فصل سوم : حكومت و وظايف آن
۱. حكومت و عدالت
در ارزش و اعتبار عدالت همين قدر بس كه در قرآن كريم، برقرارى عدالت به عنوان هدف بعثت همه انبياء معرفى شده است. مقام عدالت آن قدر ارزشمند است كه پيامبران الهى به خاطر آن مبعوث شده اند.
لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط.
؛
به تحقيق ما پيامبران خويش، را با دلايل روشن فرستاديم و با آنان كتاب و ترازو فرود آورديم كه ميان مردم به عدالت قيام كنند.
با نگاهى اجمالى به نهج البلاغه در مى يابيم كه علىعليه‌السلام
درباره حكومت و عدالت نگرش خاصى دارد.
آن حضرت در اجراى عدالت آن قدر پافشارى نمود كه گفته شده است :
قتل فى محرابه لشدت عدله.
علىعليه‌السلام
كشته عدالت خويش است.
در تمام صفحات تاريخ اسلام، نام علىعليه‌السلام
قرين عدل و عدالت است.
علىعليه‌السلام
عدل را رستگارى و كرامت العدل فوز و كرامه، برترين فضايل العدل افضل السجيه و بالاترين موهبت الهى اسنى المواهب العدل مى داند.
همچنين مى فرمايد:
ملاك السياسه العدل؛ ملاك حكمرانى عدالت است.
العدل راس الايمان؛ عدالت راس ايمان است.
العدل اقوى اساس؛ عدالت محكم ترين بنيان است.
العدل حياه الاحكام؛ احكام و قوانين به وسيله عدالت زنده مى شوند.
خير السياسات العدل؛ بهترين روش حكومت عدالت است.
العدل نظام الامره؛ انتظام امور نظام سياسى به عدالت است.
در ديدگاه علىعليه‌السلام
حكومتى كه بر اساس عدالت حركت كند، نتايج فراوانى را به دنبال دارد، از جمله :
۱ استقلال و توان : من عدل تمكن.
۲ نافذ شدن حكم : من عدل نفذ حكمه.
۳ ارزشمندى : من عدل عظم قدره.
۴ بى نيازى از اطرافيان : من عدل فى سلطانه استغنى عن اعوانه.
۵ مورد ستايش قرار گرفتن : من كثر عدله حمدت ايامه.
۶ اقتدار دولت و عزت دولت مردان :
من عدل فى سلطانه و بذل احسانه اعلى الله شانه و اعزا اعوانه.
۷ نگهدارى حكومت : من عمل بالعدل حصن الله ملكه.
۸ اصلاح جامعه :
الرعيه لا تصلحها الا بالعدل و بالعدل تصلح الرعيه.
۹ استمرار محبت مردم به حكومت : العدل يستديم المحبه.
۱۰ آبادانى كشور: ما عمرت البلدان بمثل العدل.
در مقابل عدالت، ظلم و جور است.
اگر حكومت بر پايه ظلم و جور باشد موجب فساد جامعه، اختلاف و شكاف طبقاتى، دشمنى مردم نسبت به حكومت، عقب ماندگى و سست شدن پايه هاى حكومت مى شود.
حال مى توانيم دريابيم كه چرا مساله عدالت براى علىعليه‌السلام
آن گونه مهم بود كه حتى حاضر نشد ذره اى از آن عدول كند. دليل اين كه آن حضرت در ابتداء، از قبول بيعت مردم امتناع كرد، اين بود كه مى دانست مردم تحمل عدالت او را ندارند.
عثمان قسمتى از اموال عمومى مسلمانان را به خويشاوندان و نزديكانش بخشيده بود.
بعد از آن كه علىعليه‌السلام
زمام امور را در دست گرفت، از آن حضرت خواستند كه عطف به ما سبق نكند و كارى به گذشته نداشته باشد، اما آن حضرت با قاطعيت تمام فرمود:
والله لو وجدته قد تزوج به النساء و ملك به الاماء كرددته فان فى العدل سعه و من ضاق عليه العدل فالجور عليه اضيق
؛
سوگند به خدا اگر مالى را كه عثمان بخشيده بيابم به مالك آن باز مى گردانم؛ اگر چه از آن ها زن ها شوهر داده و كنيزان خريده شده باشند؛ زيرا در عدل گشايش است و كسى كه عدل بر او تنگ مى گردد، ستم بر او تنگ تر مى شود.
حضرت علىعليه‌السلام
در خطبه شقشقيه، پس از آن كه ماجراهاى غم انگيز سياسى گذشته را شرح مى دهد، يادآورى مى كند كه مردم پس از قتل عثمان، به سوى او هجوم آوردند و با اصرار از او خواستند زمامدارى را قبول كند و او نخست پيشنهاد مردم را قبول نكرد، چون خلافت براى او ارزشى ندارد، اما چون جامعه به دو طبقه ستمگر و ستمديده كه يكى گرسنه و ديگرى پرخور بود، تقسيم شد، پذيرفت. آن حضرت فرمود:
لولا حضور الحاضر، و قيام الحجه بوجود الناصر، و ما اخذ الله على العلماء الا يقاروا على كظه ظالم، و لا سغب مظلوم، لالقيت حبلها على غاربها، و لسقيت اخرها بكاس اولها، و لالفيتم دنياكم هذه ازهد عندى من عفطه عنز!
اگر حضور فراوان بيعت كنندگان نبود، و ياران، حجت را بر من تمام نمى كردند، و اگر خداوند از علماء عهد و پيمان نگرفته بود كه برابر شكم بارگى ستمگران، و گرسنگى مظلومان، سكوت نكنند، مهار شتر خلافت را بر كوهان آن انداخته، رها مى نمودم، و آخر خلافت را به كاسه اول آن سيراب مى كردم، آنگاه مى ديديد كه دنياى شما نزد من از آب بينى گوسفندى بى ارزش تر است.
همچنين در يكى از خطبه ها فرمود:
و الذى بعثه بالحق لتبلبلن بلبله، و لتغربلن غربله، و لتساطن سوط القدر، حتى يعود اسفلكم اعلاكم، و اعلاكم اسفلكم، و ليسبقن سابقون كانوا قصروا، و ليقصرن سباقون كانوا سبقوا.
سوگند بخدايى كه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
را به حق مبعوث كرد، سخت آزمايش مى شويد، چون دانه اى كه در غربال ريزند، يا غذايى كه در ديگ گذارند، به هم خواهيد ريخت، زير و رو خواهيد شد، تا آن كه پايين به بالا، و بالا به پايين رود، آنان كه سابقه اى در اسلام داشتند و تاكنون منزوى بودند، بر سر كار مى آيند، و آنها كه به ناحق، پيشى گرفتند، عقب زده خواهند شد.
علىعليه‌السلام
در اجراى عدالت، اصل را بر لياقت و شايستگى مى داند و هرگونه رابطه سالارى و خويشاوند مدارى را مذمت مى كند. بعبارت ديگر در توزيع پست هاى سياسى و اعطاى مقامها، به عدالت توزيع مى كند و يكى از آفت هاى حكومت را اين مى داند كه مسئوليت ها بر اساس صلاحيت ها و شايستگى تقسيم نشود بلكه بر اساس رفاقت بازى يا گروه گرايى باشد.
چرا كه در اينصورت فساد دامن گير حكومت و جامعه مى گردد و بدبينى حاصل مى گردد. در نامه حضرت علىعليه‌السلام
به مالك اشتر آمده است :
ثم انظر فى امور عمالك فاستعملهم اختبارا، و لا تولهم محاباه و اثره، فانهما جماع من شعب الجور و الخيانه.
و توخ منهم اهل التجربه و الحياء من اهل البيوتات الصالحه، و القدم فى الاسلام المتقدمه، فانهم اكرم اخلاقا، واصح اعراضا، و اقل فى المطامع اشراقا، و ابلغ فى عواقب الامور نظرا.
ثم اسبغ عليهم الارزاق، فان ذلك قوه لهم على استصلاح انفسهم، وغنى لهم عن تناول ما تحت ايديهم، و حجه عليهم ان خالفوا امرك او ثلموا امانتك.
ثم تفقد اعمالهم، و ابعث العيون من اهل الصدق و الوفاء عليهم، فان تعاهدك فى السر لامورهم حدوه لهم على استعمال الامانه، و الرفق بالرعيه.
سپس در امور كارمندانت بينديش، و پس از آزمايش به كارشان بگمار، و با ميل شخصى، و بدون مشورت با ديگران آنان را به كارهاى مختلف وادار نكن، زيرا نوعى ستمگرى و خيانت است.
كارگزاران دولتى را از ميان مردمى باتجربه و باحيا، از خاندانهاى پاكيزه و با تقوى، كه در مسلمانى سابقه درخشانى دارند انتخاب كن، زيرا اخلاق آنان گرامى تر، و آبرويشان محفوظتر، و طمع ورزيشان كمتر، و آينده نگرى آنان بيشتر است.
سپس روزى فراوان بر آنان ارزانى دار، كه با گرفتن حقوق كافى در اصلاح خود بيشتر مى كوشند و با بى نيازى، دست به اموال بيت المال نمى زنند، و اتمام حجتى است بر آنان اگر فرمانت را نپذيرند يا در امانت تو خيانت كنند.
سپس رفتار كارگزاران را بررسى كن، و جاسوسانى راستگو، و وفاپيشه بر آنان بگمار، كه مراقبت و بازرسى پنهانى تو از كار آنان، سبب امانت دارى، و مهربانى با رعيت خواهد بود.
حضرت علىعليه‌السلام
در نامه فوق شرايطى را براى انتخاب كارگزاران بيان مى كند كه براى حاكمان اسلامى قابل دقت و تامل است :
۱ كارگزاران حكومت بايد بر مبناى آزمايش به كار گماشته شوند، نه از روى بخشش اختصاصى و استبداد در مقدم داشتن بعضى اشخاص بر بعضى ديگر.
۲ كارگزاران بايستى از ميان مردمى انتخاب شوند كه با حياء، متين، از خاندان هاى صالح و در قلمرو معرفت و عمل اسلامى پيشقدم باشند، چون آنان بيش از همه داراى اخلاق كريم و آبروهاى پاكيزه هستند و كمتر از همه پيرامون طمع مى گردند. و داراى نظرهايى رساتر از ديگران در عواقب امر مى باشند.
۳ بايد كارهاى كارگزاران توسط بازرسان مخفى كه اهل صداقت و وفا هستند، به طور جدى زير نظر گرفته شود؛ زيرا بازرسى پنهانى آنان را وادار به مراعات نمودن امانت و مدارا با مردم مى نمايد.
حضرت علىعليه‌السلام
درباره حكومت و عدالت مى فرمايد:
و ان افضل قره عين الولاه استقامه العدل فى البلاد و ظهور موده الرعيه؛
بهترين روشنايى چشم زمامداران (آرامش خاطر درونى) استقرار يافتن عدالت در شهرها و ظهور محبت مردم است.
به دنبال عدالت قطعا محبت مردم نيز وجود دارد؛ زيرا انسان ها تشنه عدالتند. دوام و بقاى حكومت به عدالت است، چون :
الملك يبقى مع الكفر و لا يبقى مع الظلم؛
حكومت با كفر باقى مى ماند، اما با ستم پايدار نمى ماند.
امام علىعليه‌السلام
مى فرمايد:
و الله لان ابيت على حسك السعدان مسهدا، او اجر فى الاغلال مصفدا احب الى من ان القى الله و رسوله يوم القيامه ظالما لبعض العباد، و غاصبا لشى ء من الحطام، و كيف اظلم احدا لنفس يسرع الى البلى قفولها، و يطول فى الشرى حلولها؟!
والله لقد رايت عقيلا و قد املق حتى استماحنى من بركم صاعا، و رايت صبيانه شعث الشعور، غبر الالوان، من فقرهم، كانما سودت و جوههم بالعظلم، و عاودنى موكدا.
و كرر على القول مرددا، فاصغيت اليه سمعى، فظن انى ابيعه دينى، و اتبع قياده مفارقا طريقتى، فاحميت له حديده، ثم ادنيتها من جسمه ليعتبر بها، فضج ضجيج ذى دنف من المها، و كاد ان يحترض من ميسمها.
فقلت له : ثكلتك الثواكل، يا عقيل! اتئن من حديده احماها انسانها للعبه، و تجرنى الى نار سجرها جبارها لغضبه! اتئن من الاذى و لا ائن من لظى؟! و اعجب من ذلك طارق طرقنا بملفوفه فى و عائها، و معجونه شنئتها، كانما عجنت بريق حيه او قيئها، فقلت : اصله، ام زكاه، ام صدقه؟ فذلك محرم علينا اهل البيت!
فقال : لا ذاولا ذاك، ولكنها هليه.
فقلت : هبلتك الهبول! اعن دين الله اتيتنى لتخد عنى؟ امختبط انت ام ذو جنه، ام تهجر؟
و الله لو اعطيت الاقاليم السبعه بما تحت افلاكها، على ان اعصى الله فى نمله اسلبها جلب شعيره ما فعلته.
سوگند بخدا! اگر بر روى خارهاى سعدان بسر ببرم، و يا با غل و زنجير به اين سو يا آن سو كشيده شوم، خوش تر دارم تا خدا و پيامبرش را در روز قيامت، در حالى ملاقات كنم كه به بعضى از بندگان ستم و چيزى از اموال را غصب كرده باشم، چگونه بر كسى ستم كنم براى نفس خويش، كه به سوى كهنگى و پوسيده شدن پيش مى رود، و در خاك، زمان طولانى اقامت مى كند.
بخدا سوگند، برادرم عقيل را ديدم كه به شدت تهيدست شده و از من درخواست داشت تا يك از من گندمهاى بيت المال را به او ببخشم، كودكانش را ديدم كه از گرسنگى داراى موهاى ژوليده و رنگشان تيره شده بود گويا با نيل رنگ شده بودند، پى در پى مرا ديدار و درخواست خود را تكرار مى كرد، چون گفته هاى او را گوش فرا دادم پنداشت كه دين خود را به او واگذار مى كنم، و به دلخواه او رفتار و از راه و رسم عادلانه خود دست برمى دارم. روزى آهنى را در آتش گداخته به جسمش نزديك كردم تا او را بيازمايم، پس چونان بيمار از درد فرياد زد و نزديك بود از حرارت آن بسوزد.
به او گفتم اى عقيل : گريه كنندگان بر تو بگريند، از حرارت آهنى مى نالى كه انسانى به بازيچه آن را گرم ساخته است؟ اما مرا به آتش دوزخى مى خوانى كه خداى جبارش با خشم خود آن را گداخته است، تو از حرارت ناچيز مى نالى و من از حرارت آتش الهى ننالم؟
و از اين حادثه شگفت آورتر اينكه شب هنگام كسى به ديدار ما آمد
و ظرفى سرپوشيده پر از حلوا داشت، معجونى در آن ظرف بود كه از آن تنفر داشتم، گويا آن را با آب دهان مار سمى، يا قى كرده آن مخلوط كردند، به او گفتم : هديه است؟ يا زكات يا صدقه؟ كه اين دو بر ما اهل بيت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
حرام است.
گفت : نه، نه زكات است نه صدقه، بلكه هديه است.
گفتم : زنان بچه مرده بر تو بگريند، آيا از راه دين وارد شدى كه مرا بفريبى؟ يا عقلت آشفته شده يا جن زده شدى؟ يا هذيان مى گويى؟
بخدا سوگند! اگر هفت اقليم را با آن چه در زير آسمانهاست به من دهند تا خدا را نافرمانى كنم كه پوست جواى را از مورچه اى ناروا بگيرم، چنين نخواهم كرد.
اگر به نگرش امام علىعليه‌السلام
نسبت به عدالت و ظلم توجه شود، جامعه اسلامى با سرعت به سمت توسعه و كمال هدايت مى شود. اكثر نارضايتى مردم در جامعه به خاطر تبعيض و بى عدالتى است.
در نهج البلاغه آمده است :
وسئلعليه‌السلام
: ايهما افضل : العدل، او الجود؟ فقالعليه‌السلام
: العدل يضع الامور مواضعها، و الجود يخرجها من جهتها، و العدل سائس عام، و الجود عارض خاص، فالعدل اشرفهما و افضلهما.
و درود خدا بر او فرمود: از امام پرسيدند عدل يا بخشش، كدام يك برتر است، فرمود:
عدالت هر چيزى را در جاى خود مى نهد. در حالى كه بخشش آن را از جاى خود خارج مى سازد، عدالت تدبير عمومى مردم است، در حالى كه بخشش گروه خاصى را شامل است، پس عدالت شريف تر و برتر است.
وقتى انسان با اين سوال رو به رو مى شود كه آيا عدل برتر است يا جود، در ابتداى امر، به نظر مى رسد كه جود و بخشندگى بالاتر است؛ زيرا عدالت رعايت حقوق ديگران و تجاوز نكردن به حقوق آن هاست، اما جود يك نوع فداكارى، ايثار، از خودگذشتگى و حق مسلم خود را به ديگرى تفويض كردن است. واقعا اگر با معيار فردى و اخلاقى بنگريم، اين طور قضاوت مى كنيم.
امام علىعليه‌السلام
عكس نظر بالا جواب مى دهد و دو دليل اقامه مى كند:
۱ عدل، جريان ها را در مجراى طبيعى خود قرار مى دهد، اما جود جريان ها را از مجراى طبيعى خود خارج مى كند، استاد مطهرى در توضيح اين عبارت مى فرمايد:
مفهوم عدالت اينست كه استحقاق هاى طبيعى و واقعى در نظر گرفته مى شود، و به هر كس مطابق آنچه به حسب كار و استعداد لياقت دارد داده شود. اجتماع حكم ماشينى را پيدا مى كند كه هر جزء آن در جاى خودش قرار گرفته است. و اما جود درست است كه از نظر شخص جود كننده كه مال مشروع خويش را به ديگرى مى بخشد، فوق العاده باارزش است.
اما بايد توجه داشت كه يك جريان غير طبيعى است مانند بدنى است كه عضوى از آن بيمار است و ساير اعضاء موقتا براى اينكه آن عضو را نجات دهند فعاليت خويش را متوجه اصلاح وضع او مى كنند.
از نظر اجتماعى چه بهتر كه اجتماع چنين اعضاى بيمار را نداشته باشد تا توجه اعضاى جامعه به جاى اينكه به طرف اصلاح و كمك به يك عضو خاص معطوف شود به سوى اصلاح عمومى اجتماعى معطوف گردد.
۲ عدالت قانونى است عام كه همه اجتماع را در بر مى گيرد، اما بخشش يك حالت استثنايى است كه شامل افراد خاصى مى شود. اصلى كه مى تواند تعادل اجتماع را حفظ كند و همه را راضى نگهدارد و سلامت به پيكر اجتماع و آرامش به روح اجتماع بدهد، عدالت است.
فلذا امام علىعليه‌السلام
نه تنها در تقسيم بيت المال به عدالت رفتار مى كرد، بلكه در صدقه به مستمندان نيز تبعيض روا نمى داشت.
اتامرونى ان اطلب النصر بالجور فيمن وليت عليه! والله لا اطور به ما سمر سمير، و ما ام نجم فى السماء نجما!
لو كان المال لى لسويت بينهم، فكيف و انما المال مال الله! الا و ان اعطاء المال فى غير حقه تبذير و اسراف، و هو يرفع صاحبه فى الدنيا و يضعه فى الاخره، و يكرمه فى الناس و بهينه عند الله.
آيا به من دستور مى دهيد براى پيروزى خود، از جور و ستم درباره امت اسلامى كه بر آنها ولايت دارم، استفاده كنم؟
بخدا سوگند! تا عمر دارم، و شب و روز برقرار است، و ستارگان از پى هم طلوع و غروب مى كنند، هرگز چنين كارى نخواهم كرد!
اگر اين اموال از خودم بود بگونه اى مساوى در ميان مردم تقسيم مى كردم تا چه رسد كه جزو اموال خداست، آگاه باشيد! بخشيدن مال به آنها كه استحقاق ندارند، زياده روى و اسراف است، ممكن است در دنيا ارزش دهنده آن را بالا برد اما در آخرت پست خواهد كرد، در ميان مردم ممكن است گراميش بدارند اما در پيشگاه خدا خوار و ذليل است.
حكومت اسلامى از نظر امير المومنين بايد تمام همت خود را در اجراى عدالت به كار بندد. هيچ امرى براى حكومت نبايد از عدالت مهم تر باشد. انقلاب اسلامى ايران هم هدفش تحقق عدالت اجتماعى و مبارزه با ظلم و ستمى بود كه ساليان سال بر اين كشور سايه انداخته بود. بايد همه مسؤ ولان نظام اسلامى بدانند كه اگر علت محدثه انقلاب، استقرار و بسط عدالت اجتماعى بود، علت مبقيه انقلاب نيز چنين خواهد بود، چون :
الملك يبقى مع الكفر و لا يبقى مع الظلم.
۲. حكومت و وحدت
قبل از شروع بحث، مطلع كلام را سخنان ارزشمند و گوهربار مقام معظم رهبرى قرار مى دهيم، تا با رهنمود از سخنان ايشان، جايگاه و اهميت موضوع و حياتى بودن آن روشن گردد.
مقام معظم رهبرى فرمود:
من گمان مى كنم بزرگ ترين شعار ما در سالى كه در پيش رو داريم، مى تواند وحدت ملى و امنيت ملى باشد. اين براى ما، دو شعار اساسى است.
وحدت ملى همان چيزى است كه مى تواند پشتوانه همه تلاش هاى دولت مردان و مسؤ ولان و مبارزان و دلسوزان اين كشور و اين انقلاب باشد. بدون وحدت ملى، اين كشور بزرگ ترين نيروى خود و مايه عظمت خويش را نخواهد داشت و مى بينيم كه كسانى تلاش مى كنند اين وحدت را خدشه دار كنند كه يقينا آن ها دوستان اين ملت نيستند.
وحدت ملى، شعار اساسى و حياتى براى كشور ماست و مخاطب اين شعار، افراد خاصى نيستند، همه هستند؛ آحاد مردم مسؤ ولند؛ بخصوص مسؤ ولان كشور، بيش از همه مسؤ ولند. سياستمداران و كسانى كه در صحنه سياست حضور و فعاليت دارند، بسيار مسؤ ولند. وحدت ملى براى همه ملت، شعار بزرگ است و ديگر، امنيت ملى است. اگر امنيت نباشد، اقتصاد هم نيست. تلاش براى سازندگى و براى افتخار آفرينى هم نيست. ناامنى بزرگ ترين خطرى است كه يك ملت را تهديد مى كند.
اگر به بعضى از ملت هاى ديگر نگاه كنيد و ببينيد كه در زير آوار ناامنى چه مشكلاتى برايشان به وجود آمده و امنيتى كه ما در طول سال هاى گذشته داشتيم، چه فرصتهاى خوبى را در اختيار ملت ايران قرار داده است، آن وقت اهميت امنيت ملى براى كشور و مردم ما آشكار خواهد شد.
اميدوارم همه مسؤ ولان و همه آحاد ملت، همه شخصيت هاى اثرگذار بر روى ذهن و دل مردم و هدايت كننده عمل مردم، اين دو شعار امنيت ملى و وحدت ملى را پاس بدارند و نه فقط به صورت يك شعار زبانى، بلكه به صورت يك شعار عملى و به صورت يك حركت در راه اين دو هدف بزرگ تلاش كنند.
انبياى عظام الهى مردم را به وحدت در پناه فرامين الهى دعوت كرده اند. نگاهى به آيات قرآن مجيد نيز بيانگر همين واقعيت است. خط وحدت، خط خداست و خط تفرقه، خط شيطان است. اسلام مردم را به تجمع و ارتباط با يك ديگر و توحيد كلمه دعوت نموده و از تفرقه، اختلاف، كناره گيرى و گوشه نشينى بازداشته است. به قول علامه شيخ محمد حسين كاشف الغطاء، اسلام بر دو كلمه بنا گرديده است : كلمه توحيد و توحيد كلمه. حكومت و امامت وسيله تشكيل نظام جامعه، حفظ وحدت و انسجام مردم است. تشكيل حكومت براى جامعه اسلامى ضرورى است و حكومت اسلامى بايد زمينه و بستر وحدت و وفاق ملى را مهيا و با علل و عوامل اختلاف و تفرقه مبارزه كند.
براى اين كه اهميت اين وظيفه حكومت اسلامى روشن شود، نگاهى به قرآن كريم اين كتاب وحدت آفرين و روايات ائمهعليهم‌السلام
به ويژه نهج البلاغه خواهيم داشت، تا با مبانى و آثار مثبت وحدت آشنا شويم.
قرآن و وحدت
آيات قرآن در اين رابطه شامل دو بخش مى باشد؛ بخش اول به وحدت و عوامل و آثار مثبت آن اشاره مى كند و بخش دوم به تفرقه و عوامل آن و آثار منفى تفرقه مى پردازد.
در بخش اول آمده است :
۱و اعتصموا بحبل الله جميعا و لا تفرقوا و اذكروا نعمه الله عليكم اذ كنتم اعداء فالف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخوانا و كنتم على شفا حفره من النار فانقذكم منها كذلك يبين الله لكم اياته لعلكم تهتدون
؛
و همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد و به ياد بياوريد نعمت خدا بر شما را، زمانى كه شما قبلا با هم دشمن بوديد و او در دل هاى شما الفت انداخت و به لطف خدا، همه برادر دينى يك ديگر شديد و در پرتگاه آتش بوديد، خدا شما را نجات داد. خداوند اين چنين آياتش را براى رهنمايى شما بيان مى كند، باشد كه به مقام سعادت هدايت شويد.
در آيه فوق، خداوند مسلمانان را به جوهر عقيده اسلام كه يگانگى در راه خداست، فرا مى خواند و چنگ زدن به ريسمان خدا را وسيله يگانگى مى شمارد. روايات و توضيحات زيادى درباره اين آيه آمده است كه به آن ها اشاره مى شود.
نويسنده تفسير المنار مى گويد: و اعتصموا بحبل الله...
استعاره تمثيليه است؛ زيرا حالت و موقعيت مسلمانان در تمسك آنان به كتاب الله و يا در متحد بودنشان و يار بودنشان نسبت به يك ديگر، به حالت كسى تشبيه شده است كه از مكان بلند به ريسمان محكمى چنگ مى زند كه امنيت دارد و از سقوط او جلوگيرى مى كند.
ائمهعليهم‌السلام
در روايات متعددى، حبل الله را به اسلام و قرآن، توحيد، ولايت، دين و عهدالله تفسير كرده اند. يعنى محور وحدت مسلمانان و جامعه اسلامى، اسلام قرآن، توحيد و ولايت است.
شيخ طوسى در تفسير تبيان مى گويد:
همان طور كه با حبل (ريسمان) مى توان هر چيز را از قعر دره يا ته چاه ژرف به بالا كشيد، با ريسمان خدايى هم آدمى مى تواند خود را از چاه تاريك غرائز سركش و دره جهل و نادانى نجات دهد تا از پستى ها به معنويات عاليه عروج كند.
خداوند پس از امر به وحدت و اعتصام به حبل الله، ما را از تفرقه و تشتت نهى فرمود: و لا تفرقوا. جامعه، پابرجا و پايدار نخواهد بود مگر در سايه وحدت، زيرا وحدت است كه امت اسلامى را امتى زنده نگه مى دارد.
نكته قابل توجه اين است كه خداوند در اين آيه، كلمه نعمت را كه منظور از آن وحدت و اتحاد است، دو بار به كار برده است :
...و اذكروا نعمه الله عليكم اذ كنتم اعداء فالف بين قلوبكم فاصحبتم بنعمته اخوانا.
خداوند با تكرار كلمه نعمت كه همان اتحاد است، خواسته اهميت اتفاق، برادرى، وحدت و اتحاد را به مسلمانان يادآور شود.
علامه طباطبائى مى فرمايد:
آيه و اعتصموا الله متعرض حكم اجتماع است؛ چنان كه از كلمه جميعا و لا تتفرقوا استفاده مى شود. پس آيات قرآن همان طور كه فرد را مامور به تمسك جستن و چنگ زدن به كتاب الهى و سنت نبوى مى نمايد، جامعه اسلامى را هم به همان امر دعوت مى كند.
بعد از اين كه خداوند امر به وحدت و اتحاد اتفاق مى كند و از تفرقه و تشتت نهى مى كند، دو علت را بر اين امر ذكر مى كند: يكى، اذكنتم اعداء و ديگرى، و كنتم على شفا حفره.
علامه طباطبايى در اين باره مى فرمايد: دو دليلى كه در اين باره ذكر شد، اساس يكى بر تجربه نهاده شده، كه مضمون آيه اذ كنتم اعداء است و اساس ديگرى بر بيان عقلى استوار مى باشد، كه مضمون آيه و كنتم على شفا حفره... مى باشد.
