن الجوزى , چاپ مؤسسه اهل البيت (عليه السلام), بيروت ١٤٠١ ه ق١٩٨١ م .
٣ ـ مـقـتل الحسين , ابى المويد موفق بن احمد مكى , معروف به خطيب خوارزمى , مكتبه المفيد قم.
٤ـ تاريخ الخلفا, علامه جلال الدين سيوطى , دارالقلم , بيروت , ١٤٠٦ ه ق ١٩٨٦ م .
٥ ـ تاريخ يعقوبى , احمد ابن ابى يعقوب , معروف به يعقوبى , دار صادر, بيروت .
٦ ـ وفـاالـوفـا بـاخـبـار دارالـمـصـطـفـى , نـورالـدين على بن احمد سمهودى , چاپ دارالكتب العلميه ,بيروت .
٧ ـ تـاريخ مدينة دمشق , معروف به : تاريخ ابن عساكر, باب ترجمه امام حسين (عليه السلام), ابوالقاسم على بـن حـسـن بـن هبة اللّه شافعى معروف به ابن عساكر, چاپ مؤسسه محمودى , بيروت , ١٣٩٨ ه ق ١٩٧٨ م .
٨ ـ الـكـامل فى التاريخ , معروف به : كامل ابن اثير, عزالدين على بن ابى الكرم شيبانى , معروف به ابن اثير, دار صادر, بيروت , ١٣٩٩ ه ق ١٩٧٩ م .
٩ ـ انـسـاب الاشـراف , احمد بن يحيى بن جابر بلاذرى , دارالتعارف للمطبوعات , بيروت , ١٣٩٨ ه ق١٩٧٧ م .
١٠ ـ تـاريـخ الامـم و الـمـلـوك , مـعـروف بـه : تـاريـخ طبرى , ابى جعفر محمد بن جرير طبرى , مطبعة الاستقامه , قاهره , ١٣٩٩ ه ق ١٩٧٩ م .
١١ ـ الـطـبـقـات الـكـبرى , معروف به : طبقات ابن سعد, محمد بن سعد بن منيع هاشمى بصرى معروف به ابن سعد, بخش ترجمه امام حسين (عليه السلام), مؤسسه آل البيت , قم .
١٢ ـ الـمـعـجـم الـكبير, معروف به : معجم طبرانى , ابوالقاسم سليمان بن احمد طبرانى , داراحيا التراث العربى .
١٣ ـ ينابيع المودة , سليمان بن ابراهيم قندوزى حنفى , انتشارات شريف رضى , قم .
١٤ ـ مقاتل الطالبين , ابوالفرج اصفهانى , مؤسسه اعلمى , بيروت .
١٥ ـ الاخبار الطوال , ابو حنفيه احمد بن داوود دينورى , دار احيا الكتب العربى , قاهره , ١٩٦٠ م .
١٦ ـ فرائد السمطين , ابراهيم بن محمد بن مؤيد, مؤسسه محمودى , بيروت , ١٤٠٠ ه ق ١٩٨٠ م .
١٧ ـ الصواعق المحرقه , احمد ابن هجر هيثمى مكى , مكتبه القاهره , ١٣٥٨ ه ق ١٩٦٥ م .
١٨- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٥٨ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٢١ و مروج الذهب , ج ٣, ص ٦٤ و متقل خوارزمى , ج ١, ص ١٩٧.
١٩- تـاريخ طبرى , ج ٤, ص ٦ـ٢٦٥ و مقتل خوارزمى , ج ١,ص ١٩٩ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٢٣ و الاخبار الطوال , ص ٢ـ٢٣١.
٢٠- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٦٦ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٩٩ و الاخبار الطوال , ص ٢٣٢ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٢٤.
٢١- مـروج الـذهـب , ج ٣, ص ٦٧ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٠٠ و كامل ابن اثير, ص ٢٥ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٨١.
٢٢- كـامـل بن اثير, ج ٤, صص ٣٠ـ٢٧ و تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٤ـ٢٧٢ و الاخبار الطوال , صص ٨ـ٢٣٧ و مقتل خوارزمى , ج ١, صص ٦ـ٢٠٣.