مضمون اين دو دليل آن است كه خداوند مى فرمايد:
دليل آن كه شما را به اتحاد و اتفاق و اجتماع دعوت مى كنيم، همانا مشاهداتى است كه خودتان، از تلخى دشمنى ها و شيرينى دوستى ها و برادرى نموده ايد. شما قبل از اين كه به واسطه اسلام متحد بشويد، با هم دشمنى و جنگ و نزاع داشتيد و در حال كفر و در خطر سقوط در عذاب الهى بوديد... و ما به شما نعمت وحدت و الفت و مودت را عطا كرديم؛ حال آن ها را همواره به ياد داشته باشيد.
خداوند بار ديگر در آيه بعد مى فرمايد:
و لا تكونوا كالذين تفرقوا اختلفوا من بعد ما جاء هم البينات و اولئك لهم عذاب عظيم
.
خداوند باز كلام را بر اساس مشاهده بنا مى نهد و مخاطبان را متوجه حال پيشينيان مى نمايد.
اين آيه، در واقع متمم آيه پيشين : و اعتصموا... مى باشد. سر اين همه تاكيد براى پرهيز از تفرقه و تشتت اين است كه شقاق و اختلاف، مايه اصلى فساد است و ملتى كه در ميان آنان اختلاف باشد و از اتحاد به دور باشد، اين ملت متشتت به سوى بدبختى كشانده مى شود و سرانجام آن، همان طور كه قرآن فرمود:
لهم عذاب عظيم؛ عذابى بزرگ است.
چون اگر وحدت و همبستگى در ميان امت نباشد و تفرقه و جدايى حاكم باشد، هميشه زورگويى و هواهاى نفسانى حكومت مى كند و استعمارگران تفرقه انداز بر آنان مسلط خواهند شد و در همين جهان، ثمرات عذاب عظيم را مى بينند.
از همين روست كه پيامبر عظيم الشان اسلام مى فرمايد:
الجماعه رحمه و الفرقه عذاب؛
جماعت و وحدت، مايه رحمت و تفرقه، مايه عذاب و بدبختى است.
نكته لطيفى كه در آيه و اعتصموا... وجود دارد، اين است كه وحدت نبايد شعارى و ظاهرى باشد و اگر اين گونه باشد، فايده اى ندارد، وحدت بايد بين قلب ها باشد؛ فالف بين قلوبكم.
خداوند بزرگ براى اين كه مسلمانان را از تفرقه و تشتت باز دارد، در انعام مى فرمايد:
ان الذين فرقوا دينهم و كانوا شيعا لست منهم فى شى
ء؛
آنان كه دين را پراكندند (تفرقه ايجاد كردند) و فرقه فرقه شدند، چشم از آن ها بپوش؛ زيرا چنين كسانى به كار تو نيايند (و) تو را با ايشان سر و كارى نباشد.
در واقع، خداوند در اين آيه فرموده است : آنان كه تفرقه ايجاد كنند، راهشان از راه پيامبر جداست، اينان از راه امت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
جدا مى شوند.
در همين سوره همچنين آمده است :
و ان هذا صراطى مستقيما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبيله
.
خداوند در اين آيه، به پيروى از صراط مستقيم فرمان داده و از هرگونه نفاق و تفرقه برحذر داشته است.
در آيه ديگر، خداوند اطاعت از خود و رسولش را مايه وحدت، و نافرمانى را عامل تفرقه و جدايى دانسته است. يعنى اطاعت از ولايت و امامت، وحدت را به دنبال دارد:
و اطيعوا الله و رسوله و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ريحكم و اصبروا ان الله مع الصابرين
؛
و از خدا و رسول اطاعت كنيد و با يك ديگر نزاع نكنيد، كه در اثر تفرقه ضعيف مى شويد و قدرت و عظمت شما نابود خواهد شد و شكيبا باشيد كه خداوند با صابران است.
خداوند بلافاصله بعد از امر به اطاعت فرمود: با هم تنازع و كشمكش نكنيد؛ چون تنازع و اختلاف باعث ضعف اراده مى شود. علامه طباطبايى در تفسير الميزان مى فرمايد:
با نزاع و كشمكش در ميانه خود ايجاد اختلاف نكنيد و در نتيجه، خود را دچار ضعف اراده مسازيد و عزت و دولت و يا غلبه بر دشمن را از دست مدهيد، چون، اختلاف، وحدت كلمه و شوكت و نيروى شما را از بين مى برد.
در اين آيه فوق، ريح استعاره اى است براى قوت و نيرو، تذهب ريحكم؛ يعنى تذهب قوتكم؛ با اختلاف، ضعيف مى شويد، قدرت و قوت شما از بين مى رود و در نتيجه دشمن غلبه پيدا مى كند.
سيد قطب مى گويد:
اطيعوا به صيغه جمع فعل امر، همه را به اطاعت و فرمان بردارى خدا و رسول امر مى كند و در واقع، قرآن گفته است : اگر اطاعت خدا و رسول باشد، نزاع و اختلاف از ميان مى رود و از ميان رفتن آبرو و بر باد رفتن شكوه و عظمت براى مسلمان ها نخواهد بود.
از آن جا كه تنازع يك امر طبيعى است، خداوند براى رفع تنازع، مرجعى معين كرده است، تا مسلمانان هنگام اختلاف به آن رجوع كنند.
آيه الله مهدوى كنى در همين باره مى گويد:
براى رفع تنازع، مرجعى معين شده است، هم مرجع علمى و فكرى و هم مرجع عملى و اجرائى. اما مرجع فكرى و نظرى :
فان تنازعتم فى شى ء فردوه الى الله و الرسول ان كنتم مومنون بالله و اليوم الاخر ذلك خير و احسن تاويلا
چنانچه در امرى اختلاف شما به نزاع و درگيرى كشيد، آن را به خدا و رسول او باز گردانيد، اگر به خدا و روز جزا ايمان داريد كه اين بهتر است.
مرجع رفع نزاع ميان همه مسلمان ها، خدا و رسول است؛ يعنى كتاب خدا و سنت رسول. نكته جالبى كه در اين آيه وجود دارد اين است كه مى فرمايد؛ اگر ايمان به خدا و روز جزا دارد، از مقام تنازع به خدا و رسول برگرديد. معلوم مى شود كسانى كه در مقام تنازع مى مانند و رفع نزاع نمى كنند، گرفتار هواهاى نفسانى بوده و ايمان به خدا و روز جزا ندارند... اما در مقام عمل و اجرا، براى رفع نزاع و مخاصمه فرمود:
اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم
اعتقادات اصولى اى كه شيعه نسبت به اولياء و ائمه معصومين دارد، به جاى خود محفوظ است و جزء معتقدات مذهب ماست؛ ولى مسلم آن است كه اين آيه مربوط به همه زمان هاست و صيغه جمع اولى الامر هم به همين جهت است كه در همه زمان ها، پيروى از ولى امر كه از خودتان باشد، نه از آمريكا و شوروى، لازم است. پس قرآن براى ما راه را گشوده كه براى رفع اختلاف خود، به سوى رهبرى برويد كه از خود شما باشد و از خود شما برخاسته باشد.
نتيجه اين كه، قرآن كريم همه مسلمان ها را به وحدت و يك پارچگى دعوت كرده و از اختلاف و تفرقه نهى مى كند و تمسك به اسلام و قرآن و ولايت و اطاعت از رهبرى را پايه هاى وحدت، و نافرمانى از خدا و رسول و از هواى نفسانى را مايه تفرقه مى داند. همچنين اخوت و برادرى، محبت و الفت و رحمت و مهربانى، امنيت فردى و اجتماعى، تقويت امت و دولت را از آثار مثبت وحدت معرفى مى كند. دشمنى و جنگ، گرفتارى در عذاب دنيوى و اخروى، ضعف و سستى اراده، از بين رفتن عزت و شوكت مسلمانان و تسلط بيگانگان بر جوامع اسلامى، تحليل رفتن قوت و قدرت سياسى و از هم پاشيدگى جامعه را از آثار تفرقه و اختلاف بر مى شمرد.
نخستين شعار پيامبر اسلام براى پيشبرد دين مقدس اسلام، آواى وحدت بود؛ وحدت بر مبناى وحدت معبود شمار پيامبر چنين بود:
قولوا لا اله الا الله تفلجوا
خداى آسمانى موجب طرد خدايانى كه هر قوم براى خود ساخته بود و با تعلق به آن، خود را از ديگران مجزا مى دانست. مى گرديد و وحدت عقيده و وحدت هدف و عمل را نيز در پى داشت. آن حضرت مى دانست كه مهم ترين عاملى كه مشركان را از گرايش به اسلام و وحدت اسلامى باز مى دارد، همبستگى نژادى و قومى است و به همين دليل، در مقام نابودى اين عامل فرمود:
لا فخر لعرب على عجم و لا لاييض على الاسود.
نيز از سوى خداوند، ابلاغ فرمود كه نژاد و قبايل فقط براى شناسايى و معرفى خلق است، نه اين كه موجب امتياز باشد؛
يا ايها الناس انا خلقناكم من ذكروا انثى و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا
.
همچنين حضرت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
مسلمانان را مانند عضوى مى داند كه اگر دردى بر آن عارض شود، اعضاى ديگر را ناآرام و بى قرار مى كند:
ترى المومنين فى تراحمهم و توادهم و تعاطفهم كمثل الجسد اذا اشتكى عضوا تداعى له سائر الجسد بالسهر و الحمى
؛
مومنان در رحمت، مودت، دوستى، احساس و عاطفه، مثل يك بدن هستند كه اگر به يكى از اعضاء آسيبى برسد، به همه اعضا آسيب مى رسد.
شعر معروف سعدى از همين حديث نبوى گرفته شده است :
بنى آدم اعضاى يكديگرند
|
|
كه در آفرينش ز يك گوهرند
|
چو عضوى بدرد آورد روزگار
|
|
دگر عضوها را نماند قرار
|
مولوى نيز در اين باره چنين مى گويد:
مومنان معدود، ليك ايمان يكى
|
|
جسمشان معدود، ليكن جان يكى
|
غير فهم و جان كه درگاو و خر است
|
|
آدمى را عقل و جانى ديگر است
|
باز غير عقل و جان آدمى
|
|
هست جانى در نبى و در ولى
|
جان حيوانى ندارد اتحاد
|
|
تو مجو اين اتحاد از روح باد
|
گر خورد اين نان، نگردد سير آن
|
|
وركشد بار اين، نگردد او گران
|
بلكه اين شادى كند از مرگ او
|
|
او حسد ميرد چو بيند برگ او
|
جان گرگان وسگان هر يك جداست
|
|
متحد جان هاى شيران خداست
|
جمع گفتم جان هاشان من به اسم
|
|
كان يكى صدجان بود نسبت به جسم
|
همچو آن يك نور خورشيد سما
|
|
صد بود نسبت به صحن خانه ها
|
ليك يك باشد همه انوارشان
|
|
چون كه برگيرى تو ديوار از ميان
|
چون نماند خانه ها را قاعده
|
|
مومنان مانند نفس واحده
|
و نيز حضرت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
فرمود:
المومن اخ المومن كالجسد الواحد؛
مؤ من برادر مؤ من است. همه يك پيكرند. ارواح مومنان از يك روح نشات گرفته است. آنان بايد در تمام موارد به يكديگر مدد رسانند و روح وحدت و اتحاد را حفظ نمايند. حضرت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
دستور كشتن فردى را كه موجب تفرقه و اختلاف افكنى در جامعه بود، را صادر كرد و فرمود:
من اتاكم و امركم جميع على رجل واحد يريدان يشق عصاكم او يفرق جماعتكم فاقتلوه
.
كسى كه به نزد شما آمد و قصد دارد با اين كه شما بر فردى گرد آمده و رهبرى او را پذيرفته اند، عصاى شما را بشكند و وحدت شما را تبديل به تفرقه كند، او را بكشيد.
پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
علاوه بر توصيه به وحدت و اتحاد و پرهيز از تفرقه، اقدامات عملى فراوانى در جهت تحقق اين امر مهم انجام داد.
مسلمانان بايد به سنت و سيره گفتارى و عملى پيامبر اسلام توجه داشته باشند و آن حضرت را اسوه و الگو قرار دهند، چون خداوند فرمود:
لقد كان لكم فى رسول الله اسوه حسنه.
در اين جا به قسمتى از سيره و اقدامات عملى آن حضرت در ايجاد وحدت، اشاره اى مى كنيم.
۱. اولين فريضه اى كه در اسلام مقرر گرديد، نماز بود كه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
آن را به جماعت مى گذارد. نماز جماعت، شكوه وحدت در عبادت است. خانه زيد بن ارقم، محل اجتماع مسلمانان بود. مسلمانان در آن جا قرآن مى خواندند و با پيامبر نماز جماعت مى خواندند.
۲. اولين اقدامى كه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
بعد از ورود به مدينه انجام داد، تاسيس مسجد بود كه محل تجمع و عبادت دسته جمعى مسلمانان گشت و حضور در مسجد، اثر فراوانى در وحدت و هماهنگى مسلمانان دارد؛ چون اجتماع در مكانى مقدس و معنوى مثل مسجد، باعث يك دلى، وحدت و ايجاد قدرت مى شود. به اين دليل است كه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
به كسانى كه در مسجد و جماعت حاضر نمى شدند، فرمود:
نزديك است دستور دهم بر در خانه هاى افرادى كه نماز خواندن در مسجد را واگذاشته اند، هيزم بريزند و خانه هايشان را بر سر آنان به آتش بكشند.
در اين زمينه، روايات متعددى وجود دارد، كه دلالت بر نقش مسجد و نماز جماعت در وحدت بين مسلمانان مى كند.
۳. پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
پس از حضور در مدينه، در صدد تاسيس حكومت اسلامى بر آمد چون حكومت بر پايه اختلاف و تفرقه قابل استوار نيست، آن حضرت دو پيمان با مردم بست. يكى، پيمان ميان همه اهل مدينه و ديگرى، پيمان ميان مسلمانان. پيمان اولى، نخستين منشور و قانون اساسى است كه پيامبر صادر كرد، تا بدين وسيله وحدت و يكپارچگى بر تمام مدينه حاكم شود.
متن پيمان نخست چنين است :
بسم الله الرحمن الرحيم، اين نوشته اى است از محمد، پيامبر خداعليه‌السلام
ميان مومنان و مسلمانان قريش و يثرب و كسانى كه بر راه ايشان رفتند و بدينشان پيوستند و همراه ايشان جهاد كردند. اينان در برابر يكديگر مردمان، دستى متحدند. مومنان تقوا پيشه، عليه كسى از خودشان كه ستم كند يا دست اندركار ظلم و تجاوز و فساد ميان مومنان شود. همگى همدست خواهند بود. از يهوديان ساكن حومه مدينه هر كه از ما پيروى كند، يارى ما را خواهد داشت و در اين حقوق برابر است. يهوديان و غلامانشان از حقوق امضاء كنندگان اين قرارداد برخوردارند و با آن ها به نيكى رفتار مى شود.
بر اساس اين پيمان، همه اهل مدينه با هر عقيده و مكتبى كه داشتند، از حقوق شهروندى برخوردار بودند و مى توانستند با هم متحد باشند و بر اساس تعهد و پيمانى كه بستند، با هم و در كنار هم زندگى مسالمت آميزى داشته باشند. وحدت ملى به به اين معنا نيست كه همه عقيده ها و سليقه هاى سياسى يكى شود؛ بلكه به اين معناست كه همه بر اشتراكات تكيه كنند و از تفرقه و اختلاف پرهيز و در مقابل دشمنان، موضع مشترك اتخاذ نمايند.
پيمان دوم، پيمان عقد مواخاه يا برادرى ناميده شد، فلسفه اش اين بود كه ميان انصار و مهاجرين، فاصله قومى و نژادى بسيارى بود و منافقان و دشمنان داخلى براى در همين ريختن جامعه نو بنياد اسلامى، اميد به ايجاد اختلاف ميان آن ها داشتند، پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
براى ريشه كن كردن موجبات اختلاف، بر اساس انما المومنين اخوه، بين مهاجرين و انصار پيمان برادرى بست و با اين كار، اختلاف چندين ساله، بين قبايل مختلف، به ويژه بين اوس و خزرج و همچنين بين انصار و مهاجر را از بين برد و نظام اسلامى را بر پايه وحدت و اتحاد بنا نهاد.
۴. حضرت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
در حجه الوداع، مسلمانان را به وحدت دعوت فرمود:
دمائكم و اموالكم عليكم حرام الى ان تلقوا ربكم كحرمه يوكم هذا و حرمه شهركم هذا... و اعقلوا تعلمن ان كل مسلم اخ المسلم و ان المسلمين اخوه
؛
خون ها و اموال شما بر شما حرام است، تا آن كه خدا را در قيامت ملاقات كنيد، همچون حرمت اين روز و حرمت اين ماه... بيانديشيد و بدانيد كه مسلمان برادر مسلمان است و مسلمانان برادران او هستند.
پيامبر اسلام همواره جامعه اسلامى را به وحدت و برادرى دعوت مى كرد و با هرگونه تفرقه و جدايى به شدت برخورد مى كرد. همه ما بايد با الهام از دستورهاى حيات بخش اسلام و پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
الفت و اتحاد را بين خودمان زياد كنيم و عوامل تفرقه را از بين ببريم؛ چون عمل به سخنان پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
موجب حيات، بالندگى، عزت و سرافرازى ماست؛
يا ايها الذين امنوا استجيبوا لله و الرسول اذا دعاكم لما يجيبكم.
اى اهل ايمان چون خدا و رسول شما را به ايمان دعوت كنند اجابت كنيد تا به حيات ابد رسيد.
علىعليه‌السلام
و وحدت
بعد از اين كه وحدت را از ديدگاه قرآن و سنت ذكر كرديم، اهميت وحدت و زيان تفرقه و اختلاف را از نگاه علىعليه‌السلام
و نهج البلاغه پى مى گيريم.
در نهج البلاغه، علىعليه‌السلام
بزرگ ترين ره آورد نبوت پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله
را ايجاد الفت و اتحاد در ميان مردم متفرق و پراكنده مى داند؛ مردمى كه در اثر تعصب و نادانى به جان هم افتاده و بر لبه پرتگاه سقوط و نابودى ايستاده بودند. نبى اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله
در اثر تعاليم حيات بخش اسلام، انسان ها را متوجه خداى واجد ساخت و در يك صف قرار داد؛ امتيازات موهوم را از ميان برداشت؛ سياه و سفيد، عرب و عجم، فقير و غنى، شريف و وضيع، همه را فرزندان يك پدر و مادر معرفى كرد و فضيلت و امتياز را تنها به تقوا و علم و جهاد دانست.
علىعليه‌السلام
به اصحابش گوشزد مى كند تا قدر اين نعمت بزرگ الهى را بدانند؛ نعمتى كه قرآن كريم درباره مى فرمايد:
و اذكر نعمت الله عليكم اذ كنتم اعدا فالف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخوانا و كنتم على شفا حفره من النار فانقذكم منها
؛
به ياد بياوريد اين نعمت بزرگ خدا را كه شما با هم دشمن بوديد، خدا به واسطه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
در دل هاى شما الفت و مهربانى انداخت و همه به لطف خداوند، برادر دينى يك ديگر شديد و در پرتگاه آتش بوديد، خدا شما را نجات داد.
علىعليه‌السلام
به اين دستاورد مهم پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
اشاره مى كند و مى فرمايد:
قد صرفت نحوه افئده الابرار و ثنبت اليه ازمه الابصار، دفن الله به الضغائن و اطفا به النوائر الف به اخوانا
؛
دل هاى نيكوكاران شيفته او گشت؛ عنان ديده ها به سوى او متوجه شد؛ به بركت وجودش، خداوند كينه هاى ديرينه را دفن كرد، آتش دشمنى ها را خاموش نمود و مردم را با يك ديگر الفت داد و برادر ساخت.
همچنين مى فرمايد:
فصدع بما امر به، و بلغ رسالات ربه، فلم الله به الصدع، ورتق به الفتق، و الف به الشمل بين ذوى الارحام، بعد العداوه الواغره فى الصدور، و الضغائن القادحه فى القلوب.
پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله
آن چه را كه به او فرموده شد آشكار كرد، و پيام هاى پروردگارش را رساند، او شكافهاى اجتماعى را به وحدت اصلاح، و فاصله ها را پيوستگى بخشيد، ميان خويشاوندان يگانگى برقرار كرد پس از آن كه آتش دشمنى ها، و كينه هاى برافروخته در دلها راه يافته بود.
نيز مى فرمايد:
الى ان بعث الله سبحانه محمدا رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله
لانجاز عدته، و اتمام نبوته، ماخوذا على النبيين ميثاقه، مشهوره سماته، كريما ميلاده.
و اهل الارض يومئذ ملل متفرقه، و اهواء منتشره، و طرائق متشتته، بين مشبه لله بخلقه، او ملحد فى اسمه، او مشير الى غيره. فهداهم به من الضلاله، و انقذهم بمكانه من الجهاله. ثم اختار سبحانه لمحمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
لقاءه ورضى له ما عنده، و اكرمه عن دار الدنيا، ورغب به عن مقام البلوى، فقبضه اليه كريماصلى‌الله‌عليه‌وآله
.
تا اينكه خداى سبحان، براى وفاى به وعده خود، و كامل گردانيدن دوران نبوت، حضرت محمد (كه درود خدا بر او باد) را مبعوث كرد، پيامبرى كه از همه پيامبران پيمان پذيرش نبوت او را گرفته بود، نشانه هاى او شهرت داشت، و تولدش بر همه مبارك بود.
روزگارى كه مردم روى زمين داراى مذاهب پراكنده، خواسته هاى گوناگون، و روشهاى متفاوت بودند، عده اى خدا را به پديده ها تشبيه كرده، و گروهى نام هاى ارزشمند خدا را انكار و به بت ها نسبت مى دادند، و برخى به غير خدا اشاره مى كردند.
پس خداى سبحان، مردم را به وسيله محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
از گمراهى نجات داد و هدايت كرد، و از جهالت رهايى بخشيد.
سپس ديدار خود را براى پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
برگزيد، و آن چه نزد خود داشت براى او پسنديد، و او را با كوچ دادن از دنيا گرامى داشت، و از گرفتارى ها و مشكلات رهايى بخشيد و كريمانه قبض، روح كرد.
علىعليه‌السلام
در موارد متعدد، فلسفه صبر ۲۵ ساله خود را حفظ وحدت و كيان اسلام و دورى از تفرقه و پراكندگى امت اسلامى مطرح مى كند؛ على رغم اين كه حكومت و خلافت شايسته او بود.
آن حضرت در يكى از نامه ها، فلسفه بيعت با ابوبكر و صبر و سكوت خود را چنين بيان مى كند:
اما بعد، فان الله سبحانه بعث محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
نذيرا للعالمين، و مهيمنا على المرسلين. فلما مضىعليه‌السلام
تنازع المسلمون الامر من بعده. فو الله ما كان يلقى فى روعى، و لا يخطر ببالى، ان العرب تزعج هذا الامر من بعدهصلى‌الله‌عليه‌وآله
عن اهل بيته، و لا انهم منحوه عنى من بعده! فما راعنى الا انثيال الناس على فلان يبايعونه.
فامسكت يدى حتى رايت راجعه الناس قد رجعت عن الاسلام، يدعون الى محق دين محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
فخشيت ان لم انصر الاسلام و اهله ان ارى فيه ثلما او هدما، تكون المصيبه به على اعظم من فوت ولايتكم التى انما هى متاع ايام قلائل، يزول منها ماكان، كما يزول السراب، او كما يتقشع السحاب؛
فنهضت فى تلك الاحداث حتى زاح الباطل وزهق، و اطمان الدين و تنهنه.
پس از ياد خدا و درود! خداوند سبحان محمد را فرستاد تا بيم دهنده جهانيان، و گواه پيامبران پيش از خود باشد، آنگاه كه پيامبر به سوى خدا رفت. مسلمانان، پس از وى در كار حكومت با يكديگر درگير شدند.
در فكرم مى گذشت، و در نه خاطرم مى آمد كه عرب خلافت را پس از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله
از اهل بيت او بگرداند، يا مرا پس از وى از عهده دار شدن حكومت باز دارند، تنها چيزى كه نگرانم كرد شتافتن مردم به سوى فلان شخص بود كه با او بيعت كردند.
آنجا كه ديدم گروهى از اسلام بازگشته، مى خواهند دين محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
را نابود سازند. پس ترسيدم كه اگر اسلام و طرفدارانش را يارى نكنم، رخنه اى در آن بينم يا شاهد نابودى آن باشم، كه مصيبت آن بر من سخت تر از رها كردن حكومت بر شماست، كه كالاى چند روزه دنياست، به زودى ايام آن مى گذرد چنانكه سراب ناپديد شود، يا چونان پاره هاى ابر كه زود پراكنده مى گردد.
پس در ميان آن آشوب و غوغا بپا خواستم تا آن كه باطل از ميان رفت و دين استقرار يافته، آرام شد.
حضرت علىعليه‌السلام
در دوره خلافت عمر با چنين مصلحت انديشى براى اسلام و جامعه اسلامى، صبر كرد؛ در حالى كه خودش مى فرمايد:
حتى مضى الاول لسبيله، فادلى بها الى فلان بعده.
ثم تمثل بقول الا عشى :
شتان ما يومى على كورها
و يوم حيان اخى جابر
فيا عجبا! بيناهو يستقبلها يغلظ كلمها، و يخشن مسها، و يكثر العثار فيها، و الاعتذار منها، فصاحبها كزاكب الصعبه ان اشنق لها خرم، و ان اسلس لها تفحم.
فمنى الناس لعمر الله بخبط و شماس، و تلون و اعتراض؛ فصبرت على طول المده، وشده المحنه، حتى اذا مضى لسبيله.
تا اينكه خليفه اول، به راه خود رفت و خلافت را به پسر خطاب سپرد.
(سپس امام على مثلى را با شعرى از اعشى عنوان كرد)
مرا با برادر جابر حيان چه شباهتى است؟
من همه روز را در گرماى سوزان كار كردم و او راحت و آسوده در خانه بود!!
شگفتا! ابابكر كه در حيات خود از مردم مى خواست عذرش را بپذيرند، چگونه در هنگام مرگ، خلافت را به عقد ديگرى در آورد؟
هر دو از شتر خلافت سخت دوشيدند و از حاصل آن بهره مند گرديدند.
سرانجام اولى حكومت را به راهى در آورد، و به دست كسى عمر سپرد، كه مجموعه اى از خشونت، سختگيرى، اشتباه و پوزش طلبى بود، زمامدار مانند كسى كه بر شترى سركش، سوار است، اگر عنان محكم كشد، پرده هاى بينى حيوان پاره مى شود، و اگر آزادش گذارد، در پرتگاه سقوط مى كند.
سوگند بخدا مردم در حكومت دومى، در ناراحتى و رنج مهمى گرفتار آمده بودند و دچار دوروييها و اعتراض ها شدند، و من در اين مدت طولانى محنت زا، و عذاب آور، چاره اى جز شكيبايى نداشتم، تا آن كه روزگار عمر هم سپرى شد.
حضرت علىعليه‌السلام
براى حفظ وحدت و نظام اسلامى، بارها به هدايت عمر پرداخت و او را راهنمايى كرد، تا جايى كه بارها عمر گفته است :
لولا على الهلك عمر
حضرت علىعليه‌السلام
در شوراى شش نفره، پس از انتخاب عثمان به وسيله عبدالرحمان بن عوف، آمادگى خود را براى همكارى اين چنين بيان مى كند:
لقد علمتم انى احق الناس بها من غيرى والله لا سلمن ما سلمت امور المسلمين ولم يكن فيها جور الا على خاصه
شما، خود مى دانيد كه من شايسته ترين فرد بين مردم براى خلافت هستم. به خدا قسم! مادامى كه كار مسلمانان به سامان باشد و رقيبان من تنها به كنار زدن من قناعت كنند و تنها من مورد ستم واقع شوم، مخالفتى نخواهم كرد و تسليم خواهم بود.
علىعليه‌السلام
اصل يا همه يا هيچ را در مورد فوق محكوم مى داند و براى ايمن بودن از فتنه و فساد و نيز نظم و وحدت امور مسلمانان، از حق خود گذشت نمود و با ابوبكر، عمر و عثمان بيعت كرد. علىعليه‌السلام
بنيان گذار واقعى وحدت بين مسلمين بوده و با اين كه امامت و خلافت را حق خود مى دانست؛ اما براى حفظ وحدت مسلمين و جلوگيرى از تفرقه از حق خود گذشت و با هر سه خليفه بيعت نمود و با آن ها نهايت همكارى و همراهى را نمود تا از رهگذر اختلاف و تفرقه، دشمنان نتوانند به كيان اسلام و مسلمين ضربه بزنند و اين نهايت و اوج ايثار و از خودگذشتگى است.
عبدالمتعال صعيدى، استاد دانشگاه الازهر، از علماء اهل سنت در مقاله اى تحت عنوان على بن ابيطالب و تقريب بين المذاهب مى نويسد:
اين فضيلت بزرگ براى على بن ابيطالب رضى الله عنه و كرم الله وجهه است كه اولين بنبان گذار تقريب بين مذاهب بود، تا اختلاف راى و نظر موجب تفرقه و پراكندگى نگردد و غبار دشمنى ميان طوائف مختلف برپا نشود، بلكه با وجود اختلاف نظر، وحدت و يگانگى خود را حفظ كنند و برادروار زندگى نمايند. هر كس نسبت به نظر برادرش، يكى از دو وجه را در پيش بگيرد، يا برادرش را نسبت به راى و نظرش آزاد گذارد، (چه اين كه هر صاحب نظرى يا نظرش صائب است و ماجور و يا بر خطاست و معذور) يا با برادرش به نحو شايسته درباره موضوع مورد اختلاف به بحث و گفتگو مى پردازد، به طورى كه تعصبى نباشد، بلكه مقصود از بحث رسيدن به حقيقت باشد نه غلبه و پيروزى و اين يكى از فضائل علىعليه‌السلام
است كه از فضيلت و شرافت خانوادگى و قرابتش به پيغمبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
و سبقتش در ايمان، كمتر نيست. او بود كه جهاد به راى و جهاد به مال و جهاد به شمشير كرد. نخستين اختلاف ميان مسلمين، اختلاف بر سر خلافت بود و على رضى الله عنه با آن كه مى دانست از ديگران به خلافت سزاوارتر است ولى با ابوبكر و عمر و عثمان به مدارا رفتار كرد و از هيچ گونه كمك نسبت به آنان دريغ نفرمود تا نمونه عالى مدارا و حافظ اتحاد به هنگام اختلاف راى باشد. و چون با اصرار مسلمين به خلافت رسيد، هيچ كس را ملزم به قبول خلافتش نكرد و نسبت به ياران خود آن قدر روح گذشت و مناعت داشت كه عليه خوارج حكم ننمود تا وقتى كه شمشير به رويش كشيدند و دستور داد از قاتلش به خوبى پذيرايى كنند و بيش از يك ضربه به او نزنند.
در خطبه شقشقيه، مشهورترين خطبه نهج البلاغه، كه دانشمندان بزرگ اهل سنت، از جمله : ابن ابى الحديد، محمد عبده، فخر رازى، ملا سعه تفتازانى، قاضى يوسف و محى الدين خياط، آن را شرح كرده اند، امام علىعليه‌السلام
در اول خطبه، گله و شكاياتى از خلفاى پيشين خود مى نمايد و آنان را به صفاتى معرفى مى كند كه تاريخ و روايات هم وجود آن صفات را تاييد مى كند.
در وسط سخنرانى، مردى روستايى پيش آمد و نامه يى به آن حضرت داد.
حضرت علىعليه‌السلام
مشغول خواندن نامه شد و از ادامه سخن منصرف گشت، ابن عباس كه در آن مجلس حاضر بود، گفت : دنباله سخن را ادامه دهيد.
حضرت علىعليه‌السلام
فرمودند:
تلك شقشقه هدرت ثم قرت و به سخن خود ادامه نداد.
گويا امام علىعليه‌السلام
مى خواست بفرمايد:
با وجود آن كه آنچه گفتم : يك حقيقت تاريخى است، ولى توضيح و ادامه آن را خوش ندارم، زيرا يادآورى اين مطالب ايجاد كدورت مى كند. جريانى بود كه گذشت و تمام شد، آن سه نفر مردند و روز قيامت محكمه عدلى هست و خدا بهترين داور است، شما دنباله اين مطلب را نگيريد و از آن سوال نكنيد و در راه آن به بحث و گفتگو نپردازيد.
روشن تر از خطبه شقشقيه، در مطرح نكردن امور اختلاف انگيز، پاسخى است كه امام علىعليه‌السلام
به مرد اسدى مى دهد، وقتى مرد اسدى از او سوال كرد:
كيف دفعكم قومكم عن هذا المقام و انتم احق به؛
با اين كه شما (بنى هاشم) به مقام خلافت سزاوارتر بوديد، چگونه شد كه شما را كنار زدند؟
حضرت فرمود:
يا اخا بنى اسد، انك لقلق الوضين، ترسل فى غير سدد، ولك بعد دمامه الصهر و حق المساله، و قد استعلمت فاعلم : اما الاستبداد علينا بهذا المقام و نحن الا علون نسبا، و الاشدون برسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله
نوطا، فانها كانت اثره شحت عليها نفوس قوم، و سخت عنها نفوس آخرين؛ و الحكم الله، و المعود اليه القيامه.
اى برادر بنى اسدى! تو مردى پريشان و مضطربى كه نابجا پرسش مى كنى، ليكن تو را حق خويشاوندى است، و حقى كه در پرسيدن دارى و بى گمان طالب دانستنى، پس بدان كه : ظلم و خودكامگى كه نسبت به خلافت بر ما تحميل شد، در حالى كه ما را نسب برتر و پيوند خويشاوندى با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله
، استوارتر بود، جز خودخواهى و انحصار طلبى چيز ديگرى نبود كه : گروهى بخيلانه به كرسى خلافت چسبيدند و گروهى سخاوتمندانه از آن دست كشيدند، داور خداست و بازگشت همه ما به روز قيامت است.
امام علىعليه‌السلام
سپس به شعرى از امرء القيس استشهاد كرد:
ودع عنك نهبا صيح فى حجراته؛
سخن را از گذشتگان را بگذار و از آنچه امروز با آن امروز مواجه هستيم؛ يعنى معاويه و جنگ با شاميان بگو.
ما از اين پرسش و پاسخ مى فهميم كه حضرت مايل نبود مسائل اختلاف انگيز مطرح شود؛ در حالى كه خطر بزرگى مثل معاويه متوجه جامعه اسلامى بود و امروز هم بايد ملت ما مواظب مسائل اصلى و خطرات مهمى كه متوجه انقلاب و نظام است باشد و با اختلافات و كشمكش بى حاصل سياسى و درگيرى هاى جناحى، خود را مشغول نكند و از دشمنان و توطئه هاى آن ها غافل نباشد.
علىعليه‌السلام
بزرگ ترين عامل عزت و سرفرازى امت هاى پيشين را اتحاد و اتفاق و بالاترين عامل شكست و ذلت و سقوط آن ها را تفرقه و جدايى مى داند. امامعليه‌السلام
در خطبه ۲۳۴، (خطبه قاصعه) به طور مبسوط، به اين نكته اشاره مى كند:
و احذروا ما نزل بالامم قبلكم من المثلات بسوء الافعال، و ذميم الاعمال. فتذ كروا فى الخير و الشر احوالهم، و احذروا ان تكونوا امثالهم.
فاذا تفكرتم فى تفاوت حاليهم، فالزموا كل امر لزمت العزه به شانهم، وزاحت الاعداء له عنهم، و مدت العافيه به عليهم، و انقادت النعمه له معهم، و وصلت الكرامه عليه حبلهم من الاجتناب للفرقه، و اللزوم للالفه، و التحاض عليها، و التواصى بها.
و اجتنبوا كل امر كسر فقرتهم، و اوهن منتهم؛ من تضاغن القلوب، و تشاحن الصدور، و تدابر النفوس، و تخاذل الايدى. و تدبروا احوال الماضين من المومنين قبلكم، كيف كانوا فى حال التمحيص و البلاء. الم يكونوا اثقل الخلائق اعباء، واجهد العباد بلاء و اضيق اهل الدنيا حالا. اتخذتهم الفراعنه عبيدا فساموهم سوء العذاب. و جرعوهم المرار، فلم تبرح الحال بهم فى ذل الهلكه و قهر الغلبه، لا يجدون حيله فى امتناع، و لا سبيلا الى دفاع حتى اذا راى الله سبحانه جد الصبر منهم على الاذى فى محبته، و الاحتمال للمكروه من خوفه، جعل لهم من مضايق البلاء فرجا، فابدلهم العز مكان الذل، و الامن مكان الخوف، فصاروا ملوكا حكاما، و ائمه اعلاما، و قد بلغت الكرامه من الله لهم ما لم تذهب الامال اليه بهم.
فانظروا كيف كانوا حيث كانت الاملاء مجتمعه، و الاهواء موتلفه، و القلوب معتدله، و الايدى مترادفه، و السيوف متناصره، و البصائر نافذه، و العزائم واحده. الم يكونوا اربابا فى اقطار الارضين، و ملوكا على رقاب العالمين!
فانظروا الى ما صاروا اليه فى آخر امورهم، حين وقعت الفرقه، و تشتتت الالفه، و اختلفت الكلمه و الافئده، و تشعبوا مختلفين، و تفرقوا متحاربين، قد خلع الله عنهم لباس كرامته، وسلبهم غضاره نعمته، و بقى قصص اخبارهم فيكم عبرا للمعتبرين.
فاعتبروا بحال ولد اسماعيل و بنى اسحاق و بنى اسرائيلعليهم‌السلام
. فما اشد اعتدال الاحوال، و اقرب اشتباه الامثال!
تاملوا امرهم فى حال تشتنهم و تفرقهم، ليالى كانت الا كاسره و القياصره اربابا لهم، يحتازونهم عن ريف الافاق، و بحر العراق، و خضره الدنيا، الى منابت الشيح، و مها فى الريح، ونكد المعاش، فتركوهم عاله مساكين اخوان دبر ووبر، اذل الامم دارا، و اجدبهم قرارا، لا ياوون الى جناح دعوه يعتصمون بها، و لا الى ظل الفه يعتمدون على عزها. فالاحوال مضطربه، و الايدى مختلفه، و الكثره متفرقه؛ فى بلاء ازل، و اطباق جهل! من بنات مووده، و اصنام معبوده، و ارحام مقطوعه، و غارات مشنونه.
فانظروا الى مواقع نعم الله عليهم حين بعث اليهم رسولا، فعقد بملته طاعتهم، و جمع على دعوته الفتهم : كيف نشرت النعمه عليهم جناح كرامتها، و اسالت لهم جداول نعيمها، و التفت المله بهم فى عوائد بركتها.
فاصبحوا فى نعمتها غرقين و فى خضره عيشها فكهين. قد تربعت الامور بهم، فى ظل سلطان قاهر، و اوتهم الحال الى كنف عز غالب، و تعطفت الامور عليهم فى ذرى ملك ثابت. فهم حكام على العالمين، و ملوك فى اطراف الارضين. يملكون الامور على من كان يملكها عليهم، و يمضون الاحكام فيمن كان يمضيها فيهم! لا تغمز لهم قناه، و لا تقرع لهم صفاه!
الا و انكم قد نفضتم ايديكم من حبل الطاعه، و ثلمتم حصن الله المضروب عليكم، باحكام الجاهليه. فان الله سبحانه قد امتن على جماعه هذه الامه فيما عقد بينهم من حبل هذه الالفه التى ينتقلون فى ظلها، و ياوون الى كنفها، بنعمه لا يعرف احد من المخلوقين لها قيمه، لانها ارجح من كل ثمن، و اجل من كل خطر.
از كيفرهايى كه بر اثر كردار بد و كارهاى ناپسند بر امت هاى پيشين فرود آمد بپرهيزيد و حالات گذشتگان را در خوبيها و سختى ها به ياد آوريد و بترسيد كه همانند آنها باشيد، پس آنگاه كه در زندگى گذشتگان مطالعه و انديشه مى كنيد، عهده دار چيزى باشيد كه عامل عزت آنان بود و دشمنان را از سر راهشان برداشت، و سلامت و عافيت زندگى آنان را فراهم كرد، و نعمت هاى فراوان را در اختيارشان گذاشت، و كرامت و شخصيت به آنان بخشيد، كه از تفرقه و جدايى اجتناب كردند و بر وحدت و همدلى همت گماشتند، و يكديگر را به وحدت واداشتند و سفارش كردند.
و از كارهايى كه پشت آنها را شكست، و قدرت آنها را در هم كوبيد، چون كينه توزى با يكديگر، پر كردن دلها از بخل و حسد، به يكديگر پشت كردن و از هم بريدن، و دست از يارى هم كشيدن، بپرهيزيد.
و در احوالات مومنان پيشين انديشه كنيد، كه چگونه در حال آزمايش و امتحان بسر بردند، آيا بيش، از همه مشكلات بر دوش آنها نبود؟ و آيا بيش از همه مردم در سختى و زحمت نبودند؟ و آيا از همه مردم جهان بيشتر در تنگنا قرار نداشتند؟ فرعونهاى زمان، آنها را بردگى كشاندند و همواره بدترين شكنجه ها را بر آنان وارد كردند، و انواع تلخى ها را به كامشان ريختند، كه اين دوران ذلت و هلاكت و مغلوب بودن، تداوم يافت نه راهى وجود داشت كه سرپيچى كنند، و نه چاره اى كه از خود دفاع نمايند، تا آن كه خداوند، تلاش و استقامت و بردبارى در برابر ناملايمات آنها را، در راه، دوستى خود، و قدرت تحمل ناراحتى ها را براى ترس از خويش، مشاهده فرمود.
آنان را از تنگناهاى بلا و سختى ها نجات داد، و ذلت آنان را به عزت و بزرگوارى، و ترس آنها را به امنيت تبديل فرمود، و آنها را حاكم و زمامدار و پيشواى انسانها قرار داد، و آن قدر كرامت و بزرگى از طرف خدا به آنها رسيد كه خيال آن را نيز در سر نمى پروراندند.
پس انديشه كنيد كه چگونه بودند؟ آنگاه كه :
وحدت اجتماعى داشتند، خواسته هاى آنان، يكى، قلبهاى آنان يكسان، و دستهاى آنان مددكار يكديگر، شمشيرها يارى كننده نگاهها به يكسو دوخته، و اراده ها واحد و همسو بود، آيا در آنحال مالك و سرپرست سراسر زمين نبودند؟ و رهبر و پيشواى همه دنيا نشدند؟
پس به پايان كار آنها نيز بنگريد! در آن كه به تفرقه و پراكندگى روى آوردند، و الفت و دوستى آنان از بين رفت و سخن ها و دلهايشان گوناگون شد، از هم جدا شدند، به حزبها و گروه ها پيوستند. خداوند لباس كرامت خود را از تنشان بيرون آورد، و نعمت هاى فراوان شيرين را از آنها گرفت، و داستان آنها در ميان شما عبرت انگيز باقى ماند.
از حالات زندگى فرزندان اسماعيل پيامبر، و فرزندان اسحاق پيامبر، فرزندان اسراييل يعقوب (كه درود بر آنان باد) عبرت گيريد، راستى چقدر حالات ملتها با هم يكسان، و در صفات و رفتارشان با يكديگر همانند است.
در احوالات آنها روزگارى كه از هم جدا و پراكنده بودند انديشه كنيد، زمانى كه پادشاهان كسرى و قيصر بر آنان حكومت مى كردند و آنها را از سرزمينهاى آباد، از كناره هاى دجله و فرات و از محيطهاى سرسبز و خرم دور كردند، و به صحراهاى كم گياه و بى آب و علف، محل وزش بادها و سرزمينهايى كه زندگى در آنجاها مشكل بود تبعيد كردند.
آنان را در مكانهاى نامناسب، مسكين و فقير، هم نشين شتران ساختند. خانه هاشان پست ترين خانه ملت ها، و سرزمين زندگيشان خشك ترين بيابانها بود، نه دعوت حقى وجود داشت كه به آن روى آورند و پناهنده شوند، و نه سايه الفتى وجود داشت كه در عزت آن زندگى كنند، حالات آنها دگرگون و قدرت آنها پراكنده، و جمعيت انبوهشان متفرق بود، در بلايى سخت، و در جهالتى فراگير فرو رفته بودند، دختران را زنده به گور و بت ها را پرستش مى كردند و قطع رابطه با خويشاوندان، و غارتگرى هاى پياپى در ميانشان رواج يافته بود.
حال به نعمت هاى بزرگ الهى كه به هنگامه بعثت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
بر آنان فرو ريخت بنگريد، كه چگونه اطاعت آنان را با دين خود پيوند داد؟ و با دعوتش آنها را به وحدت رساند؟ چگونه نعمت هاى الهى بالهاى كرامت خود را بر آنان گستراند و جويبارهاى آسايش و رفاه برايشان روان ساخت؟ و تمام بركات آيين حق آنها را در برگرفت؟
در ميان نعمت ها غرق گشتند، و در خرمى زندگانى شادمان شدند، امور اجتماعى آنان در سايه قدرت حكومت اسلام استوار شد، و در پرتو عزتى پايدار آرام گرفتند، و به حكومتى پايدار رسيدند، پس آنان حاكم و زمامدار جهان شدند، و سلاطين روى زمين گرديدند، و فرمانرواى كسانى شدند كه در گذشته حاكم بودند، و قوانين الهى را بر كسانى اجراء مى كنند كه آنها مجريان احكام بودند، و در گذشته كسى قدرت درهم شكستن نيروى آنان را نداشت، و هيچ كس خيال مبارزه با آنان را در سر نمى پروراند.
آگاه باشيد كه شما هم اكنون دست از رشته اطاعت كشيديد، و با زنده كردن ارزشهاى جاهليت، دژ محكم الهى را درهم شكستيد، در حالى كه خداوند بر اين امت اسلامى بر وحدت و برادرى منت گذارده بود، كه در سايه آن زندگى كنند، نعمتى بود كه هيچ ارزشى نمى توان همانند آن تصور كرد، زيرا از هر ارزشى گران قدرتر، و از هر كرامتى والاتر بود.
امام علىعليه‌السلام
در اين فراز نسبتا مفصل از خطبه قاصعه، به بهره گيرى از حالات گذشتگان اشاره نموده و وحدت و اتحاد را موجب عزت و سربلندى دولت و ملت، نابودى دشمنان، فراوانى نعمت و فرمانروايى و حكومت بر جهانيان مى داند و تفرقه و پراكندگى را موجب سست شدن قدرت، خوار و ذليل شدن، اسير دست دشمنان گرديدن، جنگ و خون ريزى و نابودى ملت مى داند و براى اثبات مطلب خود، شواهدى از سرگذشت پيشينيان، از فرزندان اسماعيل و اسحاق و يعقوب ذكر مى كند و به مردم زمان خود هشدار مى دهد كه زمان ها بسيار به هم شبيه و مثال ها نزديك به هم هستند، يعنى همان طورى كه پيشينيان بعد از آن همه عزت و شوكت در سايه وحدت و اتحاد، به خاطر تفرقه و پراكندگى نابود گشتند، شما اعراب هم بعد از آن همه عزت و شوكتى كه در سايه وحدت و الفتى كه توسط پيامبر اسلام ايجاد شد الان دچار تفرقه شديد.
امام علىعليه‌السلام
علل صعود و سقوط و شكست و پيروزى حكومت ها را در يكى از خطبه ها مطرح كرده و يكى از مهم ترين عوامل صعود و پيروزى را وحدت و يكى از مهم ترين عوامل سقوط و شكست را در تفرقه دانسته است.
حضرت علىعليه‌السلام
در خطبه ۲۵ نهج البلاغه، مى فرمايد:
انبئت بسرا قد اطلع اليمن، و انى والله لاظن ان هولاء القوم سيدالون منكم باجتماعهم على باطلهم، و تفرقكم عن حقكم، و بمعصيتكم امامكم فى الحق، و طاعتهم امامهم فى الباطل، و بادائهم الامانه الى صاحبهم و خيانتكم، و بصلاحهم فى بلادهم و فسادكم. فلو ائتمنت احدكم على قعب لخشيت ان يذهب بعلاقته.
به من خبر رسيده كه بسر بن ارطاه بريمن تسلط يافت، سوگند بخدا مى دانستم كه مردم شام بزودى بر شما غلبه خواهند كرد.
زيرا آنها در يارى كردن باطل خود، وحدت دارند، و شما در دفاع از حق متفرقيد، شما امام خود را در حق نافرمانى كرده و آنها امام خود را در باطل فرمانبردارند.
آنها نسبت به رهبر خود امانتدار و شما خيانتكاريد، آنها در شهرهاى خود به اصلاح و آبادانى مشغولند و شما به فساد و خرابى (آنقدر فرومايه ايد) اگر من كاسه چوبى آب را به يكى از شماها امانت دهم مى ترسم كه بند آن را بدزديد.
حضرت على در اين جا، چهار عامل مهم را در پيروزى و چهار عامل مهم را در شكست و سقوط حكومت ها برمى شمارد كه عبارتند از:
الف - چهار عامل پيروزى :
۱ - وحدت؛
۲ - اطاعت و پيروى از رهبرى جامعه؛
۳ - اداى امانت و وفاى به عهد و پيمانى كه با رهبر بسته اند؛
۴ - اصلاح و آبادانى.
ب - چهار عامل شكست :
۱ - تفرقه و پراكندگى؛
۲ - نافرمانى از دستورهاى رهبر و حاكم جامعه؛
۳ - خيانت در امانت و شكستن بيعت و پيمان با رهبر؛
۴ - فساد در جامعه.
اين عوامل درباره همه حكومت ها و ملت ها صدق مى كند و اختصاص به حكومت و يا ملت اسلامى ندارد. اين فرمايش مهم علىعليه‌السلام
مى تواند درس بسيار مهمى براى همه حكومت هاى بشرى، به ويژه حكومت اسلامى باشد.
علىعليه‌السلام
در نهج البلاغه، امامت را عامل انسجام امت مطرح معرفى مى كند:
فرض الله الايمان تطهيرا لكم من الشرك... و الامامه نظاما للامه و الظاعه تعظيما لامامه؛
خداوند، ايمان را براى رهايى شما از پليدى شرك... و امامت را براى نظام يافتن و انسجام امت و اطاعت از امام را براى بزرگ داشت و عظمت امامت قرار داد.
حضرت علىعليه‌السلام
امامت را عامل انسجام و وحدت امت مى داند، چون رهبر جامعه را به جلو مى برد و مشكلات مردم را برطرف مى كند و آن ها را در مقابل دشمنان متحد مى كند.
در روايت مشهورى كه فضل بن شاذان نيشابورى از امام رضاعليه‌السلام
نقل كرده است، امامت را موجب قوام و پايدارى جامعه، متحد كردن مردم در مقابل دشمنان، بازداشتن از فساد و تباهى و تامين سعادت دنيا و آخرت انسان مى داند.
حضرت زهراعليها‌السلام
نيز مى فرمايد:
ففرض الله الايمان تطهيرا من الشرك... و طاعتنا نظاما للمله و امامتنا امانا من الفرقه؛
پس خداوند ايمان را به جهت پاك ساختن انسان ها از شرك، و اطاعت از ما را به جهت نظام بخشيدن به امور مردم، و امامت و رهبرى ما را به جهت جلوگيرى از تفرقه واجب فرموده است.
امامت عامل انسجام است، چون يكى از كارهايى كه رهبر انجام مى دهد، تشكيل امت است و امت به معناى ملتى است كه وحدت هدف داشته باشد. وظيفه امامت، تشكيل امت و وظيفه امت، اطاعت از امامت مى باشد، وحدت امت و امامت، سنگ بناى تشكيل حكومت اسلامى مى باشد كه شالوده مكتب تشيع نيز بر آن استوار است.
اگر رهبر قاطع باشد، ولى مردم از او پيروى نكنند، رهبر موفق نخواهد شد؛ همان طور كه در زمان امير المومنين چنين شد.
انقلاب اسلامى ايران تجلى وحدت و يگانگى امت و امامت است مردم ايران با اطاعت از امام خمينى، امتى را تشكيل دادند كه در مقابل همه مشكلات و نابسامانى ها استقامت كرد و تا آخرين نفس، بر عهد و پيمانى كه با امام خويش بست، استوار ماند.
وظيفه حكومت و امامت جامعه اسلامى، تشكيل امت واحد، حفظ وحدت و يگانگى و پرهيز از هرگونه تفرقه است و وظيفه امت اطاعت و پيروى از امامت و حاكم اسلامى است.
علىعليه‌السلام
فرمود:
و اعظم ما افترض - سبحانه - من تلك الحقوق حق الوالى على الرعيه، و حق الرعيه على الوالى، فريضه فرضها الله - سبحانه - لكل على كل، فجعلها نظاما لالفتهم، و عزالدينهم.
فليست تصلح الرعيه الا بصلاح الولاه، ولا تصلح الولاه الا باستقامه الرعيه،
فاذا ادت الرعيه الى الوالى حقه، وادى الوالى اليها حقها عز الحق بينهم. و قامت مناهج الدين، و اعتدلت معالم العدل، وجرت على اذلالها السنن، فصلح بذلك الزمان، و طمع فى بقاء الدوله، و يئست مطامع الاعداء.
و اذا غلبت الرعيه و اليها، او اجحف الوالى برعيته، اختلفت هنالك الكلمه، و ظهرت معالم الجور، و كثر الادغال فى الدين، و تركت محاج السنن، فعمل بالهوى، و عطلت الاحكام، و كثرت علل النفوس، فلا يستوحش لعظيم حق عطل، و لا لعظيم باطل فعل! فهنالك تذل الابرار، و تعز الاشرار، و تعظم تبعات الله سبحانه عند العباد.
و در ميان حقوق الهى بزرگ ترين حق، حق رهبر بر مردم و حق مردم بر رهبر است، حق واجبى كه خداى سبحان، بر هر دو گروه لازم شمرد، و آن را امل پايدارى پيوند ملت و رهبر، و عزت دين قرار داد.
پس رعيت اصلاح نمى شود جز آن كه زمامداران اصلاح گردند، زمامداران اصلاح نمى شوند جز با درستكارى رعيت.
و آنگاه كه مردم حق رهبرى را اداء كنند، و زمامدار حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزت يابد، و راههاى دين پديدار و نشانه هاى عدالت برقرار، و سنت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
پايدار گردد، پس روزگار اصلاح شود، و مردم در تداوم حكومت اميدوار و دشمن در آرزوهايش مايوس مى شود.
اما اگر مردم بر حكومت چيره شوند، يا زمامدار بر رعيت ستم كند، وحدت كلمه از بين مى رود، نشانه هاى ستم آشكار، و نيرنگ بازى در دين فراوان مى گردد، و راه گسترده سنت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
متروك، هواپرستى فراوان، احكام دين، تعطيل، و بيمارى هاى دل فراوان گردد، مردم از اينكه حق بزرگى فراموش مى شود. يا باطل خطرناكى در جامعه رواج مى يابد، احساس نگرانى نمى كنند، پس در آن زمان نيكان خوار، و بدان قدرتمند مى شوند، و كيفر الهى بر بندگان بزرگ و دردناك خواهد بود.
حضرت علىعليه‌السلام
رعايت حقوق حكومت و مردم را مايه پيوند و هماهنگى و وحدت بين آن ها مى داند؛ يعنى پيوند امت و امام در سايه رعايت حقوق متقابل تحقق مى يابد.
در نهج البلاغه، حضرت به اين حقيقت با تمثيل و تشبيه زيبايى اشاره مى كند:
و مكان القيم بالامر مكان النظام من الخزر يجمعه و يضمه، فاذا انقطع النظام تفرق الحزر و ذهب ثم لم يجتمع بهذا فيره ابدا؛
مكان و جايگاه زمامدار دين و حكمران مملكت، جايگاه بند تسبيح نسبت به دانه هاست كه آن ها را جمع آورى و به يك ديگر ضميمه مى كند. پس هنگامى كه بند تسبيح بگسلد، دانه ها متفرق شده، هر يك به گوشه اى پراكنده مى شوند و ديگر هرگز نمى توان اطراف آن ها را جمع آور نمود.
امام رضاعليه‌السلام
درباره جايگاه امامت چنين مى فرمايد:
ان الامامه زمام الدين و نظام المسلمين و صلاح الدنيا و عزالمومنين ان الامامه اس الالسلام الناصى، و فرعه السامى، بالامام تمام الصلوه و الزكوه و الصيام و الحج و الجهاد و توفير الفى ء و الصدقات و امضاء الحدود و الاحكام و منع الثغور و الاطراف، الامام يحل حلال الله و يحرم حرام الله و يقيم حدود الله و يذب عن دين الله؛
همانا امامت، نگهبان دين و نظام مسلمين و صلاح دنيا و عزت مومنين است. امامت، ريشه رشد يابنده و شاخه پربركت و سايه گستر اسلام است. تماميت نماز، زكات، روزه، حج، جهاد، جمع آورى ماليات و صدقات، امضاء و اجراى حدود و احكام و حراست از مرزها با امام است. امام است كه حلال خدا را حلال و حرام او را حرام مى گرداند و حدود الهى را اقامه و از دين خدا دفاع مى كند.