٢٣- تـاريخ طبرى , ج ٤, صص ٨ـ٢٧٥ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٨ـ٢٠٦ و مروج الذهب , ج ٣, ص ٦٧ و كامل ابن اثير, ج ٤, صص ٣٢ـ٣٠ و الاخبار الطوال , صص ٨ـ٢٣٧.
٢٤- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٧٩ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٠٩ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣٢.
٢٥- تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٢ـ٢٨١ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢١٠ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣٤ و مروج الذهب , ج ٣, صص ٩ـ٦٨.
٢٦- تـاريـخ طبرى , ج ٤, صص ٣ـ٢٧٢ و مقتل خوارزمى , ج ١, صص ٣ـ٢١٢ و كامل ابن اثير, ج ٤, صص ٥ـ٣٤.
٢٧- تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٤ـ٢٨٣ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣٥ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢١٣.
٢٨- الاخبار الطوال , ص ٢٤٣ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٢٠ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣٨ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢١٦ و ٢١٩ وتاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٨٩.
٢٩- عبداللّه بن زبير بعدها در مكه كشته شد منظور على (عليه السلام) از قوچ در اين پيشگويى , خود عبداللّه بوده است .
٣٠- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣٨ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٨٩.
٣١- تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٩٠ـ٢٨٩ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٤٠ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٩٠ و الاخبار الطوال , ص ٢٤٥.
٣٢- كامل ابن اثير, ج ٤, صص ١ـ٤٠ و تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٢ـ٢٩١ و مقتل خوارزمى , ج ١ صص ٨ـ٢١٧.
٣٣- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢١٥ تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٨٥.
٣٤- كامل ابن الاثير, ج ٤, ص ٤١ الاخبار الطوال , ص ٢٤٣.
٣٥- كـامـل ابـن اثـير, ج ٤, ص ٤١ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٩٧ و الاخبار الطوال , ص ٦ ـ ٢٤٥ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٦ ـ ٢٣٤.
٣٦- مقتل خوارزمى , ج ١, صص ٩ ـ ٢٢٨ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٢٩.
٣٧- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٠ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٢٨ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٤٣.
٣٨- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٧ـ٢٣٦.
٣٩- راويه در لغت حجاز به معنى شتر آبكش است .
٤٠- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٢ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٤٦ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٣٠.
٤١- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٣١.
٤٢- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٣٢ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٤.
٤٣- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٣٣ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٤.
٤٤- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٤ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٤٨.
٤٥- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٥.
٤٦- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٥١ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٠٨.
٤٧- كامل ابن اثير, ج ٤, صص ٢ـ٥١ و تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٩ـ٣٠٨ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٣٤.
٤٨- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٣٧.
٤٩- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢١٢ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣٤.
٥٠- كـامـل ابـن اثير, ج ٤, ص ٣ـ٥٢ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ١٠ـ٣٠٩ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٤٠ـ٢٣٩ ٩٨- مقتل خوارزمى , ج ١, صص ٥ـ٢٤٤.
٥١- كـامـل ابن اثير, ج ٤, ص ٥٧ و تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٧ـ٣١٦ و انساب الاشراف , ج ٣, صص ٥ـ١٧٤.
٥٢- مـقـتـل خـوارزمـى , ج ١, ص ٢٤٦ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣١٥ و انساب الاشراف , ج ٣, ص ٤ـ١٨٣.
٥٣- تاريخ طبرى , ج ٤, صص ٨ـ٣١٧ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨ـ٥٧.
٥٤- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٦٠ ـ ٥٩.
٥٥- كامل ابن اثير, ج ٤, صص ٣ـ٦١.
٥٦- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٦٤.
٥٧- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٦٥.
٥٨- تـاريخ طبرى , ج ٤, ص ٩ـ٣٢٨ و انساب الاشراف , ج ٣, ص ٢ ـ ١٩١ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧ـ٦٦.
٥٩- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٣١ و مقتل خوارزمى , ج ١, ص ١٥ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨ ـ ٦٧.
٦٠- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ١٧ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧١.
٦١- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٩ ـ ٣٣٨ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣ ـ ٢٢.
٦٢- بنا به نقل خوارزمى على بن حسين (عليه السلام) هنگام شهادت ١٨ ساله بوده است .
٦٣- بنا به نقل ابن اثير: اين ابوبكر فرزند امام حسن (عليه السلام) است (كامل , ج ٤, ص ٩٢).
٦٤- مقاتل الطالبين , ص ٩٨ ـ ٨٤ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٣ ـ ٩١.
٦٥- مقاتل الطالبين , ص ١١٦ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ١ ـ ٣٠ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٤.
٦٦- مـقـتل خوارزمى , ج ٢, ص ٨ ـ ٢٧ و مقاتل الطالبين , ص ٩٣ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٥ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢ ـ ٣٤١.
٦٧- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣١٤ كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٥٦.
٦٨- تذكرة الخواص , ص ٢٢٤ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٥٦.
٦٩- الصواعق المحرقه , ص ١٢٠, فصل اول از باب نهم .
٧٠- تذكرة الخواص , ص ٢٢٦ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٥٩ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٢٠.
٧١- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣١٨.
٧٢- نور الابصار, ص ٩٣ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٠.
٧٣- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٤٠.
٧٤- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٠.
٧٥- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٢.
٧٦- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٢.
٧٧- همان , صص ٣ ـ ٣٢.
٧٨- همان , ص ٣٣.
٧٩- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٧, مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٣.
٨٠- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٤.
٨١- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٤.
٨٢- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٥ ـ كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٨.
٨٣- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٤٥ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٥.
٨٤- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٨ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٤٦ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٦ ـ ٣٥.
٨٥- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٧ ـ ٣٦.
٨٦- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٦٥ و ٦٩ و انساب الاشراف , ج ٣, ص ١٩٦ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٤ ـ ٣٣٣.
٨٧- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٩.
٨٨- الطبقات اكبرى , لابن سعد, ترجمه امام حسين (عليه السلام) ص ٧٨.
٨٩- مقتل خوارزمى , ج ١, ص ٢٤٩.
٩٠- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٧٩.
٩١- تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٤٧ ـ كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨٠.
٩٢- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٩.
٩٣- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣٩.
٩٤- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ١ ـ ٤٠.
٩٥- كـامـل ابـن اثير, ج ٤, ص ٨١ و ينابيع الموده , ص ٣٢٤ مقتل خوارزمى , ج ٢, صص ٦ ـ ٤٥ و تذكره بسط ابن جوزى , ص ٢٣١.
٩٦- كـامل ابن اثير, ج ٤, ص ٢ ـ ٨١ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٤٢ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٥٠ ـ ٣٤٩.
٩٧- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨٢ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٥٠ و مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٣ ـ ٤٢.
٩٨- كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨٣ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٥١ و تذكره سبط ابن جوزى , ص ٢٣٤.
٩٩- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٦ ـ ٥٥ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨٣ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٢٥١.
١٠٠- مقتل خوارزمى , ج ٢, صص ١ـ٦٠.
١٠١- شورى / ٢٣.
١٠٢- احزاب / آيه ٣٣.
١٠٣- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٥٧ و تاريخ طبرى , ج ٤, ص ٣٥٥.
١٠٤- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٥٧ و ٥٨ و ٦٩ و ٧٠ و تذكرة بسط بن جوزى , ص ٢٣١ و ٢٣٥.
١٠٥- مقتل خوارزمى , ج ٢, صص ٥ـ٦٤.
١٠٦- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٥٧ و كامل ابن اثير, ج ٤, ص ٨٥.
١٠٧- حديد / ٢٣.
١٠٨- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٦٣.
١٠٩- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٦٤ و تذكره سبط بن جوزى , ص ٢٣٥.
١١٠- مقتل خوارزمى , ج ٤, ص ٦ ـ ٦٤.
١١١- مقتل خوارزمى , ج ٢, ص ٧٢.
١١٢- مقتل خوارزمى , با تلخيص , ج ٢, ص ٧١ ـ ٦٩.