و اين يك حقيقت غير قابل ترديد است كه نظام و قوام يك جامعه، به اتحاد بين امت و رهبر آن جامعه بستگى دارد.
امام علىعليه‌السلام
در نهج البلاغه، با كمال صراحت، فتنه انگيز و تفرقه افكن را مستوجب قتل مى داند و نه تنها تفرقه افكن عينى و موجود را سزاوار چنين عقوبتى مى داند، بلكه حتى كسى را كه شعار تفرقه دهد و قدم نخستين اختلاف بين مسلمين را بردارد، سزاوار مرگ مى داند. آن حضرت در اين باره چنين مى فرمود:
و الزموا السواد الاعظم فان يد الله مع الجماعه، و اياكم و الفرقه!
فان الشاد من الناس للشيطان، كما ان الشاد من الغنم للذئب. الا من دعا الى هذا الشعار فاقتلوه، ولو كان تحت عمامتى هذه.
همواره با بزرگ ترين جمعيت ها باشيد كه دست خدا با جماعت است، از پراكندگى بپرهيزيد، كه انسان تنها بهره شيطان است آنگونه كه گوسفند تنها طعمه گرگ خواهد بود، آگاه باشيد هر كس كه مردم را به تفرقه و جدايى دعوت كند او را بكشيد هر چند كه زير عمامه من باشد.
تفرقه موجب فتنه است. خداوند در قرآن فرمود:
الفتنه اشد من القتل؛
فتنه انگيزى از كشتن بدتر است.
تشخيص فتنه با رهبرى جامعه است؛ همان طورى كه حضرت علىعليه‌السلام
خوارج را كه شعار تفرقه انگيز مى داند و فتنه ايجاد مى كردند، نابود كرد و فرمود:
من چشم فتنه را در آوردم.
وظيفه رهبر جامعه است كه همواره مواظب تفرقه افكنان و فتنه كنندگان در جامعه باشد و با بصيرت و بينايى، مردم را از شر فتنه و تفرقه نجات دهد.
ما نيز در انقلاب اسلامى ايران همواره شاهد فتنه هايى از داخل و خارج بوده ايم؛ اما امام خمينىقدس‌سره
توانست همه اين فتنه ها را خنثى و فتنه انگيز را نابود كند. و رهبر معظم انقلاب حضرت آيه الله خامنه اى نيز بعد از رحلت امام بزرگوار همواره با بصيرت خاص توانسته اند انواع و اقسام فتنه هاى دشمنان داخل و خارج در شكل هاى مختلف را خنثى كرده و از بين ببرد.
علاوه بر اين كه قرآن و سنت و روايات معصومين (كه تفصيل آن گذشت) ما را به وحدت و الفت و يگانگى دعوت مى كنند، تمام دستورهاى اجتماعى اسلام، بدون استثناء، هدف و نتيجه نهايى آن ها، ايجاد محبت و الفت و برادرى و اتحاد ميان مسلمين است؛ مانند: امر به نماز جمعه و جماعت، سلام كردن، مصانقه، معانقه، تبسم، ادخال سرور، مشورت نصيحت، تعاون، الصلاح ذات البين، نظافت، امانت، عدالت، صداقت، مواسات، ترحم، عطوفت،، احسان به والدين، صله رحم، مراعات حق همسايه، نوازش ايتام، قضاى حوائج مومنين، حسن معاشرت، مطايبه و مزاح، بدرقه و استقبال مسافر رفتن، هديه و سوغات بردن، عيادت مريض، تشييع جنازه، تسليت مصيبت ديده، تواضع، كظم غبظ، زكات، انفاق، دعا كردن به مومنين و سپاسگذارى از محسنين، مراسم حج با شكل واحد انجام دادن، جهاد اين ها مواردى است كه مى تواند پايه هاى وحدت ملى و ايمانى را همچنين نهى از هر عمل و صفتى كه براى جلوگيرى از پراكندگى و اختلاف و درگيرى و نزاع ميان مسلمين است؛ مانند نهى از: گمان بد، تجسس، دروغ، تهمت، غيبت، ناسزا گفتن، تكبر، خودخواهى، استبداد و خود محورى، مسخره كردن، نكوهش، گذاردن القاب به روى ديگران، سرزنش، تحقير، استخناف، شماتت، قطع رحم، عاق والدين، سخن چينى، خدعه، تزوير، غش، كم فروشى، احتكار، طمع، ريا و تظاهر، ستم و تجاوز، نفاق، حسد، كينه توزى، خشونت، مجادله، نجوا و درگوشى صحبت كردن در برابر ديگران، خلف وعده، تعصب بى جا، نسبت ناروا، طولانى شدن قهر، جهل و نادانى، عمل بر طبق هوى و هوس نيز موارد متعدد ديگرى كه شارع مقدس آن ها را نهى فرموده است، همگى تهديدهاى مهمى براى پايه ها و اساس وحدت ملى و اسلامى كشور هستند و زمينه را براى اختلاف درگيرى و پراكندگى آماده مى كنند.
حكومت اسلامى بايد با توسعه فكرى و فرهنگى و دينى، زمينه و بستر را براى ايجاد وحدت و الفت بين آحاد جامعه فراهم كند و زمينه هاى ايجاد تفرقه را از بين ببرد. وحدت، اساسى ترين مساله اى است كه جامعه امروز ما، بيش از هر زمانى ديگر محتاج آن است. ما با وحدت و اتحاد توانستيم اين انقلاب عظيم اسلامى را خلق كنيم و رژيم طاغوتى و تا بن دندان مسلح را نابود كنيم. ما با وحدت و اتحاد و همدلى توانستيم هشت سال جنگ تحميلى را سرافرازانه به پيش ببريم و انقلابمان را در اين جنگ صادر كنيم. ما با وحدت و اتحاد توانستيم در برابر تمام توطئه هاى داخلى و خارجى مقاومت كنيم. اينك با همين وحدت و اتحاد است كه مى توانيم انقلاب را تداوم و استمرار بخشيم.
رمز استمرار انقلاب، همان رمز پيروزى است كه انگيزه الهى و وحدت جامعه بود. امروز وحدت امت بر محور ولايت و رهبرى، بيش از هر زمانى، ضرورت عصر ماست. متاسفانه فقدان رهبرى در بعضى از كشورهاى اسلامى و يا عدم اطاعت از رهبرى، منشاء ضرر و زيان هاى جبران ناپذيرى شده است و قضيه تاسف بار افغانستان و آوارگى ميليون ها مسلمان فلسطينى، معلول همين امر است.
چون دشمنان انقلاب همواره تلاش دارند تا اين ركن ركين و يا به تعبير علىعليه‌السلام
قطب وسط آسياب يعنى ولايت و امامت جامعه را تضعيف كنند و يا از بين ببرند.
آنان توطئه هاى زيادى را عليه نظام ولايت فقيه كردند و در قالب شبهات علمى و يا سياسى مى خواهند اين انديشه تابناك و نظام امت و امامت شيعى را متزلزل نمايند، تا بتوانند به نيات و اغراض شوم خود برسند، چون آن ها فهميده اند كه مهم ترين عامل انسجام و وحدت مسلمين، همان طور كه در روايات آمده، امامت و رهبرى جامعه است. اطاعت امت از امامت و روشنگرى هاى رهبرى در همه زمان ها، مخصوصا در زمان شعله ور شدن فتنه ها و اختلافات، مى تواند تجلى بخش وحدت امت و امامت - كه مهم ترين عامل استحكام امت و حكومت اسلامى و بزرگ ترين سد نفوذ در مقابل دشمنان اسلام و انقلاب است - باشد.
۳- حكومت و امنيت
امنيت همواره يكى از مهم ترين مسائل بشر بوده است، حتى در دوران زندگى وى بشر همراه به دنبال امنيت و آرامش بود و با هر وسيله دفاعى كه داشت، مى كرد اين احساس را در خود به وجود بياورد.
حضرت ابراهيمعليه‌السلام
وقتى خانه خدا را بنا مى كند، دو امر بزرگ را از خداوند درخواست مى كند؛ يكى، مبعوث شدن پيامبرى از ميان فرزندانش و ديگرى، امنيت اين مكان براى همه مردم.
خداوند هر دو دعاى او را مستجاب فرمود. حضرت ابراهيمعليه‌السلام
چنين دعا كرد:ربنا و ابعث رسولا منهم يتلوا عليهم آياتك
؛
پروردگارا در ميان فرزندان ما رسولى را مبعوث كن كه آيات تو را براى مردم تلاوت كند.
حضرت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
فرمود:
انا دعوه ابى ابراهيم
؛
من مصداق استجابت دعاى پدرم، ابراهيم هستم؛
آن گاه كه در زمان بناى كعبه فرمود:
ربنا و ابعث فيهم رسولا منهم يتلوا عليهم آياتك
.
حضرت ابراهيمعليه‌السلام
به خداوند عرضه داشت :
رب اجعل هذا بلدا امنا
؛
پروردگارا! اينها را محل امن و آسايش قرار بده.
خداوند نيز دعايش را مستجاب كرد و نعمت امنيت را براى اين مكان قرار داد و فرمود:
فيه آيات بينات مقام ابراهيم و من دخله كان امنا
؛
در آن خانه، آيات ربوبيت هويداست و مقام ابراهيم خليل است، هر كه در آن جا داخل شود، در امان است.
اولم يروا انا جعلنا حرما امنا
؛
آيا نديده ايد كه ما آن شهر را حرم امن و امان قرار داديم.
وقتى عده اى از اهل قريش مى گويند: اى پيامبر! اگر ما به تو ايمان بياوريم، اين ها ما را از سرزمين خود بيرون مى كنند و ما در امنيت نيستيم، خداوند در پاسخ مى فرمايد:
اولم نمكن لهم حرما امنا
؛
آيا ما حرم مكه را برايشان محل آسايش و ايمنى قرار نداديم.
خداوند در قرآن، مكه را شهرى نمونه از نظر امنيت مى خواند:
و ضرب الله مثلا قريه كانت امنه مطمئنه
؛
و خدا بر شما مثل آورد؛ مثل شهرى را (چون شهر مكه) كه در آن امنيت كامل حكم فرما بود و اهلش در آسايش و اطمينان زندگى مى كردند.
برگزارى بازارها در ماه هاى حرام بدان دليل بود كه امنيت اقتصادى در آن ماه ها وجود داشت و مهاجمان در ماه هاى مزبور به جنگ نمى پرداختند.
از جهت ديگر، امنيت محيط دينى مكه سبب مى شد تا قريش با استفاده از آن، به هر نقطه اى كه مى خواهد مسافرت كند، آنان با استفاده از اين امتياز، كه اهل حرم الهى هستند، از هر گزندى از ناحيه غارت گرى در امان بودند.
خداوند در سوره قريش، به اين نكته اشاره دارد:
رب هذا البيت الذى اطعمهم من جوع و آمنهم من خوف
؛
خداى كعبه را بپرستيد كه شما را از گرسنگى، طعام داد و از ترس و خطر، ايمن ساخت.
جاحظ مى گويد: قريش هنگام خروج از مكه، اشيايى خاص بر خود آويزان مى كرد، تا ديگران بدانند آنان اهل حرم هستند و لذا كسى به آن ها آسيبى نمى رساند.
خداوند در سوره تين، به اين اوصاف مهم شهر مكه اشاره مى فرمايد:
و هذا البلد الامين
؛
سوگند به اين شهر (مكه معظمه) امن و امان
همچنين در توصيف بهشت، آن را به عنوان امن و آسايش معرفى مى كند:
ادخلوها بسلام امنين
؛
داخل بهشت شويد؛ در حالى كه داراى سلامت و امنيت هستيد.
نيز فرمود:
يدعون فيها بكل فاكهه امنين
؛
از هر ميوه اى كه بخواهند، آماده است و در حال امنيت هستند.
امنيت از ديدگاه قرآن كريم، آن قدر مهم است كه هم به عنوان اوصاف مقدس مكان دنيا (مكه معظمه) و هم جزء اوصاف والاترين مكان قيامت، يعنى بهشت شمرده مى شود.
امنيت همواره از آرزوهاى ديرينه بشر بوده است. فراهم كردن امنيت در همه موارد آن از جمله : امنيت شغلى، امنيت قضايى و امنيت مرزى از وظايف مهم حكومت است. بدون امنيت، توسعه در هيچ زمينه اى، چه توسعه سياسى و چه فرهنگى ايجاد نخواهد شد. امير المومنين علىعليه‌السلام
از همان ابتداى به دست گرفتن حكومت، به اين امر مهم اهتمام داشت و مواضع روشن خود را در لزوم فراهم كردن امنيت در وجوه مختلف آن بيان نمود.
امام علىعليه‌السلام
ايجاد امنيت و آرامش را تا آن جا ضرورى مى داند كه وجود حكومت را، اگرچه جائر باشد، لازم مى داند:
و انه لابد للناس من امير بر او فاجر يعمل فى امرته المومن، و يستمتع فيها الكافر، و يبلغ الله فيها الاجل، و يجمع به الفى ء، و يقاتل به العدو، و تامن به السبل، و يوخذ به للضعيف من القوى، حتى يستريح بر، و يستراح من فاجر.
در حالى كه مردم به زمامدارى نيك يا بد، نيازمندند، تا مومنان در سايه حكومت، بكار خود مشغول و كافران هم بهره مند شوند و مردم در استقرار حكومت، زندگى كنند، به وسيله حكومت بيت المال جمع آورى مى گردد و به كمك آن با دشمنان مى توان مبارزه كرد، جاده ها امن و امان، و حق ضعيفان از نيرومندان گرفته مى شود، نيكوكاران در رفاه و از دست بدكاران، در امان مى باشند.
سكوت و صبر علىعليه‌السلام
به خاطر حفظ كيان اسلام و امنيت مسلمانان و جامعه اسلامى بود. آن حضرت وقتى به حكومت رسيد، هيچ كس را براى گرفتن بيعت اجبار نكرد و اجازه نداد كه بيعت با وى به كسى تحميل شود و امنيت فردى و سياسى كسى مورد تجاوز قرار بگيرد.
پس از بيعت مردم با حضرت علىعليه‌السلام
چند نفر مخالفت كردند و بيعت ننمودند؛ اما امام علىعليه‌السلام
اجازه نداد يارانش متعرض آنان شوند و آنان را تحت فشار قرار دهند و با زور از آن ها بيعت بگيرند.
حضرت علىعليه‌السلام
رسيدن به حكومت و قدرت را براى مقصد دنيايى طلب نمى كرد، بلكه مهم ترين اهداف و وظايف حكومت خود را احياى ارزش هاى دينى، اصلاح جامعه و ايجاد امنيت بيان مى كند:
اللهم انك تعلم انه لم يكن الذى كان منا منافسه فى سلطان، و لا التماس شى ء من فضول الحطام، ولكن لنرد المعالم من دينك، و نظهر الاصلاح فى بلادك، فيامن المظلومون من عبادك، و تقام المعطله من حدودك.
خدايا تو ميدانى كه جنگ و درگيرى ما براى به دست آوردن قدرت و حكومت، و دنيا و ثروت نبود، بلكه مى خواستيم نشانه هاى حق و دين تو را در جايگاه خويش بازگردانيم، و در سرزمين هاى تو اصلاح را ظاهر كنيم، تا بندگان ستمديده ات در امن و امان زندگى كنند، و قوانين و مقررات فراموش شده تو بار ديگر اجراء گردد.
علىعليه‌السلام
در نهج البلاغه، اسلام را مايه امنيت اساسى معرفى كرده است :
الحمدالله الذى شرع الاسلام فسهل شرائعه لمن ورده، و اعز اركانه على من غالبه، فجعله امنالمن علقه، و سلما لمن دخله، و برهانا لمن تكلم به، و شاهدا لمن خاصم عنه، و نورا لمن استضاء، و فهما لمن عقل، و لبا لمن تدبر، و آيه لمن توسم، و تبصره لمن عزم، و عبره لمن اتعظ، و نجاه لمن صدق، و ثقه لمن توكل، وراحه لمن فوض، و جنه لمن صبر.
ستايش خداوندى را سزاست كه راه اسلام را گشود، و راه نوشيدن آب زلالش را بر تشنگان آسان فرمود، ستونهاى اسلام را در برابر ستيزه جويان استوار نمود، و آن را پناهگاه امنى براى پناه برندگان و مايه آرامش براى وارد شوندگان قرار داد.
اسلام حجت و برهان براى گويندگان، و گواه روشن براى دفاع كنندگان، و نور هدايتگر براى روشنى خواهان، و مايه فهميدن براى خردمندان، و عقل و درك براى تدبير كنندگان، و نشانه گويا براى جويندگان حق، و روشن بينى براى صاحبان عزم و اراده، پند پذيرى براى عبرت گيرندگان، عامل نجات و رستگارى براى تصديق كنندگان، و آرامش دهنده تكيه كنندگان، راحت و آسايش توكل كنندگان، و سپرى نگهدارنده براى استقامت دارندگان است.
وجوه مختلف امنيت كاملا با يك ديگر ارتباط دارند و هر يك بر ديگر وجوه به شدت تاثير مى گذارد. حضرت علىعليه‌السلام
در راه فراهم كردن امنيت اجتماعى و سياسى و نفى هرگونه خودكامگى و استبداد در عرصه حكومت، در ضمن خطبه اى مى فرمايد:
فلا تكلمونى بما تكلم به الجابره، و لا تتحفظوا منى بما يتحفظ به عند اهل البادره، و لا تخالطونى بالمصانعه، و لا تظنوا بى استثقالا فى حق قيل لى، و لا التماس اعظام لنفسى، فانه من استثقل الحق ان يقال له او العدل ان يعرض عليه، كان العمل بهما اثقل عليه.
فلا تكفوا عن مقاله بحق، او مشوره بعدل، فانى لست فى نفسى بفوق ان اخطى، و لا آمن ذلك من فعلى، الا ان يكفى الله من نفسى ما هو املك به منى، فانما انا و انتم عبيد مملوكون لرب لا رب غيره؛ يملك منا ما لا نملك من انفسنا، و اخرجنا مماكنا فيه الى ما صلحنا عليه، فابدلنا بعد الضلاله بالهدى، و اعطانا البصيره بعد العمى.
پس با من چنانكه با پادشاهان سركش سخن مى گويند، حرف نزنيد، و چنانكه از آدم هاى خشمگين كناره مى گيرند دورى نجوييد و با ظاهر سازى با من رفتار نكنيد، و گمان مبريد اگر حقى به من پيشنهاد دهيد بر من گران آيد، يا در پى بزرگ نشان دادن خويشم. زيرا كسى كه شنيدن حق، يا عرضه شدن عدالت بر او مشكل باشد، عمل كردن به آن دشوارتر خواهد بود.
پس، از گفتن حق، با مشورت در عدالت خوددارى نكنيد، زيرا خود را برتر از آن كه اشتباه كنم و از آن ايمن باشم نمى دانم، مگر آن كه خداوند مرا حفظ فرمايد. پس همانا من و شما بندگان و مملوك پروردگاريم كه جز او پروردگارى نيست، او مالك ما، و ما را بر نفس خود اختيارى نيست، ما را در آن چه بوديم خارج و بدانچه صلاح ما بود درآورد، به جاى گمراهى هدايت و بجاى كورى بينايى به ما عطا فرمود.
از اين عبارت حضرت هرگونه حكومت استبدادى و مستبد به راى را محكوم نموده و با اين كه خود داراى مقام عصمت و علم لدنى است به مشورت و بى پروايى در گفتن حق و اجراى عدالت و نيز به شفافيت موضع گيرى امر نموده و از هرگونه محافظه كارى، و رياكارى و احساس ترس از گفتن حقيقت و عدل باز مى دارد.
و بدين وسيله زمينه امنيت فردى و اجتماعى و سياسى را فراهم مى آورد. در جامعه اى كه افراد به خاطر ترس از حكومت نتوانند حرف حق خود را بگويند و امنيت كافى براى بيان حقايق وجود نداشته باشد، استعدادها شكوفا نمى شود و جامعه به توسعه نمى رسد و مردم به دروغ و حيله و رياكارى متوسل مى شوند.
آزادى بيان و امنيت قطعا در چهارچوب حفظ نظامى اسلامى و در حدود احكام مبين اسلام مى باشد؛ چون به تعبير حضرت علىعليه‌السلام
اين اسلام است كه امنيت را اعطا كرده است و اگر اين امنيت بخواهد وجود داشته باشد، بايد در چهارچوب اسلام باشد.
آزادى توطئه و بى بند و بارى، مخرب امنيت و ضد توسعه كشور مى باشد. در قانون اساسى جمهورى اسلامى هم بر اين نكته تاكيد شده است. يكى از وجوه امنيت، امنيت اقتصادى و مناسبات مربوط آن است.
امام علىعليه‌السلام
دستورالعملى كه به ماموران گرفتن زكات مى دهد، نكاتى را بيان مى كند كه بيان گر همين مساله است :
انطلق على تقوى الله وحده لا شريك له، و لا تزوعن مسلما و لا تجتازن عليه كارها، و لا تاخذن منه اكثر من حق الله فى ماله، فاذا قدمت على الحى فانزل بمائهم من غير ان تخالط ابياتهم، ثم امض اليهم بالسكينه و الوقار؛ حتى تقوم بينهم فتسلم عليهم، و لا تخدج بالتحيه لهم،
ثم تقول : عباد الله، ارسلنى اليكم ولى الله و خليفته، لاخذ منكم حق الله فى اموالكم، فهل لله فى اموالكم من حق فتودوه الى وليه.
فان قال قائل : لا، فلا تراجعه، و ان انعم لك منعم فانطلق معه من غير ان تخيفه او توعده او تعسفه او ترهقه فخذ ما اعطاك من ذهب او فضه، فان كان له ماشيه او ابل فلا تدخلها الا باذنه، فان اكثرها له.
فاذا اتيتها فلا تدخل عليها دخول متسلط عليه ولا عنيف به. ولا تنفرن بهيمه ولا تفزعنها، ولا تسوءن صاحبها فيها، و اصدع المال صدعين ثم خيره، فاذا اختار فلا تعرضن لما اختاره. ثم اصدع الباقى صدعين، ثم خيره، فاذا اختار فلا تعرضن لما اختاره فلا تزال كذلك حتى يبقى ما فيه وفاء لحق الله فى ماله؛ فاقبض حق الله منه.
فان استقالك فاقله، ثم اخلطهما ثم اصنع مثل الذى صنعت اولا حتى تاحذ حق الله فى ماله، و لا تاخذن عودا ولا هرمه ولا مكسوره ولا مهلوسه، و لا ذات عوار، و لا تامنن عليها الا من تثق بدينه، رافقا بمال المسلمين حتى يوصله الى وليهم فيقسمه بينهم.
با ترس از خدايى كه يكتاست و همتايى ندارد، حركت كن، در سر راه هيچ مسلمانى را نترسان، يا با زور از زمين او نگذر، و افزون تر از حقوق الهى از او مگير، هرگاه به آبادى رسيدى، در كنار آب فرود آى، و وارد خانه كسى مشو، سپس با آرامش و وقار به سوى آنان حركت كن، تا در ميانشان قرار گيرى، به آنها سلام كن، و در سلام و تعارف و مهربانى كوتاهى نكن.
سپس مى گويى :
اى بندگان خدا، مرا ولى خدا و جانشين او به سوى شما فرستاده تا حق خدا را كه در اموال شماست تحويل گيرم. آيا در اموال شما حقى است كه به نماينده او بپردازيد؟)
اگر كسى گفت : نه، ديگر به او مراجعه نكن، و اگر كسى پاسخ داد: آرى، همراهش برو، بدون آن كه او را بترسانى، يا تهديد كنى، يا به كار مشكلى وادار سازى، هرچه از طلا و نقره به تو رساند بردار، و اگر داراى گوسفند يا شتر بود، بدون اجازه اش داخل مشو كه اكثر اموال از آن اوست.
آنگاه كه داخل شدى مانند اشخاص سلطه گر و سختگير رفتار نكن، حيوانى را رم مده و هراسان مكن، و دامدار را مرنجان، حيوانات را به دو دسته تقسيم كن و صاحبش را اجازه مده كه خود انتخاب كند، پس از انتخاب اعتراض نكن، سپس باقيمانده را به دو دسته تقسيم كن و صاحبش را اجازه ده كه خود انتخاب كند و بر انتخاب او خرده مگير، به همين گونه رفتار كن تا باقيمانده حق خداوند باشد.
اگر دامدار از اين تقسيم و انتخاب پشيمان است، و از تو درخواست گزينش دوباره دارد همراهى كن، پس حيوانات را درهم كن و به دو دسته تقسيم نما همانند آغاز كار، تا حق خدا را از آن برگيرى و در تحويل گرفتن حيوانات، حيوان پير و دست و پا شكسته، بيمار و معيوب را بعنوان زكات نپذير.
و به فردى كه اطمينان ندارى، و نسبت به اموال مسلمين دلسوز نيست، مسپار، تا آن را به پيشواى مسلمين رسانده، در ميان آنها تقسيم گردد.
حضرت علىعليه‌السلام
امنيت اقتصادى را در مورد همه طبقات جامعه به مالك اشتر سفارش نموده است.
امام علىعليه‌السلام
در عهدنامه مالك اشتر، امنيت همه جانبه و فراگير نسبت به توليد كنندگان، عرضه كنندگان، توزيع كنندگان، بازرگانان، مصرف كنندگان و ديگران را گوشزد مى فرمايد:
ثم استوص بالتجار و ذوى الصناعات، و اوص بهم خيرا: المقيم منهم و المضطرب بماله، و المترفق ببدنه، فانهم مواد المنافع، و اسباب المرافق، و جلابها من المباعد و المطارح، فى برك و بحرك، و سهلك و جبلك، و حيث لا يلتثم الناس لمواضعها، و لا يجتروون عليها، فانهم سلم لا تخاف بائقته، و صلح لا تخشى غائلته، و تفقد امورهم بحضرتك و فى حواشى بلادك.
و اعلم - مع ذلك - ان فى كثير منهم ضيقا فاحشا، و شحا قبيحا، و احتكارا للمنافع، و تحكما فى البياعات، وذلك باب مضره للعامه، و عيب على الولاه.
فامنع من الاحتكار، فان رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله
منع منه، وليكن البيع بيعا سمحا: بموازين عدل، و اسعار لا تجحف بالفريقين من البائع و المبتاع. فمن قارف حكره بعد نهيك اياه فنكل به، و عاقبه فى غير اسراف.
سپس سفارش مرا به بازرگانان و صاحبان صنايع بپذير، و آنها را به نيكوكارى سفارش كن، بازرگانانى كه در شهر ساكنند، يا آنان كه همواره در سير و كوچ كردن مى باشند، و بازرگانانى كه با نيروى جسمانى كار مى كنند، چرا كه آنان منابع اصلى منفعت، و پديد آورندگان وسايل زندگى و آسايش، و آورندگان وسايل زندگى از نقاط دوردست و دشوار مى باشند، از بيابانها و درياها و دشتها و كوهستانها، جاهاى سختى كه مردم در آن اجتماع نمى كنند، يا براى رفتن به آنجاها شجاعت ندارند.
بازرگانان مردمى آرامند و از ستيزه جويى آنان ترسى وجود نخواهد داشت، مردمى آشتى طلبند كه فتنه انگيزى ندارند، در كار آنها بينديش چه در شهرى باشند كه تو به سر مى برى، يا در شهرهاى ديگر، با توجه به آن چه كه تذكر دادم.
اين را هم بدان كه در ميان بازرگانان هستند كسانى كه تنگ نظر و بد معامله و بخيل و احتكار كننده اند، كه تنها با زورگويى به سود خود مى انديشند.
و كالا را به هر قيمتى كه مى خواهند مى فروشند كه اين سودجويى و گران فروشى براى همه افراد جامعه زيانبار، و عيب بزرگى بر زمامدار است.
پس از احتكار كالا جلوگيرى كن، كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله
از آن جلوگيرى مى كرد، بايد خريد و فروش در جامعه اسلامى، به سادگى و با موازين عدالت انجام گيرد، با نرخ هايى كه بر فروشنده و خريدار زيانى نرساند، كسى كه پس از منع تو احتكار كند، او را كيفر ده تا عبرت ديگران شود اما در كيفر او اسراف نكن.
ثم اكثر تعاهد قضائه، و افسح له فى البذل ما يزيل علته، و تقل معه حاجته الى الناس. واعطه من المنزله لديك ما لا يطمع فيه غيره من خاصتك، ليامن بذلك اغتيال الرجال له عندك.
فانظر فى ذلك نظر ابليغا، فان هذا الدين قدكان اسيرا فى ايدى الاشرار، يعمل فيه بالهوى، و تطلب به الدنيا.
سپس از ميان مردم! برترين فرد نزد خود را براى قضاوت انتخاب كن، كسانى كه مراجعه فراوان، آنها را به ستوه نياورد، و برخورد مخالفان با يكديگر او را خشمناك نسازد، در اشتباهاتش پافشارى نكند، و بازگشت به حق پس از آگاهى براى او دشوار نباشد طمع را از دل ريشه كن كند، و در شناخت مطالب با تحقيقى اندك رضايت ندهد و در شبهات از همه با احتياطتر عمل كند، و در يافتن دليل اصرار او از همه بيشتر باشد، و در مراجعه پياپى شاكيان خسته نشود، در كشف امور از همه شكيباتر، و پس از آشكار شدن حقيقت در فصل خصومت از همه برنده تر باشد، كسى كه ستايش فراوان او را فريب ندهد، و چرب زبانى او را منحرف نسازد و چنين كسانى بسيار اندكند!!
پس از انتخاب قاضى، هرچه بيشتر در قضاوتهاى او بينديش، و آنقدر به او ببخش كه نيازهاى او برطرف گردد، و به مردم نيازمند نباشد و از نظر مقام و منزلت آنقدر او را گرامى دار كه نزديكان توبه نفوذ در او طمع نكنند، تا از توطئه آنان در نزد تو در امان باشد.
در دستوراتى كه دادم نيك بنگر كه همانا اين دين، در دست بدكاران گرفتار آمده بود، كه با نام دين به هواپرستى پرداخته، و دنياى خود را به دست مى آوردند.
علىعليه‌السلام
براى انتخاب قاضى شرايط مهمى را به مالك گوشزد مى كند؛ چون امنيت قضائى، اساس جامعه است و قاضى با قضاوتش مى تواند روحيه اميد و دل گرمى را در جامعه بگستراند و امنيت و آرامش را ايجاد نمايد و انسان خطاكار و مجرم نيز همواره احساس نگرانى و ناامنى كند كه اگر پايش به دادگاه كشيده شود، قاضى عادلى وجود دارد كه به حق حكم نموده و تحت تاثير هيچ چيز ديگرى قرار نخواهد گرفت، نه فشارهاى سياسى او را از صدور حكم عادلانه باز مى دارد و نه مال و هوى و هوس او را از اجراى عدالت مانع مى شود.
علىعليه‌السلام
وقتى خبر تسلط سپاه معاويه بر شهر انبار را شنيد، از شدت رنج شكسته شدن حرمت مردم و امنيت آن ها و نيز از سستى كوفيان افسرده شد و خطبه مفصلى به نام خطبه جهاديه ايراد فرمود كه حساسيت امام علىعليه‌السلام
را درباره حرمت مردم و مرتبت امنيت آن ها نزد آن حضرت را آشكار مى كند.
امامعليه‌السلام
در آن خطبه فرمود:
اما بعد، فان الجهاد باب من ابواب الجنه، فتحه الله لخاصه اوليائه.
و هو لباس التقوى، و درع الله الحصينه، و جنته الوثيقه. فمن تركه رغبه عنه البسه الله ثوب الذل، و شمله البلاء وديث بالصغار و القماءه، و ضرب على قلبه بالاسهاب، و اديل الحق منه بتضييع الجهاد، و سيم الخسف، و منع النصف.
الا و انى قد دعوتكم الى قتال هولاء القوم ليلا و نهارا، و سرا و اعلانا، و قلت لكم : اغزوهم قبل ان يغزوكم، فو الله ما غزى قوم قط فى عقر دارهم الا ذلوا فتواكلتم و تخاذلتم حتى شنت عليكم الغارات، و ملكت عليكم الاوطان.
و هذا اخو غامد و قد وردت خيله الانبار، و قد قتل حسان بن حسان البكرى، و ازال خيلكم عن مسالحها.
و لقد بلغنى ان الرجل منهم كان يدخل على المراه المسلمه، و الاخرى المعاهده، فينتزع حجلها و قلبها و قلائدها ورعثها، ما تمتنع منه الا بالاسترجاع و الاسترحام. ثم انصرفوا و افرين مانال رجلا منهم كلم، و لا اريق لهم دم؛ فلو ان امرا مسلما مات من بعد هذا اسفا ماكان به ملوما، بل كان به عندى جديرا.
فيا عجبا! عجبا - والله - يميت القلب و يجلب الهم من اجتماع هولاء القوم على باطلهم، و تفرقكم عن حقكم!
فقبحا لكم و ترحا، حين صرتم غرضا يرمى!
يغار عليكم ولا تغيرون؟ و تعزون ولا تغزون؟ و يعصى الله و ترضون؟
فاذا امرتكم بالسير اليهم فى ايام الحر قلتم : هذه حماره القيظ، امهلنا يسبخ عنا الحر، و اذا امرتكم بالسير اليهم فى الشتاء قلتم : هذه صباره القر، امهلنا ينسلخ عنا البرد؛ كل هذا فرارا من الحر و القر؛ فاذا كنتم من الحر و القر تفروق؛ فانتم والله من السيف افر!
پس از ستايش پروردگار، جهاد در راه خدا، درى از درهاى بهشت است، كه خدا آن را به روى دوستان مخصوص خود گشوده است.
جهاد، لباس تقوا، و زره محكم و سپر مطمئن خداوند است، كسى كه جهاد را ناخوشايند دانسته و ترك كند، خدا لباس ذلت و خوارى بر او مى پوشاند، و دچار بلا و مصيبت مى شود، و كوچك و ذليل مى گردد، دل او در پرده گمراهى مانده و حق از او روى مى گرداند، به جهت ترك جهاد، به خوارى محكوم و از عدالت محروم است.
آگاه باشيد! من شب و روز، پنهان و آشكار، شما را به مبارزه با شاميان دعوت كردم و گفتم پيش از آن كه، آنها با شما بجنگند با آنان نبرد كنيد، به خدا سوگند، هر ملتى كه درون خانه خود مورد هجوم قرار گيرد، ذليل خواهد شد اما شما سستى بخرج داديد و خوارى و ذلت پذيرفتيد، تا آنجا كه دشمن پى در پى به شما حمله كرد و سرزمين هاى شما را تصرف نمود.
و اينك فرمانده معاويه (مرد غامدى) با لشگرش وارد شهر انبار شده و فرماندار من حسان بن حسان بكرى را كشته و سربازان شما را از مواضع مرزى بيرون رانده است.
به من خبر رسيد كه مردى از لشگر شام به خانه زن مسلمان و زنى غير مسلمان كه در پناه حكومت اسلام بود وارد شد و خلخال و دستبند و گردن بند و گوشواره هاى آنها را بغارت برد، در حالى كه هيچ وسيله اى براى دفاع جز گريه و التماس كردن، نداشتند.
لشگريان شام با غنيمت فراوان رفتند بدون اينكه حتى يك نفر آنان زخمى بردارد و يا قطره خونى از او ريخته شود اگر براى اين حادثه تلخ، مسلمانى از روى تاسف بميرد، ملامت نخواهد شد و از نظر من سزاوار است.
شگفتا، شگفتا! به خدا سوگند، اين واقعيت قلب انسان را مى ميراند و دچار غم و اندوه مى كند كه شاميان در باطل خود وحدت دارند و شما در حق خود متفرقيد.
زشت باد روى شما و از اندوه رهايى نيابيد كه آماج تير بلا شديد.
به شما حمله مى كنند، شما حمله نمى كنيد؟
با شما مى جنگند، شما نمى جنگيد؟ اينگونه معصيت خدا مى شود و شما رضايت مى دهيد؟
وقتى در تابستان فرمان حركت به سوى دشمن مى دهم، مى گوييد هوا گرم است، مهلت ده تا سوز گرما بگذرد، و آنگاه كه در زمستان فرمان جنگ مى دهم، مى گوييد هوا خيلى سرد است بگذار سرما برود.
همه اين بهانه ها براى فرار از سرما و گرما بود؟ وقتى شما از گرما و سرما فرار مى كنيد، به خدا سوگند كه از شمشير بيشتر گريزانيد.
علىعليه‌السلام
براى امنيت افراد جامعه، حتى يك زن غير مسلمان كه در پناه حكومت اسلامى زندگى مى كرد، دل مى سوزاند و مرگ يك انسان را در شنيدن اين خبر سزاوار مى داند. و افرادش را براى حاضر نشدن در امر جهاد مذمت مى كند:
يا اشباه الرجال و لا رجال! حلوم الاطفال و عقول ربات الحجال؛
اى كسانى كه به مردان مى مانيد؛ ولى مرد نيستيد! اى كودك صفتان بى خرد! و اى عروسان حجله نشين!
حضرت علىعليه‌السلام
سپاهيان و ارتشيان را يكى از پايه هاى مهم امنيت مرزها و راه هاى كشور مى داند:
فالجنود باذن الله حصون الرعيه، و زين الولاه و عز الدين و سبل الامن و ليس تقوم الرعيه الا بهم؛
پس سپاهيان به فرمان خدا حافظان و پناهنگاه مردم، زينت و وقار زمامداران، عزت و شوكت دين هستند و راه ها به وسيله آنان در امنيت مى باشد و كار مردم جز به سپاهيان ممكن نيست.
آن حضرت به مالك اشتر توصيه مى كند كه اگر دشمن پيشنهاد صلح داد، آن را بپذير؛ زيرا صلح موجب امنيت جامعه مى شود و در سايه صلح و امنيت، بشر به كمال مى رسد و استعداد شكوفا مى شود:
و لا تدفعن صلحا دعاك اليه عدوك ولله فيه رضى، فان فى الصلح دعه لجنودك، وراحه من همومك، و امنا لبلادك، ولكن الحذر كل الحذر من عدوك بعد صلحه، فان العدو ربما قارب ليتغفل فخذ بالحزم، و اتهم فى ذلك حسن الظن.
و ان عقدت بينك و بين عدوك عقده، او البسته منك ذمه، فحط عهدك بالوفاء، وارع ذمتك بالامانه، و اجعل نفسك جنه دون ما اعطيت، فانه ليس من فرائض الله شى ء الناس اشد عليه اجتماعا، مع تفرق اهوائهم، و تشتت آرائهم، من تعظيم الوفاء بالعهود.
و قد لزم ذلك المشركون فيما بينهم دون المسلمين لما استوبلوا من عواقب الغدر؛ فلا تغدرن بذمتك، و لا تخيسن بعهدك، و لا تختلن عدوك، فانه لا يجترى على الله الا جاهل شقى. و قد جعل الله عهده و ذمته امنا افضاه بين العباد برحمته، و حريما يسكنون الى منعته، و يستفيضون الى جواره.
فلا ادغال و لا مدالسه و لا خداع فيه، و لا تعقد عقدا تجوز فيه العلل، و لا تعولن على لحن قول بعد التاكيد و التوثقه.
و لا يدعونك ضيق امر، لزمك فيه عهد الله، الى طلب انفساخه بغير الحق، فان صبرك على ضيق امر ترجو انفراجه و فضل عاقبته، خير من غدر تخاف تبعته، و ان تحيط بك من الله فيه طلبه، لا تستقبل فيها دنياك و لا آخرتك.
هرگز پيشنهاد صلح از طرف دشمن را كه خشنودى خدا در آن است رد مكن، كه آسايش رزمندگان و آرامش فكرى تو، و امنيت كشور در صلح تامين مى گردد.
لكن زنهار! زنهار! از دشمن خود پس از آشتى كردن، زيرا گاهى دشمن نزديك مى شود تا غافلگير كند، پس دورانديش باش، و خوشبينى خود را متهم كن.
حال اگر پيمانى بين تو و دشمن منعقد گرديد، يا در پناه خود او را امان دادى، به عهد خويش وفادار باش، و آن چه بر عهده گرفتى امانت دار باش، و جان خود را سپر پيمان خود گردان، زيرا هيچ يك از واجبات الهى همانند وفاى به عهد نيست كه همه مردم جهان با تمام اختلافاتى كه در افكار و تمايلات دارند، در آن اتفاق نظر داشته باشند.
تا آنجا كه مشركين زمان جاهليت به عهد و پيمانى كه با مسلمانان داشتند وفادار بودند، زيرا كه آينده ناگوار پيمان شكنى را آزمودند، پس هرگز پيمان شكن مباش، و در عهد خود خيانت مكن، و دشمن را فريب مده، زيرا كسى جز نادان بدكار، بر خدا گستاخى روا نمى دارد، خداوند عهد و پيمانى كه با نام او شكل مى گيرد با رحمت خود مايه آرامش بندگان، و پناهگاه امنى براى پناه آورندگان قرار داده است، تا همگان به حريم امن آن روى بياورند.
پس فساد، خيانت، فريب، در عهد و پيمان راه ندارد، مبادا قراردادى را امضاء كنى كه در آن براى دغلكارى و فريب راههايى وجود دارد، و پس از محكم كارى و دقت در قرارداد نامه، دست از بهانه جويى بردار، مبادا مشكلات پيمانى كه بر عهده ات قرار گرفته، و خدا آن را بر گردنت نهاده، تو را به پيمان شكنى وادارد، زيرا شكيبايى تو در مشكلات پيمانها كه اميد پيروزى در آينده را به همراه دارد، بهتر از پيمان شكنى است كه از كيفر آن مى ترسى، و در دنيا و آخرت نمى توانى پاسخ گوى پيمان شكنى باشى.
اين فرمايش حضرت، مالك را از هرگونه پيمان شكنى منع مى كند، زيرا عهد و پيمان مايه آسايش و امنيت مردم است و پيمان شكنى، بى اعتمادى و سپس ناامنى را به دنبال مى آورد.
خلاصه اينكه، امنيت يكى از اساسى ترين نيازهاى جامعه بشرى است. و در ذيل امنيت است كه آن جامعه به رشد و توسعه سياسى و فرهنگى و اقتصادى مى رسد و حكومت اسلامى موظف است علل و عوامل ناامنى جامعه را شناسايى كرده و از بين ببرد و نيز پايه هاى امنيت و آرامش را تقويت كند.
امنيت در همه ابعاد فردى، اجتماعى، ملى، سياسى، فرهنگى، اقتصادى و قضايى و... نياز ضرورى جامعه مى باشد كه بايد حكومت ها در ايجاد و گسترش آن تمام امكانات و توان خود را به كار بگيرند.
۴- حكومت و اجراى شريعت
دو ديدگاه درباره رابطه اسلام و سياست وجود دارد:
۱ - تفكيك دين از سياست ۲ - وحدت دين و سياست.
در ديدگاه اول، هدف اسلام تامين اخرت مسلمانان است و اسلام هيچ ارتباطى با كارهاى سياسى، اقتصادى و اجتماعى مسلمانان ندارد. امام خمينىقدس‌سره
در آثار گفتارى و نوشتارى خويش، به نقد اين ديدگاه پرداخته و قائل است كه دو گروه قائل به اين ديدگاه هستند: ۱ - دشمنان آگاه ۲ - دوستان جاهل.
امام خمينى فرمود:
استعمارگران از سيصد سال پيش يا بيشتر به كشورهاى اسلامى راه پيدا كردند و براى رسيدن به مطامع استعمارى خود لازم ديدند كه زمينه هايى فراهم سازند تا اسلام را نابود كنند... مثلا تبليغ كردند اسلام دين جامعى نيست، دين زندگى نيست، براى جامعه نظامات و قوانين ندارد. طرز حكومت و قوانين حكومتى نياورده است. فقط احكام حيض و نفاس است، اخلاقياتى هم دارد، اما راجع به زندگى و اداره جامعه چيزى ندارد....
دشمنان تئورى جدايى دين از سياست را طرح كردند تا به چپاول و غارت جهان اسلام بپردازند و همواره مسلمانان را عقب نگهدارند، دينى كه جهاد، شهادت، حكومت و سياست در آن نباشد، هيچ تهديدى براى آن ها نيست. فلذا آن ها اين ديدگاه را تبليغ مى كردند. عده اى از مسلمانان جاهل تحت تاثير اين ديدگاه قرار گرفتند بعضى هم براى اين كه قداست دين را، به خيال خود، حفظ كنند، مى گفتند:
دين براى اخلاق و تهذيب نفس و آخرت آمده است، شان دين بالاتر از اين است كه بخواهد در مسائل دنيايى و سياسى دخالت كند.
دشمن با كنار زدن دين و خنثى نمودن آن، اين ديدگاه را ترويج و تبليغ مى كرد و اينان متاسفانه با درك ناصحيح و نادرست از دين، در جهت قداست دين اين حرفها را مطرح مى كردند. در وصيتنامه الهى - سياسى امام به اين دو گرايش اشاره شده است. امام خمينى در كتاب ولايت فقيه مى گويد:
تبليغات سوء آن ها (استعمار گران) موثر واقع شده است. الان گذشته از عامه مردم، طبقه تحصيلكرده، چه دانشگاهى و چه بسيارى از محصلين روحانى، اسلام را درست نفهميده اند و از آن تصور خطايى دارند... البته بيگانگانى براى مطامع سياسى و اقتصادى كه دارند، از چند صد سال پيش اساس را تهى كرده اند؛ و بواسطه اهمالى كه در حوزه هاى روحانيت شده، موفق گشته اند، كسانى در بين ما، روحانيونى بوده اند كه ندانسته به مقاصد آن ها كمك كرده اند تا وضع چنين شده است.
.
وى درباره خودباختگى هاى روشنفكران مى فرمايد:
و آن خودباختگى آن هاست در برابر پيشرفت مادى استعمارگران، وقتى كشورهاى استعمارگر با پيشرفت علمى و صنعتى، يا به حساب استعمار و غارت ملل آسيا و آفريقا، ثروت و تجملاتى را فراهم آوردند، اين ها خود را باختند. فكر كردند راه پيشرفت صنعتى اين است كه قوانين و عقايد خود را كنار بگذارند....
امام خمينى درباره تبليغات دشمنان و تاثير آن بر افراد جامعه مى گويد:
آن ها كه دشمن ما هستند تبليغاتى كرده اند و متاسفانه بعضى از افراد جامعه ما تحت تاثير قرار گرفته اند، در حالى كه نبايد قرار مى گرفتند. استعمارگران به نظر ما آوردند كه اسلام حكومتى ندارد، تشكيلات حكومتى ندارد، بر فرض كه احكام داشته باشد، مجرى ندارد و خلاصه، اسلام فقط قانون گذار است، واضح است كه اين تبليغات جزئى از نقشه استعمارگران است.
متاسفانه امروز هم با توجه به اينكه بيست سال از انقلاب و حكومت اسلامى ما مى گذرد و اين همه آثار و بركات را در جامعه اسلامى ما و جهان اسلام مشاهده مى شود و موجبات بيدارى جهان اسلام را فراهم نموده است و احكام اسلام را اجرا نموده است، اين ديدگاه توسط دشمنان و ايادى داخلى آنان و برخى مسلمانان فريب خورده و ناآگاه هر چند در سطح اندك وجود دارد.
ديدگاه دوم كه قائل به وحدت دين و سياست است، اعتقاد دارد، اسلام به تمام احتياجات انسان در مسائل مربوط به زندگى و يا عالم پس از مرگ توجه و عنايت دارد؛ از آن هنگام كه نطفه انسان منعقد مى شود، تا لحظه اى كه وارد گود مى شود و عواملى مختلفى كه پس از مرگ با آن روبه روست.
بر اساس اين ديدگاه، اسلام داراى احكام سياسى، اجتماعى، اقتصادى و... است و دين جامع و گسترده اى است كه مقررات و قوانين بر اساس دولت و حكومت پى ريزى شده است. اسلام هم دين است و هم دولت، هم عقيده است و هم نظام، هم عبادت و اخلاق و تشريع است و هم اقتصاد و سياست و حكومت، اين ديدگاه مورد تاييد قريب به اتفاق علماى متعهد و فقهاى شيعه قرار گرفته است.
حكومت اسلامى كه يكى از اساسى ترين دستاوردهاى انقلاب اسلامى است، بر اساس همين ديدگاه شكل گرفت. معمار انقلاب و موسس حكومت اسلامى، امام خمينى قدس سره در اين باره مى گويد:
آن روز كه در غرب هيچ خبرى نبود و ساكنانش در توحش به سر مى بردند و آمريكا سرزمين سرخپوستان نيمه وحشى بود، دو مملكت پهناور ايران و روم محكوم استبداد و اشرافيت و تبعيض و تسلط قدرتمندان بودند و اثرى از حكومت مردم و قانون در آن ها نبود خداى تبارك و تعالى به وسيله رسول اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله
قوانينى فرستاد كه انسان از عظمت آن ها به شگفت مى آيد. براى همه امور قوانين و آداب آورده است. براى انسان پيش از آنكه نطفه اش منقعد شود تا پس از آنكه به گور مى رود، قانون وضع كرده است. همانطورى كه براى وظايف عبادى قانون دارد، براى امور اجتماعى و حكومتى قانون و راه و رسم دارد. حقوق اسلام يك حقوق مترقى و متكامل و جامع است. كتاب هاى قطورى كه از دير زمان در زمينه هاى مختلف حقوقى تدوين شده از احكام قضا و معاملات و حدود و قصاص گرفته تا روابط بين ملتها و مقررات صلح و جنگ و حقوق بين الملل عمومى و مصنوعى، شمه اى از احكام و نظامات اسلام است. هيچ موضوع حياتى نيست كه اسلام تكليفى براى آن مقرر نداشته و حكمى درباره آن نداده باشد. دست هاى اجانب براى اينكه مسلمين و روشنفكران مسلمان را كه نسل جوان ما باشند از اسلام منحرف كنند وسوسه كرده اند كه اسلام چيزى ندارد....
اين ديدگاه قائل است كه دين اسلام، دينى جامع است و در همه زمينه ها، احكام و قانون دارد، براى اجراى شريعت و قوانين نياز به حكومت است، چون مجموعه قانون براى اصلاح جامعه كافى نيست. براى اين كه قانون مايه اصلاح و سعادت بشر شود، به قوه اجرائيه نياز دارد. رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله
و اولى الامر مجريان احكام و شريعت اسلام هستند. اين ضرورت استمرار اجراى احكام، در عصر غيبت هم كاملا وجود دارد. امام خمينىقدس‌سره
مى فرمايد:
بديهى است ضرورت اجراى احكامى كه تشكيل حكومت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله
را لازم آورده، منحصر و محدود به زمان آن حضرت نيست و پس از رحلت رسول اكرم نيز ادامه دارد.
طبق آيه شريفه احكام اسلام محدود به زمان و مكانى نيست و تا ابد باقى و لازم الاجرا است... اين حرف كه قوانين اسلام تعطيل پذير يا منحصر و محدود به زمان با مكانى است بر خلاف ضروريات اعتقادى اسلام است. بنابراين چون اجراى احكام پس از رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله
و تا ابد ضرورت دارد، تشكيل حكومت و برقرارى دستگاه اجرا و اداره ضرورت مى يابد... هر كه اظهار كند تشكيل حكومت اسلامى ضرورت ندارد منكر ضرورت اجراى احكام اسلام شده و جامعيت احكام و جاودانگى دين مبين اسلام را انكار كرده است...
و در جاى ديگر مى فرمايد:
دليل ديگر بر لزوم تشكيل حكومت، ماهيت و كيفيت قوانين اسلام (احكام شرع) است. ماهيت و كيفيت اين قوانين مى رساند كه براى تكوين يك دولت و براى اداره سياسى و اقتصادى و فرهنگى جامعه تشريح گشته است.
امام رضاعليه‌السلام
در روايت فضل بن شاذان نيشابورى (كه قبلا ذكر شد) فلسفه حكومت اسلامى را اجراى احكام و شريعت اسلام مطرح مى كند.
خلاصه اينكه يكى از اهداف و وظايف حكومت اسلامى اجراى شريعت و احكام نورانى اسلام است اين حقيقت هم در قرآن كريم آمده و هم در نهج البلاغه علىعليه‌السلام
ذكر شده است، كه به شرح آن مى پردازيم.
حكومت و نماز
اقامه نماز جمعه و نماز جماعت سنگ بناى تشكيلات حكومتى اسلامى است.
قرآن كريم مى فرمايد:
الذين ان مكناهم فى الارض اقاموا الصلوه و اتوا الزكوه و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر و لله عاقبه الامور
؛
كسانى كه وقتى در روى زمين به آن ها اقتدار (و حكومت) مى دهيم، نماز به پا مى دارند و زكات به مستحقان مى دهند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و مى دانند كه عاقبت كارها به دست خداست.
بر اساس اين آيه، از وظايف حكومت، اجراى احكام و شريعت اسلامى است.
نماز، زكات، امر به معروف و نهى از منكر از احكامى هستند كه بايد حكومت اسلامى آن ها را اجرا كند.
پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله
در اولين جمعه اى كه به مدينه مهاجرت كرد، نماز جمعه را اقامه نمود و پس از آن حضرت نيز كسانى كه زعامت امت و تدبير امور آن ها را به عهده داشتند، همواره نماز جمعه را اقامه كردند. لذا نماز جمعه سنگ بناى تشكيلات حكومت اسلامى است. اقامه نماز جمعه از شوون سياسى حكومت است.
علىعليه‌السلام
در نامه ۵۲، ضمن بيان معناى اوقات نماز يوميه، به فرمانداران شهرها امر مى كند كه نمازشان را با مردم اقامه مى كند؛ يعنى اقامه نماز يك دستور حكومتى است. حضرت به فرمانداران خود بخشنامه مى كند.
حضرت علىعليه‌السلام
در دستورالعمل حكومتى كه به مالك اشتر مى دهد، به اقامه نماز جماعت تاكيد مى كند:
وليكن فى خاصه ما تخلص به لله دينك : اقامه فرائضه التى هى له خاصه، فاعظ الله من بدنك فى ليلك و نهارك، ووف ما تقربت به الى الله من ذلك كاملا غير مثلوم و لا منقوص، بالغا من بدنك ما بلغ.
و اذا قمت فى صلاتك للناس، فلا تكونن منفرا و لا مضيعا، فان فى الناس من به العله و له الحاجه. و قد سالت رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله
حين وجهنى الى اليمن كيف اصلى بهم؟ فقال :
صل بهم كصلاه اضعفهم، و كن بالمومنين رحيما.
نيكوترين وقت ها و بهترين ساعات شب و روزت را براى خود و خداى خود انتخاب كن، اگر چه همه وقت براى خداست، آنگاه كه نيت درست و رعيت در آسايش قرار داشته باشد.
از كارهايى كه به خدا اختصاص دارد و بايد با اخلاص انجام دهى، انجام واجباتى است كه ويژه پروردگار است، پس در بخشى از شب و روز، تن را به پرستش خدا اختصاص ده، و آن چه تو را به خدا نزديك مى كند بى عيب و نقصانى انجام ده، اگر چه دچار خستگى جسم شوى.
هنگامى كه نماز به جماعت مى خوانى، نه با طولانى كردن نماز مردم را بپراكنى و نه آن كه آن را تباه سازى، زيرا در ميان مردم، بيمار يا صاحب حاجتى وجود دارد، آنگاه كه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
مرا به يمن مى فرستاد از او پرسيدم، با مردم چگونه نماز بخوانم؟ فرمود: در حد توان ناتوانان نماز بگذار و بر مومنان مهربان باش علىعليه‌السلام
يكى از اهداف حكومت خود را برگرداندن نشانه هاى دين مى داند؛
لنرد المعالم من دينك
و نماز از علائم و نشانه هاى بزرگ دين اسلام است :
الصلوه علم الاسلام؛ نماز پرچم و علامت اسلام است.
همچنين زكات يكى از ماليات هاى حكومت هاى اسلامى است. حاكم جامعه اسلامى و ماموران وى متصدى جمع آورى و تقسيم آن مى باشند. زكات براى تزكيه اموال مسلمانان و براى رفع نيازمندى هاى افراد و جامعه اسلامى تشريع گشته است و حاكم اسلامى بايد آن را به مصارف مورد لزوم بپردازد.
پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله
براى گردآورى زكات، مامور ويژه اعزام مى داشت. خلفا نيز پس از وى چنين كردند.
سيره علىعليه‌السلام
هم در دوران خلافت چنين بود:
خذ من اموالهم صدقه تطهركم و تزكيهم بها و صل عليهم ان صلاتك سكن لهم.
(اى رسول ما) از مومنان صدقه بگير، تا نفوس آن ها را پاك و پاكيزه گردانى و آن ها را به دعاى خير ياد كن، كه دعاى تو موجب تسلى خاطر آن هاست.
روايات صحيحه اى از زراره و محمد بن مسلم نقل شده كه آن دو از تفسير آيه
انما الصدقات للفقراء و المساكين و العالمين عليها و المولفه قلوبهم و فى الرقاب و الغارمين فى سبيل الله و ابن سبيل فريضه من الله والله عليم حكيم
صدقات (زكوات) مال نيازمندان، مستمندان، و مامورين گردآورى و نگهدارى زكوه و افرادى كه دلهايشان جلب به اسلام شود و آزاد كردن بردگان و بدهكاران و هر كار خير در راه خدا و در راه ماندگان فريضه اى است از جانب خداوند و خداوند دانا و حكيم است.
از امام صادقعليه‌السلام
پرسش شد: آيا به مسلمانان فقير كه شيعه نيستند، زكات داده مى شود؟ آن حضرت فرمود: امام به همه آن ها زكات مى دهد، براى اين كه همه اطاعت و پيروى او را پذيرفته اند.
زراره مى گويد: به آن حضرت عرض كردم : اگر چه آنان عارف به حق (شيعه) نباشند؟
آن حضرت فرمود: بلى.
اگر امام بخواهد فقط به طرفداران حق زكات بدهد، چه بسا محل و موردى براى زكات پيدا نشود، اما بايد به كسانى كه اهل حق نيستند، ولى نيازمندند، زكات بپردازد تا آنان به دين رغبت پيدا بكند و اطاعت از امام پايدار بماند.
خمس و انفاق نيز مال امام و در اختيار امام است؛ البته به عنوان مقام امامت و رهبرى جامعه اسلامى.
امير المومنينعليه‌السلام
هنگامى كه مسائل اقتصادى جامعه را بر اساس آيات قرآن به پنج دسته تقسيم كرد: اماره، عمارت، اجاره، تجارت و صدقات، فرمود:
فاما وجه الاماره فقوله تعالى : و اعلموا انما غنتم شى ء فان لله خمسه؛
و اما آنچه مربوط به حكومت است، بر اساس گفتار خداوند تعالى است، كه مى فرمايد: بدانيد آنچه درآمد به دست آورديد، خمس آن براى خداست.
و به او سفارش مى كنم با مردم تندخو نباشد، و به آنها دروغ نگويد، و با مردم به جهت اينكه بر آنها حكومت دارد بى اعتنايى نكند، چه اينكه مردم برادران دينى، و يارى دهندگان در استخراج حقوق الهى اند.
بدان! براى تو در اين زكاتى كه جمع مى كنى سهمى معين، و حقى روشن است، و شريكانى از مستمندان و ضعيفان دارى، همانگونه كه ما حق تو را مى دهيم، تو هم بايد نسبت به حقوق آنان وفادار باشى، اگر چنين نكنى در روز رستاخيز بيش از همه دشمن دارى، و واى بر كسى كه در پيشگاه خدا، فقرا و مساكين، و درخواست كنندگان و آنان كه از حقشان محرومند، و بدهكاران و ورشكستگان و در راه ماندگان، دشمن او باشند و از او شكايت كنند.
كسى كه امانت الهى را خوار شمارد، و دست به خيانت آلوده كند، و خود و دين خود را پاك نسازد، درهاى خوارى را در دنيا به روى خود گشوده، و در قيامت خوارتر و رسواتر خواهد بود و همانا! بزرگ ترين خيانت! خيانت به ملت، و رسواترين دغلكارى، دغلبازى با امامان است، با درود.
از وظايف حكومت اسلامى، جمع آورى ماليات هاى اسلامى و توزيع عادلانه آن ها بين نيازمندان جامعه مى باشد.
يكى ديگر از وظايف حكومت اسلامى در اجراى شريعت، اقامه مناسك حج است، اگر مسلمانان در اين امر مهم كوتاهى كنند، حاكم اسلامى موظف است مسلمانان را به شركت در مراسم حج وادار كند. امام صادقعليه‌السلام
فرمود:
لو عطل الناس الحج لوجب على الامام ان يجبرهم على الحج
اگر مردم حج را فرو گذاشتند، بر امام واجب است آنان را به شركت در مراسم حج مجبور كند.
طبق اين روايت، حاكم موظف است مسلمانان را در شرايط ويژه اى، مجبور به شركت در مراسم حج كند.
علىعليه‌السلام
در اهميت و جايگاه اقامه اين فريضه الهى مى فرمايد:
و فرض عليكم حج بيته الحرام، الذى جعله قبله للانام، يردونه ورود الانعام، و يالهون اليه ولوه الحمام، و جعله سبحانه علامه لتواضعهم لعظمته، و اذعانهم لعزته، و اختار من خلقه سماعا اجابوا اليه دعوته، و صدقوا كلمته، ووقفوا مواقف انبيائه، و تشبهوا بملائكته المطيفين بعرشه. يحرزون الارباح فى متجر عبادته، و يتبادرون عنده موعد مغفرته.
جعله سبحانه و تعالى للاسلام علما، و للعائذين حرما، فرض حقه، و اوجب حجه، و كتب عليكم وفادته، فقال سبحانه :
ولله على الناس حج البيت من استطاع ليه سبيلا، و من كفر فان الله غنى عن العالمين.
و واجب كرد بر شما حج خانه محترمش را، همان خانه اى كه آن را قبله گاه انسانها قرار داده كه چونان تشنگان، به سوى آن روى مى آورند، و همانند كبوتران به آن پناه مى برند.
خداى سبحان، كعبه را مظهر تواضع بندگان برابر عظمت خويش، و نشانه اعتراف آنان به بزرگى و قدرت خود قرار داد، و در ميان انسانها، شنوندگانى را برگزيد، كه دعوت او را براى حج، اجابت كنند، و سخن او را تصديق نمايند، و پاى بر جايگاه پيامبران الهى نهند، همانند فرشتگانى كه بر گرد عرش الهى طواف مى كنند، و سودهاى فراوان، در اين عبادتگاه و محل تجارت زائران، به دست آورند، و به سوى وعده گاه آمرزش الهى بشتابند.
خداى سبحان، كعبه را براى اسلام، نشانه گويا، و براى پناهندگان خانه امن و امان قرار داد، اداى حق آن را واجب كرد و حج بيت الله را واجب شمرد، و بر همه شما انسان ها مقرر داشت، كه به زيارت آن برويد، و فرمود:
(آن كس كه توان رفتن به خانه خدا را دارد، حج بر او واجب است و آن كس كه انكار كند، خداوند از همه جهانيان بى نياز است.)
حضرت علىعليه‌السلام
به قثم بن عباس، فرماندار مكه مى فرمايد:
فاقم للناس الحج و ذكرهم بايام الله....
در اقامه حج، راهنماى مردم باش و روزهاى خدا را به ياد آن ها بياور.
يكى ديگر از احكام شريعت كه حكومت در صورت لزوم موظف به اجراى آن است، جهاد است كه آيات بسيار و روايات متواترى در وجوب، فضيلت و حدود و شرايط آن ذكر شده است، مانند:
يا ايها النبى جاهد الكفار و المنافقين واغلظ عليهم
اى پيامبر با كافران و منافقان جهاد كن و بر آن ها بسيار سخت بگير.
يا ايها النبى حرض المومنين على القتال
اى پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
مومنان را به جنگ ترغيب كن.
امير المومنين مى فرمايد:
ان الله فرض الجهاد و عظمه و جعله نصره و ناصره و الله ما صلحت دنيا و لا دين الا به.
خداوند سبحان، جهاد را واجب نمود و آن را گرامى داشت و نصرت و يارى خود را در آن قرار داد. به خدا سوگند! هرگز دين و دنيا به صلاح نمى گرايد؛ مگر به وسيله جهاد.
خدا شما را بكشد كه دل من از دست شما پرخون، و سينه ام از خشم شما مالامال است، كاسه هاى غم و اندوه را جرعه جرعه به من نوشانديد، و با نافرمانى و ذلت پذيرى، راى و تدبير مرا تباه كرديد، تا آنجا كه قريش در حق من گفت :
بى ترديد پسر ابيطالب مردى دلير است ولى دانش نظامى ندارد.
خدا پدرانشان را مزد دهد، آيا يكى از آنها تجربه هاى جنگى سخت و دشوار مرا دارد؟ يا در پيكار توانست از من پيشى گيرد؟ هنوز بيست ساله نشده، كه در ميدان نبرد حاضر بودم، هم اكنون كه از شصت سال گذشته ام.
اما دريغ، آن كس كه فرمانش را اجراء نكنند، رايى نخواهد داشت.
حضرت علىعليه‌السلام
يكى از وظايف حكومت ها را جهاد با دشمنان مى داند. قرآن مى فرمايد:
و اعدوالهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخيل ترهبون به عدو الله و عدوكم
؛
براى مبارزه با دشمنان، آنچه در توان داريد از نيرو و سواره نظام آماده كنيد، تا با آن، دشمن خدا و دشمن خود را به هراس افكنيد.
جهاد بر دو قسم است : ۱ - ابتدايى ۲ - دفاعى
جهاد ابتدايى مبارزه با مشركين و كفار است براى دعوت آن ها به اسلام و يكتاپرستى و عدالت و جهاد دفاعى مبارزه با دشمنان و مهاجمان است براى دفاع از حوزه اسلام و سرزمينهاى اسلامى و براى دفاع از جان و مال و حيثيت و فرهنگ مسلمانان. البته اگر دقت شود جهاد ابتدايى هم به نوعى جهاد دفاعى است. دفاع از حقوق خداوند و انسان هاى مستضعف، جهاد ابتدايى دفاع از توحيد و قسط و عدالت است و در حقيقت، دفاع از انسانيت است. هدف از تشريع فريضه جهاد همين هدف والاست، نه كشورگشايى و سلطه جويى بر مردم گرچه بعضى از فقيهان جهاد ابتدايى شد، اعم از زمان معصوم و غير معصوم است، چون در روايات واژه امام عادل آمده است. در كتاب مبانى فقهى حكومت اسلامى آمده است :
روايات متعدد و فتاواى بزرگان فقه شيعه بر ضرورت حضور امام عادل و يا نماينده وى در جهاد ابتدايى دلالت دارد.
نيز آمده است : جهاد ابتدايى، وجوب آن، بنا بر آنچه گفته اند، مشروط به وجود امام است اما على الاقوى، امام منحصر به امام معصوم نيست و امام عادل كافى است كه طبعا شامل فقيه جامع الشرايط نيز مى شود.
نيز آمده است : البته مصداق امام عادل در زمان ظهور و حضور ائمهعليهم‌السلام
همانان و كسانى هستند كه از جانب آنان به اين مقام منصوبند اما آنچه به عنوان شرط در مورد جهاد ابتدايى در روايات و كلمات اصحاب آمده، همان عنوان امام عادل در مقابل امام جائر است، نه امام معصوم در مقام غير معصوم.
وجوب جهاد دفاعى، در تمام اشكال آن (دفاع از جان و مال و بى آبرو و حيثيت اجتماعى مسلمانان) بدون ترديد از واجبات و وظايف حكومت اسلامى و جامعه اسلامى است.
علىعليه‌السلام
يكى از وظايف مالك اشتر را جهاد با دشمنان بيان مى كند:
جبايه خراجها، و جهاد عدوها و استصلاح اهلها و عماره بلادها
؛
دريافت ماليات و جهاد با دشمنان و اصلاح اهل آن جا و آبادانى سرزمين.
خلاصه اينكه جهاد يكى از فرائض مهم الهى است كه بايد حكومت اسلامى همواره آمادگى داشته باشد تا در صورت لزوم اين امر الهى را اقامه نمايد.
يكى ديگر از احكام شريعت، امر به معروف و نهى از منكر است كه حكومت وظيفه اجراى آن را دارد. البته اين يك فريضه عمومى است، اما بعضى از مراحلش، وظيفه حكومت است و ديگران جز با اجازه و اذن حاكم و دولت نمى توانند متصدى آن گردند.
حضرت علىعليه‌السلام
مى فرمايد:
و الجهاد منها على اربع شعب : على الامر بالمعروف و النهى عن المنكر و الصدق فى مواظن و شنان الفاسقين؛
جهاد چهار شعبه دارد: ۱. امر به معروف ۲. نهى از منكر ۳. صدق و راستى در معركه نبرد ۴. دشمنى با فاسقان.
در نهج البلاغه آمده است :
و من انكره بالسيف لتكون كلمه الله العليا و كلمه الظالمين السفلى فذلك الذى اصاب سبيل الهدى؛
و كسى كه با شمشير از منكرى جلوگيرى كند، تا كلمه خداوند بر فراز آيد و كلمه ستمگران به زير كشيده شود، كسى است كه به راه هدايت دست يافته است.
البته اين عمل توسط حاكم يا با اذن او بايد صورت گيرد، چون خودسرانه عمل كردن موجب هرج و مرج و اختلال نظم مى شود و مفسده ايجاد مى كند.
اين وظيفه حكومت اسلامى در قرآن هم ذكر شده است :
الذين ان مكناهم فى الارض اقاموا الصلوه و اتوا الزكوه و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر
.
آنانى كه اگر در زمين به آنان اقتدار و حكومت دهيم، نماز به پا مى دارند و زكات مى پردازند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند.
همچنين در نهج البلاغه آمده است :
فمنهم المنكر للمنكر بيده و لسانه و قلبه، فذلك المستكمل لخصال الخير؛ و منهم المنكر بلسانه و قلبه و التارك بيده، فذلك متمسك بخصلتين من خصال الخير و مضيع خصله؛
و منهم المنكر بقلبه، و التارك بيده و لسانه، فذلك الذى ضيع اشرف الخصلتين من الثلاث، و تمسك بواحده، و منهم تارك لانكار المنكر بلسانه و قلبه و يده، فذلك ميت الاحياء.
و ما اعمال البر كلها و الجهاد فى سبيل الله، عند الامر بالمعروف و النهى عن المنكر، الا كنفثه فى بحر لجى. و ان الامر بالمعروف و النهى عن المنكر لا يقربان من اجل، و لا ينقصان من رزق، و افضل من ذلك كله كلمه عدل عند امام جانر.
گروهى، منكر را با دست و زبان و قلب انكار مى كنند، پس آنان تمامى خصلت هاى نيكو را در خود گرد آورده اند.
گروهى ديگر منكر را با زبان و قلب انكار كرد، اما دست به كارى نمى برند، پس چنين كسى دو خصلت از خصلتهاى نيكو را گرفته و ديگرى را تباه كرده است.
و بعضى منكر را تنها با قلب انكار كرده و با دست و زبان خويش اقدامى ندارند، پس دو خصلت را كه شريف تر است تباه ساخته و يك خصلت را به دست آورده اند و بعضى ديگر منكر را با زبان و قلب و دست رها ساخته اند كه چنين كسى از آنان، مرده اى ميان زندگان است، و تمام كارهاى نيكو و جهاد در راه خدا، برابر امر به معروف و نهى از منكر، چونان قطره اى
بر درياى مواج و پهناور است و همانا امر به معروف و نهى از منكر، نه اجلى را نزديك مى كنند و نه از مقدار روزى مى كاهند، و از همه اينها برتر، سخن حق در پيش روى حاكمى ستمكار است.
امام باقرعليه‌السلام
نيز فرمود:
ان الامر بالمعروف و النهى عن المنكر سبيل الانبياء و منهاج الصالحين فريضه عظيمه بها تقام الفرائض و تامن المذاهب و تحل المكاسب و ترد المظالم و تعمر الارض و ينتصف من الاعداء و يستقيم الامر....
همانا امر به معروف و نهى از منكر، راه انبياء و طريقه صالحين است؛ فريضه بزرگى كه با آن فرائض اقامه مى گردد، و مذاهب (مشرب هاى گوناگون فكرى يا راه ها و محل رفت و آمد مردم) امنيت مى بايد و كسب و كار حلال مى گردد، و حق ستمديدگان به آنان بازگردانده مى شود، و زمين آباد مى گردد و از دشمنان انتقام گرفته مى شود و امور به صلاح مى گرايد....
روشن است كه اين روايت به نتايج مهم اين فريضه، كه اقامه فرائض در جامعه و رد مظالم و امنيت راه ها و آبادانى زمين و گرفتن حق ستمديدگان از ستمگران است، اشاره مى كند و اين گونه امور جز با قدرت گسترده و سلطه حكومت حاصل نمى گردد و بر حكومت اسلامى است كه با تشكيل و تاسيس سازمان يا نهادى، به اين امر مهم بپردازد.
علىعليه‌السلام
به عنوان حاكم اسلامى، هر روز به بازار مى رفت و امر به معروف و نهى از منكر مى كرد، امام باقرعليه‌السلام
فرمود:
قال امير المومنينعليه‌السلام
عندكم بالكوفه يغتدى كل يوم بكره من القصر فيطوف فى اسواق الكوفه سوقا سوقا و معه الدره على عاتقه و كان لها طرفان، و كانت تسمى السبيبه فيقف على اهل كل سوق فينادى : يا معشر التجار اتقوا الله. فاذا سمعوا صوته القوا ما بايديهم و ارعوا اليه بقلوبهم و سمعوا باذانهم فيقول : قدموا استخاره، و تبركوا بالسهوله، و اقتربوا من المتباعين، و تزينوا بالحلم، و تناهوا عن اليمين و جانبوا الكذب و تجافوا عن الظلم، و انصفوا المظلومين، و لا تقربوا الربا، و اوفوا الكيل و الميزان و لا تبخسوا الناس اشيائهم و لا تعثوا فى الارض مفسدين. فيطوف فى جميع اسواق الكوفه ثم يرجع فيقعد للناس.
امير المومنينعليه‌السلام
در كوفه، پيش روى شما، هر روز صبح از مركز خلافت خود بيرون مى آمد و بازارهاى كوفه را در حالى كه تازيانه اى همراه داشتند - كه دو سر داشت و به آن سبيبه مى گفتند - بازار به بازار مى گشت و در مقابل بازاريان، مى ايستاد و خطاب به آنان مى فرمود:
اى كاسبها! از خدا بترسيد. تجار وقتى صداى آن حضرت را مى شنيدند، هر چه در دست داشتند، به زمين گذاشته، از صميم قلب متوجه فرمايشات حضرتش مى گشتند كه مى فرمود: طلب خير را - بر همه چيز - مقدم داريد، با سهل المعامله بودن و آسان گرفتن - در خريد و فروش به اموالتان - بركت دهيد و با خريداران با مهربان و شفقت برخورد كنيد، (اخلاق) خود را با بردبارى زينت دهيد و از قسم خوردن دورى بجوييد و از دروغ گويى دور باشيد، از ظلم كناره گيرى كنيد و با ستمديدگان با عدل و انصاف برخورد كنيد، دور و بر ربا نگرديد و در اندازه گيرى و وزن كردن كم نگذاريد و از مقدار آن كم نكنيد و اجناس مردم را بى ارزش و حقير و كم مقدار نسازيد و خود را از مفسدين، روى زمين قرار ندهيد.
حضرت علىعليه‌السلام
بدين نحو به تمام بازارها، يكى پس از ديگرى سر مى زدند و سپس برمى گشت و براى رسيدگى به مراجعات مردم، آماده شده و در جايگاه خود مى نشست.
از مجموع اين مباحث نتيجه گرفته مى شود كه مكتب اسلام داراى يك سرى قوانين و احكام سياسى، اجتماعى، اقتصادى، نظامى و... مى باشد. كه جز با تشكيل حكومت اسلامى قابل تحقق نيست، فلذا تشكيل حكومت اسلامى منحصر به زمان و مكان خاص نيست بلكه الى الابد است و جامعيت اين مكتب و جاودانگى آن بيانگر لزوم تشكيل حكومت اسلامى است. حاكم اسلامى موظف است تمام دستورها و احكام اسلام را اجرا كند. اجراى شريعت از وظايف حكومت اسلامى مى باشد.
۵- حكومت و معيشت
يكى از مهم ترين وظيفه هاى حكومت اسلامى، فراهم آوردن رفاه، آسايش و تامين معيشت مردم است حكومت بايد با فقرزدايى و تامين معاش مردم، آسايش و آرامش آنان را فراهم نمايد.
حضرت علىعليه‌السلام
به رفاه عمومى توجه داشت و آبادى سرزمين ها و تامين زندگى شرافتمندانه مردم را از وظايف خود مى دانست.
آن حضرت مى فرمايد:
و نظهر الاصلاح فى بلادك فيامن الظلومون من عبادك و تقام المعطله من حدودك؛
(خدايا) هدف من آشكار كردن اصلاح در شهرهاست، تا بدين وسيله بندگان ستم كشيده ات در امنيت قرار گيرند و احكام امت كه ضايع مانده اند، جارى گردد.
حضرت علىعليه‌السلام
توجه به اصلاحات را مايه امنيت، آرامش و اجراى شريعت مى داند و در دستور حكومتى به مالك اشتر نيز به اين مقوله اشاره دارد:
و استصلاح اهلها
، يكى از وظايف تو اصلاح امور بندگان خداست.
نيز در جاى ديگر مى فرمايد:
ما اصبح بالكوفه احد الا ناعما ان ادناهم منزله لياكل البر و يجلس فى الظل و يشرب من ماء القرات؛
كسى در كوفه نيست كه در رفاه به سر نبرد، حتى پائين ترين افراد نان گندم مى خورند و سرپناه دارند و از آب فرات مى آشامند.
آن حضرت به حداقل ضروريات زندگى - مسكن، تغذيه و شرب - اشاره مى كند كه حكومت بايد آن ها را براى مردم فراهم كند.
حضرت علىعليه‌السلام
در دستور حكومتى كه به مالك اشتر مى دهد درباره دريافت ماليات، آباد كردن زمين ها، افزايش درآمدها و توزيع عادلانه درآمدها كه زمينه ساز رفاه همگانى است، مى فرمايد:
و تفقد امر الخراج بما يصلح اهله، فان فى صلاحه و صلاحهم صلاحا لمن سواهم، و لا صلاح لمن سواهم الا بهم لان الناس كلهم عيال على الخراج و اهله وليكن نظرك فى عماره الارض ابلغ من نظرك فى استجلاب الخراج، لان ذلك لا يدرك الا بالعماره؛ و من طلب الخراج بغير عماره اخرب البلاد و اهلك العباد، و لم يستقم امره الا قليلا.
فان شكوا ثقلا او عله، او انقطاع شرب او باله، او احاله ارض اغتمرها غرق، او اجحف بها عطش، خففت به الموونه عنهم، فانه ذخر يعودون به عليك فى عماره بلادك، و تزيين ولايتك، مع استجلابك حسن ثنائهم، و تبجحك باستفاضه العدل فيهم، معتمدا فضل قوتهم، بما ذخرت عندهم من اجمامك لهم، و الثقه منهم بما عودتهم من عدلك عليهم ورفقك بهم، فربما حدث من الامور ما اذا عولت فيه عليهم من بعد احتملوه طيبه انفسهم به؛ فان العمران محتمل ما حملته.
و انما يوتى خراب الارض من اعواز اهلها، و انما يعوز اهلها لاشراف انفس الولاه على الجمع، و سوء ظنهم بالبقاء، و قله انتفاعهم بالعبر.
ماليات و بيت المال را بگونه اى وارسى كن كه صلاح ماليات دهندگان باشد، زيرا بهبودى ماليات و ماليات دهندگان، عامل اصلاح امور ديگر اقشار جامعه مى باشد و تا امور ماليات دهندگان اصلاح نشود كار ديگران نيز سامان نخواهد گرفت زيرا همه مردم نان خور ماليات و ماليات دهندگانند، بايد تلاش تو در آبادانى زمين بيشتر از جمع آورى خراج باشد كه خراج جز با آبادانى فراهم نمى گردد، و آن كس كه بخواهد خراج را بدون آبادانى مزارع به دست آورد، شهرها را خراب، و بندگان خدا را نابود، و حكومتش جز اندك مدتى دوام نياورد.
پس اگر مردم شكايت كردند، از سنگينى ماليات، يا آفت زدگى، يا خشك شدن آب چشمه ها، يا كمى باران، يا خراب شدن زمين در سيلاب ها، يا خشكسالى، در گرفتن ماليات به ميزانى تخفيف ده تا امورشان سامان گيرد، و هرگز تخفيف دادن در خراج تو را نگران نسازد زيرا آن، اندوخته اى است كه در آبادانى شهرهاى تو و آراستن ولايتهاى تو نقش دارد، و رعيت تو را مى ستايند، و تو از گسترش عدالت ميان مردم خشنود خواهى شد، و به افزايش قوت آنان تكيه خواهى كرد، بدانچه در نزدشان اندوختى و به آنان بخشيدى، و با گسترش عدالت در بين مردم، و مهربانى با رعيت، به آنان اطمينان خواهى داشت، آنگاه اگر در آينده كارى پيش آيد و به عهده شان بگذارى، با شادمانى خواهند پذيرفت، زيرا عمران و آبادى قدرت تحمل مردم را زياد مى كند.
همانا ويرانى زمين به جهت تنگدستى كشاورزان است و تنگدستى كشاورزان، به جهت غارت اموال از طرف زمامدارانى است كه به آينده حكومتشان اعتماد ندارند و از تاريخ گذشتگان عبرت نمى گيرند.
امام علىعليه‌السلام
توجه فراوانى براى فراهم كردن رفاه، بالا رفتن درآمدها و آباد كردن زمين ها دارد و اين كارها را باعث جلب اعتماد مردم به حكومت و كارگزاران مى داند.
زمانى كه مردم چنين اعتمادى به كارگزاران داشته باشند، در تمام مراحل پشتوانه حكومت و حاكمان خواهند بود.
اگر مردم ببينند كه حاكمان دلسوز آن ها هستند و براى معيشت و آسايش آن ها از هيچ تلاشى فروگذار نمى كنند و در سختى ها همراه و ياور آن ها هستند و عدالت را پيشه خود قرار مى دهند، حمايت و اعتماد عمومى مردم زياد مى شود و مردم در صلح و جنگ و خوشى و ناخوشى، حكومت را يارى مى كنند و جان و مال خود را براى حفظ آن مى دهند. مردم بيش از اين كه از فقر بنالند، از بى عدالتى و تبعيض ناله دارند و از روى آوردن مسئولان به تجمل گرايى و مال اندوزى و دنياطلبى شكوه دارند.
وقتى آن ها مشاهده كنند كه حاكمان و كارگزاران در مقام حرف و ادعا چيزى گويند كه در مقام عمل به آن پايبند نيستند و سطح زندگى آن ها با مردم تفاوت فاحشى دارد، به مسئولان اعتماد نمى كنند، بلكه احساس عداوت و دشمنى پيدا مى شود.
حضرت علىعليه‌السلام
يكى از مهم ترين راه هاى رسيدن به رفاه را توسعه كشاورزى و احياى زمين مى داند حرفش را مستند به قول خداوند تبارك و تعالى مى كند و مى فرمايد:
اما وجه العماره فقوله تعالى : هو الذى انشاكم من الارض و استعمركم فيها فاعلمنا سبحانه انه قد امرهم بالعماره ليكون ذلك سبا لمعايشهم بما يخرج من الارض من الحب و الثمرات و ما شاكل ذلك مما جعله الله معايش للخلق.
دليل اهتمام براى آباد كردن زمين، سخن خداى متعال است؛ اوست كه شما را از زمين پديد آورد و از شما خواست كه در آن آبادانى كنيد. پس خداى سبحان ما را آگاه ساخت كه مردم را به آباد كردن فرمان داده است، تا دانه و ميوه و نظاير آن ها را كه از زمين بيرون مى آيد و خدا آن ها را روزى بندگان خود قرار داده است، وسيله معاش و رفاه آنان باشد.
توزيع عادلانه ثروت و رساندن حق مردم از بيت المال به آن ها، از مهم ترين وظايف حاكمان اسلامى است. حضرت علىعليه‌السلام
پرداخت حقوق مالى مردم را از حقوق مردم بر حاكم مى داند:
فاما حقكم على... و توفير فيئكم عليكم؛
و شما را بر من حقى است، از جمله، اين كه حقى را كه از بيت المال داريد، اداء كنم.
و نيز فرمود:
انه ليس على الامام الا ما حمل من امر ربه... و اصداز السمهان على اهلها.
همانا بر امام نيست؛ جز آنچه از امر پروردگار به عهده او واگذار شده است و رساندن سهم هاى بيت المال به شايستگان آن.
حضرت علىعليه‌السلام
درباره تامين معيشتى كامل و همه جانبه، فراخ كردن روزى و بالابردن سطح درآمد و آثار مثبت آن، به مالك اشتر گوشزد مى كند و مى فرمايد:
ثم اسبغ عليهم الارزاق، فان ذلك قوه لهم على استصلاح انفسهم غنى لهم عن تناول ما تحت ايديهم و حجه عليهم ان خالفوا امرك او ثلموا امانتك؛
پس روزى كه كارگزارانت را فراخ ده! كه فراخى روزى، نيرويشان دهد تا در پى اصلاح خود برآيند و بى نيازشان سازد تا به مالى كه در اختيار دارند، دست درازى نكنند و حجتى بود بر آنان، اگر فرمانت را نپذيرفتند يا در امانت خيانت ورزيدند.
حضرت علىعليه‌السلام
به يكى از مهم ترين نكاتى اشاره مى كند كه جامعه ما مبتلا به آن است و آن معضل اين است كه اگر مى خواهيد كارگزاران رشوه خوارى و دست درازى و طمع به مال ديگران نكنند، بايد نيازهاى آن ها را برطرف نمود و سطح درآمد و حقوق آن ها را بالا برد، تا درآمد آن ها بتواند معيشت و زندگيشان را اداره كند، اگر كسى دخلش كم تر از خرجش باشد، ممكن است نفسش به كارهاى حرام آلوده گردد.
حضرت علىعليه‌السلام
در ادامه مى فرمايد: اگر حكومت معيشت آن ها را كامل كرد و روزى آن ها را فراخ نمود، بر آن ها جاسوسانى قرار دهد، اگر مع الوصف دست به خيانت زدند و رشوه خوردند و يا سرقت نمودند، آنگاه سخت كيفرشان كن. كيفر، عذاب، دستگيرى و زندان زمانى است كه به مشكلات آن ها رسيدگى شود و نيازهاى آن ها مرتفع شود. و بعد آن ها مرتكب خلاف شوند البته فقر و مشكلات مجوز ارتكاب خلاف نيست بلكه زمينه ساز آن مى باشد.
ثم تفقد اعمالهم، و ابعث العيون من اهل الصدق و الوفاء عليهم، فان تعاهدك فى السر لامورهم حدوه لهم على استعمال الامانه، و الرفق بالرعيه.
و تحفظ من الاعوان؛ فان احد منهم بسط يده الى خيانه اجتمعت بها عليه عندك اخبار عيونك، اكتفيت بذلك شاهدا، فبسطت عليه العقوبه فى بدنه، و اخذنه بما اصاب من عمله، ثم نصبته بمقام المذله، و وسمته بالخيانه، و قلدته عار التهمه.
سپس رفتار كارگزاران را بررسى كن و جاسوسانى راستگو، و وفاپيشه بر آنان بگمار، كه مراقبت و بازرسى پنهانى تو از كار آنان، سبب امانت دارى، و مهربانى با رعيت خواهد بود.
و از همكاران نزديكت سخت مراقبت كن، و اگر يكى از آنان دست به خيانت زد، و گزارش جاسوسان تو هم آن خيانت را تاييد كرد، به همين مقدار گواهى قناعت كرده او را با تازيانه كيفر كن، و آن چه از اموال كه در اختيار دارد از او باز پس گير، سپس او را خوار دار و خيانتكار بشمار، و طوق بدنامى به گردنش بيافكن.
امام علىعليه‌السلام
در فرمانى كه به مالك اشتر مى دهد نسبت به وضع معيشت و رفاه مستضعفان بسيار سفارش مى كند و دوبار در اين نامه، در دو قسمت مستقل، اين مساله را گوشزد مى كند و آن وضع معيشتى طبقه پائين و حاجتمند جامعه است.
ثم الطبقه السفلى من اهل الحاجه و المسكنه الذين بحق رفدهم و معونتهم. و فى الله لكل سعه، و لكل على الوالى حق بقدر ما يصلحه، و ليس يخرج الوالى من حقيقه ما الزمه الله من ذلك الا بالاهتمام و الاستعانه بالله، و توطين نفسه على لزوم الحق، و الصبر عليه فيما خف عليه او ثقل.
قشر ديگر، طبقه پايين از نيازمندان و مستمندانند كه بايد به آنها بخشش و يارى كرد، براى تمام اقشار گوناگون ياد شده در پيشگاه خدا گشايشى است، و همه آنان به مقدارى كه امورشان اصلاح شود بر زمامدار حقى مشخص دارند، و زمامدار از انجام آن چه خدا بر او واجب كرده است نمى تواند موفق باشد جز آن كه تلاش فراوان نمايد و از خدا يارى بطلبد، و خود را براى انجام حق آماده سازد، و در همه كارها، آسان باشد يا دشوار، شكيبايى ورزد.
حاكم اسلامى آن حقى كه خداوند براى اين طبقه پائين و مستمند جامعه قرار داده است، را اختصاص بدهد و توجه بيش ترى به آن ها بكند، چون اين طبقه آسيب پذيرتر است و نياز به كمك بيش ترى دارد.
البته حضرت مى فرمايد گرچه اين كار بسيار سخت است اما بايد حكومت با تلاش و كوشش و كمك از خداوند و صبر و مقاومت اين كار را در حق اين طبقه انجام بدهد، و در قسمت ديگر اين نامه هم به اين طبقه اشاره مى كند و مفصلا سفارش آن ها را به مالك مى كند در حقيقت به تمام حاكمان حكومت اسلامى در طول تاريخ چنين توصيه و سفارشهايى را دارد. مى فرمايد:
ثم الله الله فى الطبقه السفلى من الذين لا حيله لهم، من المساكين و المحتاجين و اهل البوسى و الزمنى، فان فى هذه الطبقه قانعا و معترا، و احفظ لله ما استحفظك من حقه فيهم، و اجعل لهم قسما من بيت مالك، و قسما من غلات صوافى الاسلام فى كل بلد، فان للاقصى منهم مثل الذى للادنى، و كل قد استرعيت حقه.
فلا يشغلنك عنهم بطر، فانك لا تعذر بتضييعك التافه لاحكامك الكثير المهم، فلا تشخص همك عنهم، و لا تصعر خدك لهم، و تفقد امور من لا يصل اليك منهم ممن تقتحمه العيون، و تحقره الرجال.
ففرغ لالئك ثقتك من اهل الخشيه و التواضع، فليرفع اليك امورهم، ثم اعمل فيهم بالاعذار الى الله يوم تلقاه، فان هولاء من بين الرعيه احوج الى الانصاف من غيرهم، و كل فاعذر الى الله فى تاديه حقه اليه.
و تعهد اهل اليتم و ذوى الرقه فى السن ممن لا حيله له، و لا ينصب للمساله نفسه، و ذلك على الولاه ثقيل، و الحق كله ثقيل؛ و قد يحففه الله على اقوام طلبوا العاقبه فصبروا انفسهم، ووثقوا بصدق موعود الله لهم.
سپس خدا را! خدا را! در خصوص طبقات پايين و محروم جامعه كه هيچ چاره اى ندارند، از زمين گيران، نيازمندان، گرفتاران، دردمندان، همانا در اين طبقه محروم گروهى خويشتن دارى نموده، و گروهى به گدايى دست نياز بر مى دارند، پس براى خدا پاسدار حقى باش كه خداوند براى اين طبقه معين فرموده است، بخشى از بيت المال و بخشى از غله هاى زمين هاى غنيمتى اسلام را در هر شهرى به طبقات پايين اختصاص ده، زيرا براى دورترين مسلمانان همانند نزديك ترين شان سهمى مساوى وجود دارد و تو مسوول رعايت آن مى باشى.
مبادا سرمستى حكومت تو را از رسيدگى به آنان باز دارد، كه هرگز انجام كارهاى فراوان و مهم عذرى براى ترك مسووليت هاى كوچك تر نخواهد بود، همواره در فكر مشكلات آنان باش، و از آنان روى برمگردان، به ويژه امور كسانى را از آنان بيشتر رسيدگى كن كه از كوچكى به چشم نمى آيند و ديگران آنان را كوچك مى شمارند و كمتر به تو دسترسى دارند.
براى اين گروه از افراد مورد اطمينان خود كه خدا ترس و فروتنند انتخاب كن، تا پيرامونشان تحقيق و مسائل آنان را به تو گزارش كنند. سپس در رفع مشكلاتشان بگونه اى عمل كن كه در پيشگاه خدا عذرى داشته باشى، زيرا اين گروه در ميان رعيت بيشتر از ديگران به عدالت نيازمندند و حق آنان را بگونه اى بپرداز كه در نزد خدا معذور باشى، از يتيمان خردسال، و پيران سالخورده كه راه چاره اى ندارند.
و دست نياز بر نمى دارند، پيوسته دلجويى كه كه مسووليتى سنگين بر دوش زمامداران است. اگر چه حق، تمامش سنگين است اما خدا آن را بر مردمى آسان مى كند كه آخرت مى طلبند، نفس را به شكيبايى وا مى دارند، و به وعده هاى پروردگار اطمينان دارند.
حضرت علىعليه‌السلام
تاكيد مى كند كه كارگزاران بايد فرصتى به نيازمندان بدهند تا آزادانه و راحت با آن ها صحبت كنند و مشكلات خود را بيان كنند.
حضرت علىعليه‌السلام
به شدت از مركز گرايى نهى مى كند و مى فرمايد:
نكند كه فقط اطراف خود و مركز حكومت را ببينى، بلكه بايد به نقاط دور دست هم توجهى داشته باشى.
نسبت به افراد مستمندى كه با كرامت نفس و عزت نفسى كه دارند، تقاضا نمى كنند، تذكر مى دهد. آن حضرت در ادامه مى فرمايد:
و اجعل لذوى الحاجات منك قسما تفرغ لهم فيه شخصك، و تجلس لهم مجلسا عاما فتتواضع فيه لله الذى خلقك، و تقعد عنهم جندك و اعوانك من احراسك و شرطك، حتى يكلمك متكلمهم غير منتعتع، فانى سمعت رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله
يقول فى غير موطن : لن تقدس امه لا يوخذ للضعيف فيها حقه من القوى غير متتعتع.
ثم احتمل الخرق منهم و العى، ونح عنهم الضيق و الانف يبسط الله عليك بذلك اكناف رحمته، و يوجب لك ثواب طاعته، واعط ما اعطيت هنيئا، و امنع فى اجمال واعذار!
پس بخشى از وقت خود را به كسانى اختصاص ده كه به تو نياز دارند، تا شخصا به امور آنان رسيدگى نمايى، و در مجلس عمومى با آنان بنشين و در برابر خدايى كه تو را آفريده فروتن باش، و سربازان و ياران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور كن تا سخنگوى آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفتگو كند، من از رسول خدا بارها شنيدم كه مى فرمود:
ملتى كه حق ناتوانان را از زورمندان، بى اضطراب و بهانه اى باز نستاند، رستگار نخواهد شد
پس درشتى و سخنان ناهموار آنان را بر خود هموار كن، و تنگ خويى و خود بزرگ بينى را از خود دور ساز تا خدا درهاى رحمت خود را به روى تو بگشايد و تو را پاداش اطاعت ببخشايد، آن چه به مردم مى بخشى بر تو گوارا باشد، و اگر چيزى را از كسى باز مى دارى با مهربانى و پوزش خواهى همراه باشد.
امام علىعليه‌السلام
درباره وضع معيشتى لشگريان، به ويژه خانواده هاى رزمندگانى كه به جبهه مى روند، مى فرمايد:
به آن ها سركشى كن و مشكلات خانواده شان را مرتفع كن، تا يك رزمنده در جبهه هيچ هم و غمى درباره خانواده خود نداشته باشد و فقط در فكر جهاد با دشمن باشد.
اين كار همچنين باعث مى شود كه دل هاى رزمنده و خانواده اش به حكومت متمايل شود:
وليكن آئر رووس جندك عندك من واساهم فى معونته، و افضل عليهم من جدته، بما يسعهم و يسع من وراءهم من خلوف اهليهم، حتى يكون همهم هما واحدا فى جهاد العدو.
فان عطفك عليهم يعطف قلوبهم عليك، و ان افضل قره عين الولاه استقامه العدل فى البلاد، و ظهور موده الرعيه و انه لا تظهر مودتهم الا بسلامه صدورهم، و لا تصح نصيحتهم الا بحيطتهم على ولاه و الامور، و قله استثقال دولهم، و ترك استبطاء انقطاع مدتهم.
برگزيده ترين فرماندهان سپاه تو، كسى باشد كه از همه بيشتر به سربازان كمك رساند، و از امكانات مالى خود بيشتر در اختيارشان گذارد، به اندازه اى كه خانواده هايشان در پشت جبهه، و خودشان در آسايش كامل باشند، تا در نبرد با دشمن، سربازان اسلام تنها به يك چيز بينديشند.
همانا مهربانى تو نسبت به سربازان، دلهايشان را به تو مى كشاند، و همانا، روشنى چشم زمامداران، برقرارى عدل در شهرها و آشكار شدن محبت مردم نسبت به والى است، كه محبت دل هاى رعيت جز با پاكى قلبها پديد نمى آيد، و خيرخواهى آنان زمانى است كه با رغبت و شوق پيرامون والى را گرفته، و حكومت بار سنگينى را بر دوش رعيت نگذاشته باشد، و طولانى شدن مدت زمامدارى بر ملت ناگوار نباشد.
امام علىعليه‌السلام
وقتى مى شنود عثمان بن حنيف حاكم بصره به ميهمانى اى مى رود كه مستمندان و نيازمندان در آن جا شركت ندارند، او را توبيخ مى كند و هشدار مى دهد كه بايد زندگى حاكمان و نشست و برخاست و حشر و نشر آنان با نيازمندان و حاجتمندان و قشر پائين جامعه باشد؛ چون حاكمى كه در عيش و نوش است و زندگى تجملاتى و اشرافى دارد و با اين طبقه ارتباط دارد، چطور مى تواند به فكر رفاه و معيشت گرسنگان و پابرهنگان باشد؟ چطور او مى تواند بدن برهنه و شكم گرسنه و پاى برهنه را درك كند.
زمامدارى كه با شكم پر بخوابد شكم هاى گرسنه و جگرهاى گرم را نمى فهمد.
اين است كه امام راحل و مقام معظم رهبرى همواره مسئولان و كارگزاران نظام اسلامى را از هرگونه تجمل گرايى، مال اندوزى، رفاه طلبى و دنيا زدگى بر حذر مى داشتند و به رعايت حال پابرهنگان و كوخ نشينان سفارش كردند.
حضرت علىعليه‌السلام
مى فرمايد:
اما بعد، يا بن حنيف! فقد بلغنى ان رجلا من فتيه اهل البصره دعاك الى ماديه فاسرعت اليها تستطاب لك الالوان، و تنقل اليك الجفان. و ما ظننت انك تجيب الى طعام قوم، عائلهم مجفو، و غنيهم مدعو. فانظر الى ما تقضمه من هذا المقضم،
فما اشتبه عليك علمه فالفظه، و ما ايقنت بطيب وجوهه فنل منه. الا وان لكل ماموم اماما، يقتدى به و يستضى ء بنور علمه؛ الا و ان امامكم قد اكتفى من دنياه بطمريه، و من طعمه بقرصيه. الا و انكم لا تقدرون على ذلك، ولكن اعينونى بورع و اجتهاد، و عفه و سداد.
فو الله ما كنزت من دنياكم تبرا، و لا ادخرت من غنائمها و فرا، و لا اعددت لبالى ثوبى طمرا، و لا حزت من ارضها شبرا، و لهى فى عينى اوهى و اهون من عفصه مقره. بلى كانت فى ايدينا فدك من كل ما اظلته السماء، فشحت عليها نفوس قوم، و سخت عنها نفوس قوم آخرين، و نعم الحكم الله.
و ما اصنع بقدك و غير قدك، و النفس مظانها فى غد جدث تنقطع فى ظلمته آثارها، و تغيب اخبارها، و حفره لو زيد فى فسحتها، و او سعت يدا حافرها، لا ضغطها الحجر و المدر، و سد فرجها التراب المتراكم؛ و انما هى نفسى اروضها بالتقوى لتاتى آمنه يوم الخوف الاكبر، و تثبت على جوانب المزلق. و لو شئت لا هتديت الطريق، الى مصفى هذا العسل، و لباب هذا القمح، و نسائج هذا القز. ولكن هيهات ان يغلبنى هواى، و يقودنى جشعى الى تخير الاطعمه - و لعل بالحجاز او اليمامه من لا طمع له فى القرص، و لا عهد له بالشبع - او ابيت مبطانا و حولى بطون غرثى و اكباد حرى، او اكون كما قال القائل :
و حسبك داء ان تبيت ببطنه و حولك اكباد تجن الى القد! ااقنع من نفسى بان يقال : هذا امير المومنين؟! و لا اشاركهم فى مكاره الدهر، او اكون اسوه لهم فى جشوبه العيش!
فما خلقت ليشغلنى اكل الطيبات، كالبهيمه المربوطه، همها علفها، او المرسله شغلها تقممها، تكترش من اعلافها، و تلهو عما يرادبها، او اترك سدى، او اهمل عابثا، او اجر حبل الضلاله، او اعتسف طريق المتاهه!
پس از ياد خدا! و درود! اى پسر حنيف، به من گزارش دادند كه مردى از سرمايه داران بصره تو را به مهمانى خويش فراخواند و تو به سرعت به سوى آن شتافتى، خوردنيهاى رنگارنگ براى تو آوردند، و كاسه هاى پر از غذا پى در پى جلوى تو مى نهادند، گمان نمى كردم مهمانى مردمى را بپذيرى كه نيازمندانشان با ستم محروم شده، و ثروتمندانشان بر سر سفره دعوت شده اند، انديشه كن در كجايى؟ و بر سر كدام سفره مى خورى؟ پس آن غذايى كه حلال و حرام بودنش را نمى دانى دور بيافكن، و آن چه را به پاكيزگى و حلال بودنش يقين دارى مصرف كن.
آگاه باش! هر پيروى را امامى است كه از او پيروى مى كند، و از نور دانشش روشنى مى گيرد، آگاه باش! امام شما از دنياى خود به دو جامه فرسوده، و دو قرص نان رضايت داده است، بدانيد كه شما توانايى چنين كارى را نداريد اما با پرهيزكارى و تلاش فراوان و پاكدامنى و راستى مرا يارى دهيد.
پس، سوگند به خدا! من از دنياى شما طلا و نقره اى نياندوخته، و از غنيمتهاى آن چيزى ذخيره نكرده ام، بر دو جامه كهنه ام جامه اى نيفزودم، و از زمين دنيا حتى يك وجب در اختيار نگرفتم و دنياى شما در چشم من از دانه تلخ درخت بلوط ناچيزتر است. آرى از آن چه آسمان بر آن سايه افكنده، فدك
در دست ما بود كه مردمى بر آن بخل ورزيده و مردمى ديگر سخاوتمندانه از آن چشم پوشيدند و بهترين داور خداست، مرا با فدك و غير فدك چه كار است؟ در صورتى كه جايگاه فرداى آدمى گور است كه در تاريكى آن، آثار انسان نابود و اخبارش پنهان مى گردد، گودالى كه هر چه بر وسعت آن بيفزايد و دستهاى گوركن فراخش نمايد، سنگ و كلوخ آن را پر كرده و خاك انباشته رخنه هايش را مسدود كند. من نفس خود را با پرهيزكارى مى پرورانيم، تا در روز قيامت كه هراسناكترين روزهاست در امان و در لغزشگاههاى آن ثابت قدم باشد.
من اگر مى خواستم، مى توانستم از عمل پاك و از مغز گندم و بافته هاى ابريشم، براى خود غذا و لباس فراهم آورم اما هيهات كه هواى نفس بر من چيره گردد، و حرص و طمع مرا وادارد كه طعامهاى لذيذ برگزينم. در حالى كه در حجاز يا يمامه كسى باشد كه به قرص نانى نرسد، و يا هرگز شكمى سير نخورد، يا من سير بخوابم و پيرامونم شكم هايى كه از گرسنگى به پشت چسبيده و جگرهاى سوخته وجود داشته باشد، يا چنان باشم كه شاعر گفت :
اين درد تو را بس كه شب را با شكم سير بخوابى.
و در اطراف تو شكم هايى گرسنه و به پشت چسبيده باشد.
آيا به همين رضايت دهم كه مرا امير المومنينعليه‌السلام
خوانند؟ و در تلخى هاى روزگار با مردم شريك نباشم؟ و در سختى هاى زندگى الگوى آنان نگردم؟
آفريده نشده ام كه غذاهاى لذيذ و پاكيزه مرا سرگرم سازد، چونان حيوان پروارى كه تمام همت او علف، و يا چون حيوان رها شده كه شغلش چريدن و پر كردن شكم بوده، و از آينده خود بى خبر است. آيا مرا بيهوده آفريدند؟ آيا مرا به بازى گرفته اند؟ آيا ريسمان گمراهى در دست گيرم؟ و يا در راه سرگردانى قدم بگذارم؟
اين فرمايش مردى است كه حاكم يك كشور پهناور اسلامى است و در عين حالى كه همه امكانات در دست اوست خود را از قيد و بند و تعلقات به آن رهيده است، چين شخصيتى مى تواند نيمه هاى شب كيسه نان بر دوش كشد و به خانه محرومان و فقرا ببرد. چنين انسان الهى مى تواند مشك آب بيوه زنى را به خانه اش رساند و تنور خانه او را آتش كند و براى او نان طبخ نمايد. چنين روح بزرگى است كه نخلستان و باغ درست مى كند و سپس ميان مستمندان تقسيم مى كند و چنين امامى است كه خود نان خشك مى خورد و مهمانش را به بهترين غذا پذيرايى مى كند.
اين اسوه همه حاكمان و زمامدارانى است كه مى خواهند بر مردمشان حكومت و زمامدارى كنند. اگر حاكمى خود چنين نباشد چطور مى تواند بفكر رفاه و معيشت و زندگى طبقه پائين جامعه باشد؟ مسوولان و كارگزاران نظام اسلامى بايد خودشان را مخاطبان اين نامه بلند علىعليه‌السلام
بدانند. چرا كه گرچه مخاطب خاص اين نامه عثمان بن حنيف است اما در واقع همه حاكمان خصوصا حاكمان اسلامى در طول تاريخ مخاطبان اين فرمايشات گوهربار و گرانسنگ علىعليه‌السلام
هستند.
به قول يكى از بزرگان در نظام اسلامى اگر مى خواهند به كسى مسئوليت بدهند اول بايد يك دوره درس نهج البلاغه براى او بگذارند تا راه و روش حكومت دارى و خدمت به مردم را بياموزد و بداند كه مولاى او چه رفتارى با مردم داشت و چطور زندگى مى كرد و او نيز چنين كند و به مولاى خود اقتداء كند.
۶- حكومت و تعليم و تربيت
يكى از مهم ترين و اساسى ترين وظايف حكومت تعليم و تربيت افراد جامعه است. حكومت بايد زمينه رشد فرد و جامعه را فراهم آورد و استعدادها را در جهت كمال انسانى و اسلامى شكوفا سازد.
تعليم و تربيت، فلسفه بعثت و در راس تعاليم همه انبياى الهى بوده است، چنانچه در قرآن كريم آمده است :
هو الذى بعث فى الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم اياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمه و ان كانوا من قبل لفى ضلال مبين
؛
اوست خدايى كه ميان عرب امى، پيغمبرى بزرگوار از همان مردم برانگيخت، تا بر آنان آيات وحى خدا را تلاوت كند و آن ها را از جهل و اخلاق زشت پاك سازد و شريعت كتاب آسمانى و حكمت الهى بياموزد؛ با آن كه پيش از اين، همه در ورطه جهالت و گمراهى بودند.
در آيه فوق، تربيت بر تعليم مقدم ذكر شده است و در آيه ديگر، تعليم مقدم است بر تربيت :
... يتلوا عليهم آياتك و يعلمهم الكتاب و الحكمه و يزكيهم
؛
همان طور كه در ميان شما رسولى از خودتان فرستاديم، تا آيات ما را براى شما تلاوت كند و شما را تربيت نمايد.
حكومت الهى همه پيامبران در جهت تعليم و تربيت جامعه و ساختن انسان كامل بوده است. تمام مسائل مربوط به اقتصاد، صنعت و طبيعت، مقدمات و زمينه ساز تربيت انسان نمونه و كامل است. و حكومت اسلامى تمام هم و غمش بايد در اين جهت باشد. قرآن از قول شعيب پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
مى فرمايد:
ان اريد الا الاصلاح ما استطعت؛
من هيچ انگيزه و هدفى جز اصلاح و تربيت انسان ها ندارم.
امام علىعليه‌السلام
وقتى حقوق متقابل حكومت و مردم را طرح مى كند، آموزش عمومى و رشد اخلاق و فضايل اخلاق و تربيت مردم را از حقوق مردم بر حكومت مى شمارد:
حقكم على فالنصيحه لكم، و توفير فيئكم عليكم و تعليمكم كيلا تجهلوا و تاديبكم كيما تعلموا.
حق شما بر من آن است كه از خيرخواهى شما دريغ نورزم و بيت المال را در راه شما صرف كنم و شما را تعليم دهم تا از جهل و نادانى نجات يابيد و تربيتتان كنم، تا فرا گيريد.
علم منشا همه خيرات و جهل و نادانى منشا همه شرور و بدى هاست. تربيت صحيح اساس همه چيز است و هيچ چيز در جامعه به درستى سامان نمى يابد، مگر در سايه تربيت درست. اين هدف و وظيفه در حكومت اسلامى بالاترين هدف است و كمال سعادت جامعه. علىعليه‌السلام
مى فرمايد:
من كمال السعاده السعى فى صلاح الجمهور.
كمال سعادت تلاش كردن در اصلاح امور همگان و تربيت همه مردم است.
آن حضرت يكى از وظايف حكومت را اصلاح و تربيت مردم مى داند:
و استصلاح اهلهم؛ اصلاح و تربيت مردم.
همچنين آن را از مقاصد حكومت خود عنوان مى كند:
و نظهر الاصلاح فى بلادك.
مى خواهم اصلاح و تربيت را در جامعه آشكار نمايم.
فرمود: انه ليس على الامام الا ما حمل من امر ربه : الابلاغ فى الموعظه و الاجتهاد فى النصيحه
؛
همانا بر امام نيست، جز آنچه از امر پروردگار به عهده او واگذار شده است؛ كوتاهى نكردن در موعظه و كوشيدن در نصيحت.
همه تباهى ها و بدبختى ها از فقدان تربيت صحيح برمى خيزد علىعليه‌السلام
مى فرمايد:
عدم الادب سبب كل شر.
فقدان ادب و تربيت، علت هر شر و بدى است.
امام علىعليه‌السلام
بعنوان يك شاهد تاريخى، شاميان و پيروان معاويه را درباره جريان حكميت به عدم فهم و عدم تربيت صحيح متصف مى كند. مى فرمايد:
جفاه طغام، و عبيد اقزام، جمعوا من كل اوب و تلقطوا من كل شوب، ممن يمبغى ان يفقه و يودب و يعلم و بدرب و يولى عليه و يوخذ على يديه.
آن ها سنگدلان اوباش و بردگانى اراذلند كه از هر سو گرد آمده اند و از گروه هاى مختلف تركيب يافته اند. اينان از كسانى هستند كه سزاوار است بفهمند، ادب شوند، آموخته گردند و تربيت شوند، از كسانى هستند كه بايد برايشان قيم و سرپرستى تعيين كرد و دستشان را گرفت و از تصرف در اموالشان ممنوع كرد.
حضرت علىعليه‌السلام
درباره تربيت مردم مى فرمايد:
ايها الناس، انى قد بثثت لكم المواعظ التى وعظ الانبياء بها اممهم، و اديت اليكم ما ادت الاوصياء الى من بعدهم، و ادبتكم بسوطى فلم تستقيموا، و حدوتكم بالزواجر فلم تستوسقوا.
لله انتم! اتتوقعون اماما غيرى يطابكم الطريق، و يرشدكم السبيل؟ الا انه قد ادبر من الدنيا ماكان مقبلا، و اقبل منها ما كان مدبرا، و ازمع الترحال عباد الله الاخيار، و باعوا قليلا من الدنيا لا يبقى بكثير من الاخره لا يفنى.
اى مردم! من پند و اندرزهايى كه پيامبران در ميان امتهاى خود داشتند در ميان شما نشر دادم، و وظائفى را كه امامان پيامبران گذشته در ميان مردم خود بانجام رساندند، تحقق بخشيدم.
با تازيانه شما را ادب كردم نپذيرفتيد، به راه راست نرفتيد و به هشدارهاى فراوان شما را خواندم ولى جمع نشديد. شما را بخدا! آيا منتظريد رهبرى جز من با شما همراهى كند؟ و راه حق را به شما نشان دهد؟
آگاه باشيد آن چه از دنيا روى آورده بود پشت كرد و آن چه پشت كرده بود روى آورد و بندگان نيكوكار خدا آماده كوچ كردن شدند و دنياى اندك و فانى را با آخرت جاويدان تعويض نمودند.
زمامداران بايد پيش از هر كس آموخته و تربيت يافته باشند، چون كسى كه اگر دانش آموخته و تربيت يافته نباشد، نمى تواند به تعليم و تربيت ديگران بپردازد.
من نصب نفسه للناس اماما فليبدا بتعليم نفسه قبل تعليم غيره، وليكن تاديبه بسيرته قبل تاديبه بلسانه؛ و معلم نفسه و مودبها احق بالاجلال من معلم الناس و مودبهم.
كسى كه خود را رهبر مردم ساخته، بايد پيش از آن كه به تعليم ديگران پردازد، خود را بسازد و پيش از آن كه به گفتار تربيت كند، با كردار تعليم دهد، زيرا آن كس كه خود را تعليم دهد و ادب كند سزاوارتر به تعظيم است از آن كه ديگرى را تعليم دهد و ادب آموزد.
حضرت علىعليه‌السلام
قبل از اين كه مردم را به كارى امر كند، خود اول اجرا مى كرد و قبل از اين كه از كارى نهى كند خود اجتناب مى كرد.
حضرت علىعليه‌السلام
فرمود:
ايها الناس انى والله ما احثكم على طاعه الا و قد اسبقكم اليها و لا انهاكم عن معصيته الا و اتناهى قبلكم عنها.
اى مردم! به خدا سوگند! من شما را به طاعتى برنمى انگيزم جز آن كه خود پيش از شما به گزاردن آن برمى خيزم و شما را از معصيتى باز نمى دارم، جز آن كه پيش از شما آن را فرو مى گذارم.
حاكمان بايد در عمل، مردم را به سمت اصلاح و تربيت رهنمون كنند. حكومت با تهديد، زور و فشار نمى تواند آدميان را در مسير هدايت و تربيت بكشاند؛ چون اساس تربيت جز با ميل و انگيزه و خواست فرد تحقق پيدا نمى كند. حكومت بايد زمينه تربيت و رشد و تعالى انسان ها را آماده كند. با عوامل مستبدانه و خودكامانه شايد بتوان مردم را با خود همراه كرد اما چنين حركتى، نمى تواند زمينه ساز تربيت آن ها باشد. بلكه موجب پيدايش ريا، نفاق و كفر خواهد شد.
امام علىعليه‌السلام
در سخت ترين اوضاع سياسى حاضر نشد با زور و فشار، مردم را به مسير تربيت بكشاند، آن حضرت مى فرمايد:
و ليس لى ان احملكم على ما تكرهون؛
مرا نرسد كه شما را به چيزى وادارم كه ناخوش مى انگاريد.
آن حضرت معتقد بود كه مردمان بايد خود بخواهند و در مسير تربيت گام نهند و اگر نه تربيتى حاصل نخواهد شد آن حضرت در نامه اى به يكى از استانداران خود، به نام قرظه بن كعب انصارى مى نويسد:
و لست ارى ان اجبر احدا على عمل يكرهه؛
من اين را صحيح نمى دانم كه كسى را مجبور به كارى كنم كه از آن كار كراهت دارد.
نمى توان كسى را با اجبار و اكراه به سوى كمال برد. در منطق دين هيچ گونه خودكامگى و قيموميت در تربيت و هدايت، راه ندارد.
حضرت علىعليه‌السلام
پس از جنگ نهروان كه مردم را براى مقابله با قاسطين و دفع تجاوزات آنان فراخواند و آنان سستى نشان دادند، در خطبه اى توبيخ آميز به آنان فرمود:
و انى لعالم بما يصلحكم و يقيم اودكم، ولكنى ارى اصلاحكم با فساد نفسى.
من به خوبى مى دانم كه چه چيز شما را اصلاح مى كند و از كجى به راستى مى آورد، اما حاضر نيستم براى اصلاح كردن شما (با روش هاى مستبدانه و به بهاى ارتكاب گناه) خود را تباه سازم.
مبناى تربيت آدمى، ترغيب است، اساس رسالت مصلحان حقيقى، ابلاغ است؛ نه اجبار. امام علىعليه‌السلام
به عمار كه براى هدايت مغيره بن شعبه تلاش مى كرد، فرمود:
و قالعليه‌السلام
لعمار بن ياسر؛ و قد سمعه يراجع المغيره بن شعبه كلاما: دعه يا عمار، فانه لم ياخذ من الدين الا ما قاربه من الدنيا، و على عمد لبس على نفسه، ليجعل الشبهات عاذرا لسقطاته.
(چون عمار پسر ياسر) با مغيره بن شعبه بحث مى كرد و پاسخ او را مى داد، امام به او فرمود:)
اى عمار! مغيره را رها كن، زيرا او از دين به مقدارى كه او را به دنيا نزديك كند، برگرفته و به عمد حقائق را بر خود پوشيده داشت، تا شبهات را بهانه لغزش هاى خود قرار دهد.
حكومت بر اساس تهديد، تحميل و اجبار نمى تواند به تربيت مردم بپردازد چون تربيت بايد كاملا بر اساس رغبت و خواست فرد باشد و حكومت بايد زمينه هاى پذيرش و خواست افراد جامعه را براى تربيت صحيح و حقيقى آماده كند.
در اين راستا، حكومت بايد در كنار اين زمينه سازى و ايجاد مقتضى و فراهم نمودن بستر تربيت متعالى انسان ها، به رفع موانع نيز بپردازد.
حضرت علىعليه‌السلام
وقتى فرهنگ جاهلى و مناسبات و روابط اجتماعى را بيان مى كند، نخستين گام هاى تربيتى پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
را دگرگون كردن و از بين بردن موانع رشد مردم معرفى مى كند:
و اشهد ان محمدا عبده و رسوله، ارسله بالدين المشهور، و العلم الماثور، و الكتاب المسطور، و النور الساطع، و الضياء اللامع، و الامر الصادع، ازاحه للشبهات، و احتجاجا بالبينات، و تحذيرا بالايات، و تخويفا بالمثلات.
و الناس فى فتن انجذم فيها حبل الدين، و تز عزعت سوارى اليقين، و اختلف النجر، و تشتت الامر، و ضاق المخرج، و عمى المصدر، فالهدى خامل، و العمى شامل. عصى الرحمان، و نصر الشيطان، و خذل الايمان، فانهارت دعانمه، و تنكرت معالمه، و درست سبله، و عفت شركه.
اطاعوا الشيطان فسلكوا مسالكه، ووردوا مناهله، بهم سارت اعلامه، و قام لواوه، فى فتن داستهم باخفافها، ووطئتهم باظلافها، و قامت على سنابكها، فهم فيها تائهون خائرون جاهلون مفتونون، فى خير دار، و شر جيران، نومهم سهود، و كحلهم دموع، بارض عالمها ملجم، وجاهلها مكرم.
و شهادت مى دهم كه محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
بنده خدا و فرستاده اوست، خداوند او را با دينى آشكار، و نشانه اى پايدار، و قرآنى نوشته شده و استوار، و نورى درخشان و چراغى تابان، و فرمانى آشكار كننده، فرستاد تا شك و ترديدها را نابود سازد و با دلائل روشن استدلال كند، و با آيات الهى مردم را پرهيز دهد، و از كيفرهاى الهى بترساند.
خدا پيامبر اسلام را زمانى فرستاد، كه مردم در فتنه ها گرفتار شده، رشته هاى دين پاره شده و ستون هاى ايمان و يقين ناپايدار بود، در اصول دين اختلاف داشته و امور مردم پراكنده بود. راه رهايى دشوار و پناهگاهى وجود نداشت، چراغ هدايت بى نور، و كور دلى همگان را فراگرفته بود.
خداى رحمان معصيت مى شد، و شيطان يارى مى گرديد، ايمان بدون ياور مانده و ستون هاى آن ويران گرديده و نشانه هاى آن انكار شده، راه هاى آن ويران، و جاده هاى آن كهنه و فراموش گرديد. مردم جاهلى شيطان را اطاعت مى كردند، و به راه هاى او مى رفتند، و در آبشخور شيطان سيراب مى شدند، با دست مردم جاهليت، نشانه هاى شيطان، آشكار، و پرچم او برافراشته گرديد، فتنه ها مردم را لگدمال كرده، و با سم هاى محكم خود نابودشان كرده و پابرجا ايستاده بود.
اما مردم حيران و سرگردان، بى خبر و فريب خورده در كنار بهترين خانه (كعبه) و بدترين همسايگان (بت پرستان) زندگى مى كردند، خواب آنها بيدارى و سرمه چشم آنها اشك بود، در سرزمينى كه دانشمند آن لب فرو بسته و جاهل گرامى بود.
در چنين شرايط، تربيت اجتماعى معنا پيدا نمى كند و پيامبران الهى نخستين گام هاى اصلاحگرايانه خود را به از بين بردن اين موانع مهم تربيتى و باز كردن غل و زنجيرهاى اجتماعى پرداختند، تا مقتضيات و زمينه هاى تربيت فراهم شود.
پيامبر اسلام اين گونه به اصلاح و تربيت مردم پرداخت :
اللهم داجى المدحوات، وداعم المسموكات، و جابل القلوب على فطرتها: شقيها و سعيدها.
اجعل شرائف صلواتك، و نوامى بركاتك، على محمد عبدك و رسولك الخاتم لما سبق، و الفاتح لما انغلق، و المعلن الحق بالحق، و الدافع جيشات الا باطيل، و الدامغ صولات الا ضاليل، كما حمل فاضطلع، قائما بامرك، مستوفزا فى مرضاتك، غير ناكل عن قدم، و لا واه فى عزم، واعيا لوحيك، حافظا لعهدك، ماضيا على نفاذ امرك؛ حتى اورى قبس القابس، واضاء الطريق للخابط، و هديت به القلوب بعد خوضات الفتن و الاثام.
بار خدايا! اى گستراننده هر گسترده و اى نگهدارنده آسمانها، و اى آفريننده دلها بر فطرت هاى خويش، دل هاى رستگار و دل هاى شقاوت زده.
گرامى ترين درودها و افزون ترين بركات خود را بر محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله
بنده و فرستاده ات اختصاص ده، كه خاتم پيامبران گذشته است، و گشاينده درهاى بسته و آشكار كننده حق با برهان است.
دفع كننده لشكرهاى باطل، و درهم كوبنده شوكت گمراهان است. آنگونه كه بار سنگين رسالت را بر دوش كشيد و به فرمانت قيام كرد و به سرعت در راه خشنودى تو گام برداشت، حتى يك قدم به عقب برنگشت، و اراده او سست نشد و در پذيرش و گرفتن وحى نيرومند بود، حافظ و نگهبان عهد و پيمان تو بود، و در اجراى فرمانت تلاش كرد تا آنجا كه نور حق را آشكار، و راه را براى جاهلان روشن ساخت و دل هايى كه در فتنه و گناه فرو رفته بودند هدايت شدند.
از جمله موانع و مقتضات مهم تربيت، موانع و مقتضيات سياسى مى باشد.
نقشى كه سياست و حكومت در تربيت - به صورت مانع يا مقتضى - بازى مى كند، نقشى انكارناپذير است. امام علىعليه‌السلام
فرمود:
الملك كالنهر العظيم، تستمد منه الجداول فان كان عذبا عذبت، و ان كان ملحا ملحت.
زمامدار همچون رودخانه پهناورى است كه رودهاى كوچك از آن جارى مى شود. پس اگر آب آن رودخانه پهناور گوارا باشد، آب درون رودهاى كوچك گوارا خواهد بود و اگر شور باشد آب درون آن ها نيز شور خواهد بود.
سياست هاى حكومت در يك جامعه به صورت موانع تربيت و يا مقتضيات آن عمل مى كند، سياست هاى معتدل و مبتنى بر رفق و مدارا و رحمت و محبت از مقتضيات تربيت است و سياست هاى غير معتدل و مبتنى بر تندى و خشونت و سختگيرى و هرگونه افراط و تفريط، از موانع تربيت است.
بر همين اساس، در نهج البلاغه، اصل اعتدال در برنامه ها و سياست ها، رفتارها و عملكردهاى تربيتى مورد توجه قرار گرفته است. حضرت علىعليه‌السلام
به عنوان حاكم اسلامى، به استانداران و كارگزاران خود، عمل به اين اصل را گوشزد مى كند. آن حضرت اقتضاى خردورزى را اعتدال و اقتضاى نادانى را افراط و تفريط بيان مى كند.
لا ترى الجاهل الا مفرطا او مفرطا؛
هميشه جاهل يا افراط گر و يا تفريط كننده است.
نيز، در جاى ديگر، اين حال افراط و تفريط را در انسان متذكر مى شود.
لقد علق بنياط هذا الانسان بضعه هى اعجب ما فيه : وذلك القلب. وذلك ان له مواد من الحكمه و اضدادا من خلافها؛ فان سنح له الرجاء اذله الطمع، و ان هاج به الطمع اهلكه الحرص، و ان ملكه الياس قتله الاسف، و ان عرض له الغضب اشتد به الغيظ، و ان اسعده الرضى نسى التحفظ و ان غاله الخوف شغله الحذر و ان اتسع له الامر مصيبه فضحه الجزع، و ان عضته الفاقه شغله البلاء، و ان جهده الجوع قعد به الضعف، و ان افرط به الشبع كظته البطنه. فكل تقصير به مضر، و كل افراط له مفسد.
به رگ هاى درونى انسان پاره گوشتى آويخته كه شگرف ترين، اعضا درونى اوست، و آن قلب است، چيزهايى از حكمت و چيزهايى متفاوت با آن در او وجود دارد.
پس اگر در دل اميدى پديد آيد، طمع آن را خوار گرداند، و اگر طمع بر آن هجوم آورد حرص آن را تباه سازد، و اگر نوميدى بر آن چيره شود تاسف خوردن آن را از پاى درآورد، اگر خشمناك شود كينه توزى آن فزونى يابد و آرام نگيرد، اگر به خشنودى دست يابد، خويشتن دارى را از ياد برد، و اگر ترس آن فرا گيرد پرهيز كردن آن را مشغول سازد. و اگر به گشايشى برسد دچار غفلت زدگى شود، و اگر مالى به دست آورد، بى نيازى آن را به سركشى كشاند و اگر مصيبت ناگوارى به آن رسد، بى صبرى رسوايش كند و اگر به تهيدستى مبتلا گردد، بلاها او را مشغول سازد و اگر گرسنگى بى تابش كند، ناتوانى آن را از پاى درآورد و اگر زيادى سير شود، سيرى آن را زيان رساند، پس هرگونه كندروى براى آن زيانبار، و هرگونه تندروى براى آن فساد آفرين است.
مربى بايد اين حالات افراط و تفريط را بشناسد و مرزها را خوب تشخيص دهد و متربى را در مرز اعتدال حركت دهد.
امام علىعليه‌السلام
در نخستين خطبه حكومتى خود به اين حقيقت اشاره كرده است :
اليمين و الشمال مضله و الطريق الوسطى هى الجاده، عليها باقى الكتاب و اثار النبوه و منها منفذ السنه و اليها مصير العاقبه؛
انحراف به چپ و راست، گمراهى و ضلالت است راه ميانه و مستقيم جاده وسيع حق است. قرآن و آيين رسول خدا همين طريق را توصيه مى كند و سنت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله
همين راه را اشاره مى نمايد و سرانجام همين جاده مقياس كردار همگان است.
راه همه بايد به آن منتهى گردد.
اين بيان نورانى علىعليه‌السلام
بايد براى حاكمان مسئولان، كارگزاران، احزاب و گروه ها و جناح هاى سياسى كشور و همچنين براى همه مردم ما درس مهمى باشد.
متاسفانه يكى از مهم ترين مشكلاتى كه با آن روبه رو هستيم، افراط و تفريط در ديدگاه ها و عملكردهاست، كه گردابى بسيار خطرناك براى انقلاب و نظام و جامعه ما مى باشد. در چنين فضايى نه مى توان كار تربيتى و فرهنگى كرد و نه مشكل اقتصادى را حل نمود. امام علىعليه‌السلام
مى فرمايد:
من اخذ القصد حمدوا اليه طريقه و بشروه بالنجاه و من اخذ يمينا و شمالا ذموا اليه الطريق و حذروه من الهلكه.
آن كه ميانه را پيش گيرد، بستانيدش و به نجات مژده دهندش و آن كه راه راست يا چپ را پيش گيرد، روش وى را زشت شمارند و از تباهى اش بر حذر دارند.
رعايت اعتدال در امور فردى، اجتماعى، اقتصادى و ديندارى، زمينه را براى تربيت صحيح فراهم مى كند. حضرت علىعليه‌السلام
فرمود:
كن سمحا و لا تكن مبذراو كن مقدرا و لا تكم مقترا؛
بخشنده باش نه با تبذير و اندازه نگه دار و بر خود سخت مگير.
آن حضرت در نامه اى به زياد بن ابيه، معاون عبدالله بن عباس (استاندار بصره مى فرمايد:
فدع الاسراف مقتصدا؛
ميانه رو باش و از زياده روى دست بردار.
حضرت علىعليه‌السلام
به كارگزاران خود سفارش نمود كه در اداره امور، اساس را بر اعتدال قرار دهند و به افراط و تفريط ميل نكنند:
وليكن احب الامور اليك اوسطها فى الحق؛
و بايد از كارها، آن را بيش تر دوست بدارى كه نه از حق بگذرد و نه فرو ماند.
آن حضرت در نامه اى به عمرو بن سلمه ارحبى، او را به رعايت اعتدال در رفتار با غير مسلمانان تحت حكومتش فرمان داد و فرمود:
اما بعد، فان دهاقين اهل بلدك شكوا منك غلظه و قسوه، و احتقارا و جفوه. و نظرت فلم ارهم اهلا لان يدنوا لشركهم، و لا ان يقصوا و يجفوا لعهدهم، فالبس لهم جلبابا من اللين تشوبه بطرف من الشده، وداول لهم بين القسوه و الرافه، و امزج لهم بين التقريب و الادناء، و الابعاد و الاقصاء. ان شاء الله.
پس از نام خدا و درود همانا دهقانان مركز فرمانداريت، از خشونت و قساوت و تحقير كردن مردم و سنگدلى تو شكايت كردند، من درباره آنها انديشيدم، نه آنان را شايسته نزديك شدن يافتم.
زيرا كه مشركند و نه سزاوار قساوت و سنگدلى و بدرفتارى هستند زيرا كه با ما هم پيمانند، پس در رفتار با آنان نرمى و درشتى را به هم آميز؛ رفتارى توام با شدت و نرمش داشته باش، اعتدال و ميانه روى را در نزديك كردن يا دور نمودن رعايت كن.
آن حضرت ساختار دين را بر اساس اعتدال مى داند و مى فرمايد:
الا و ان شرايع الدين واحده و سبله قاصده من اخذ بها لحق و غنم و من عنها ضل و ندم.
آگاه باشيد كه قوانين دين يكى است و راه هاى آن معتدل و مستقيم و نزديك است، هر كه بدان چنگ زند، به كاروان حق پيوندد و بهره مند شود و هر كه از آن باز ايستد گمراه شود و پشيمان گردد.
آن حضرت اجراى عدالت را منوط به رعايت اعتدال مى داند:
عليك بالقصد فى الامور، فمن عدل عن القصد جاز و من اخذ به عدل.
بر تو باد به ميانه روى در كار؛ زيرا هر كه از ميانه روى روى برگرداند، ستم كند و هر كه بدان پايبند گردد، به عدالت رفتار كند.
افراط و تفريط، انسان را از حق دور مى كند و به باطل و ستم آلوده مى گردند.
علىعليه‌السلام
درباره دوستان و دشمنان به دور از اعتدال خود، فرمود:
و سيهلك فى صنفان : محب مفرط يذهب به الحب الى غير الحق، و مبغض مفرط يذهب به البعض الى غير الحق، و خير الناس فى حالا النمط الاوسط فالزموه
به زودى دو گروه نسبت به من هلاك مى گردند، دوستى كه افراط كند و به غير حق كشانده شود، و دشمنى كه در كينه توزى با من زياده روى كرده به راه باطل درآيد. بهترين مردم نسبت به من گروه ميانه رو هستند، از آنها جدا نشويد.
نيز در جاى ديگر فرمود:
هلك فى رجلان : محب غال و مبغض قال؛
دو كس به خاطر من تباه شدند، دوستى كه اندازه نگاه نداشت و دشمنى كه بغض مرا در دل كاشت.
حضرت علىعليه‌السلام
جايگاه خود را به عنوان يك انسان معتدل مطرح مى كند و توصيه مى كند كه همه بايد اين ميزان را توجه كنند:
نحن النمرقه الوسطى بها بلحق التالى و اليها يرجع الغالى؛
ما جايگاه ميانه ايم، عقب افتادگان بايد به ما ملحق شوند و تندروان، غلو كننده بايد به سوى ما باز گردند.
در ديوان منسوب به امام علىعليه‌السلام
آمده است :
نحن نوم النمط الاوسطا
لسناكمن قصر او افرطا
ما شيوه ميانه را مى جوييم، از آنان نيستيم كه كوتاهى يا فزون كارى كنند.
نيز آن حضرت فرمود:
طريقنا القصد؛
راه و روش ما ميانه روى است.
او كه خود مظهر كمالات انسانى و نمونه اعلى انسان كامل است همه را به ميانه روى و اعتدال فراخوانده است.
باز فرمود: من اراد السلامه فعليه بالقصد؛
هر كه خواهان سلامت است، بايد ميانه روى پيشه كند.
سلامت فكرى و روحى و روانى، سلامت سياسى و اجتماعى، سلامت مادى و اقتصادى همه در پرتو اعتدال و پرهيز از افراط و تفريط است يك مومن بايد راه و رسمش ميانه روى باشد.
نيز فرمود: المومن سيرته القصد؛
راه و رسم مومن ميانه روى است.
آن حضرت در توصيف رسول خدا فرمود:
سيرته القصد و سنته الرشد و كلامه الفصل و حكمه العدل؛
راه و رسم او (رسول خدا معتدل و روش او صحيح و متين، و سخنانش روشنگر حق از باطل و حكمش عادلانه بود.
بنابراين بر همه - اعم از حكومت، حاكمان، كارگزاران و آحاد مردم - لازم است، با پيروى از سنت و سيره پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله
و علىعليه‌السلام
همواره در همه محورهاى فردى، اجتماعى، سياسى، اقتصادى و عبادى از افراط و تفريط پرهيز نموده و اساس برنامه ها و تصميم گيرى ها و سياست ها را بر پايه اعتدال و ميانه روى تنظيم نموده تا بدين طريق راه راست و نجات را بپيمائيم. حكومت بايد در تمام سياستها و عملكردها از اين مرز خارج نشود و دستورات حكومتى خود را همانطورى كه حضرت در نهج البلاغه به كارگزاران خود سفارش نموده بر اساس اين اصل مهم قرار دهد. خصوصا در مسائل فرهنگى و تربيتى هرگونه زمينه هاى افراط و تفريط را از بين ببرد و بسترهاى لازم را در جهت رعايت اصل اعتدال براى شكوفائى استعدادهاى انسانى و تربيت دينى مهيا سازد.
۷- حكومت و قضاوت
قضاوت يكى از اركان حكومت اسلامى است و منصب قضا يكى از شوون ولايت و امامت است. حاكم اسلامى قضاوت را نصب مى كند. يكى از وظايف مهم حكومت، قضاوت بين مردم است.
از رهگذر قضاوت عادلانه امنيت بر جامعه حكمفرما مى گردد. مهم ترين پايه امنيت ملى، امنيت قضايى است، يعنى هر انسان مظلوم و ذى حق احساس كند دستگاهى وجود دارد كه حق او را از ظالم و ستمگر مى ستاند و ظالم و ستمگر همواره احساس ناامنى بكند كه اگر با چنين دستگاهى روبه رو شود، سخت مورد تعقيب و كيفر قرار خواهد گرفت، بقاء و دوام يك حكومت به قوه قضائيه آن است؛ چون عدالت كه اساس ملك و عامل بقاى حكومت است و ظلم كه عامل نابودى و ويرانى حكومت است، از اين قوه برمى خيزد. خداوند به انبياء و اولياى الهى دستور مى دهد كه همواره قضاوت به حق و حكم به عدالت بكنيد.
ان الله يامركم ان تودوا الامانات الى اهلها و اذا حكمتم بين الناس ان تحكموا بالعدل؛
همانا خداوند به شما امر مى كند كه امانت را به صاحبانش برگردانيد و چون حاكم بين مردم شويد، داورى به عدالت كنيد.
همچنين خطاب به پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله
مى فرمايد:
و ان حكمت فاحكم بينهم بالقسط ان الله يحب المقسطين؛
(اى رسول ما) اگر حكم كردى، ميان آن ها به عدالت حكم كن، كه خدا دوست مى دارد آنان را كه حكم به عدل مى كنند.
وقتى حضرت داود بين دو نفر قضاوت بى تامل و سريع نمود، خداوند به او فرمود:
يا داود انا جعلناك خليفه فى الارض فاحكم بين الناس بالحق و لا تتبع الهوى.
اى داود! ما تو را در روى زمين مقام خلافت و حكومت داديم، تا ميان خلق خدا به حق حكم كنى و هرگز هواى نفس را پيروى نكنى.
اسحاق بن عمار از امام جعفر صادقعليه‌السلام
روايت مى كند كه آن حضرت فرمود:
يا شريح قد جلست مجلسا لا يجلس الا نبى او وصى نبى او شقى.
امير المومنين به شريع قاضى گفت اى شريح! تو در جايگاهى (مسند قضاوت) نشسته اى كه به جز پيغمبر و يا شخص شقى و فاجر، نمى نشيند.
اجراى احكام قصاص، حدود و ديات كه موجب حيات و آرامش جامعه است، در اختيار حاكم اسلامى است. از امام صادقعليه‌السلام
سوال شد:
من يقيم الحدود؟ فقالعليه‌السلام
: اقامه الحدود الى من اليه الحكم.
چه كسى حدود را اقامه مى كند؟ آن حضرت فرمود: اقامه حدود به دست كسى است كه حكم از آن اوست.
از علىعليه‌السلام
نقل شده است كه آن حضرت فرمود:
الا يصلح الحكم و لا الحدود و لا الجمعه الا بالامام
؛
حكم كردن و اجراى حدود و اقامه جمعه صحيح نيست، مگر به وسيله امام.
چون امر قضاوت بسيار مهم است و نظام كشور اسلامى و حفظ حقوق آنان جز با تشكيلات قضايى امكان پذير نيست، افرادى كه متصدى اين منصب مى شوند، بايد صلاحيت و اهليت اين كار را داشته باشند. امير المومنينعليه‌السلام
در نامه خويش به مالك اشتر، در مورد شرايط كسانى كه مى خواهد آنان را به قضاوت بگمارد، مى نويسد:
در جاى ديگر؛ خداوند مى فرمايد:
يا ايها الذين امنوا كونوا قوامين بالقسط شهداء لله ولو على انفسكم اوالو الدين و الا قربين، ان يكن غنيا او فقيرا فالله اولى بهما، فلا تتبعوا الهوى ان تعدلوا، و ان تلووا او تعرضوا فان الله كان بما تعملون خبيرا
.
اى اهل ايمان! نگهدار عدالت باشيد و براى خدا گواهى دهيد، هر چند بر ضرر خود يا پدر و مادر و خويشان شما باشد. براى هر كس كه شهادت مى دهيد، چه غنى باشد چه فقير، از هيچ يك طرفدارى نكنيد كه خدا به رعايت حقوق آن ها سزاوارتر است. پس در قضاوت، پيروى هواى نفس نكنيد، تا مبادا از طريق حق عدول نماييد و اگر زبان را از شهادت به حق و عدالت بگردانيد با نگه داريد همانا خدا به هر چه مى كنيد، آگاه است.
ثم اختر للحكم بين الناس افضل رعيتك فى نفسك، ممن لا تضيق به الامور، و لا تمحكه الخصوم، و لا يتمادى فى الزله، و لا يحصر من الفى ء الى الحق اذا عرفه، و لا تشرف نفسه على طمع، و لا يكنفى بادنى فهم دون اقصاه؛ و اوقفهم فى الشبهات، و آخذهم بالحجج، و اقلهم تبرما بمراجعه الخصم، و اصبرهم على تكشف الامور، و اصرمهم عند اتضاح الحكم، ممن لا يزدهيه اطراء، و لا يستميله اغراء، و اولئك قليل.
ثم اكثر تعاهد قضائه، و افسح له فى البذل ما يزيل علته، و تقل معه حاجته الى الناس.
و اعطه من المنزله لديك ما لا يطمع فيه غيره من خاصتك، ليامن بذلك اغتيال الرجال له عندك.
فانظر فى ذلك نظرا بليغا، فان هذا الدين قد كان اسيرا فى ايدى الاشرار، يعمل فيه بالهوى، و تطلب به الدنيا.
سپس از ميان مردم! برترين فرد نزد خود را براى قضاوت انتخاب كن، كسانى كه مراجعه فراوان، آنها را به ستوه نياورد، و برخورد مخالفان با يكديگر او را خشمناك نسازد، در اشتباهاتش پافشارى نكند، و بازگشت به حق پس از آگاهى براى او دشوار نباشد، طمع را از دل ريشه كن كند، و در شناخت مطالب با تحقيقى اندك رضايت ندهد و در شبهات از همه بااحتياطتر عمل كند، و در يافتن دليل اصرار او از همه بيشتر باشد، و در مراجعه پياپى شاكيان خسته نشود، در كشف امور از همه شكيباتر، و پس از آشكار شدن حقيقت در فصل خصومت از همه برنده تر باشد، كسى كه ستايش فراوان او را فريب ندهد، و چرب زبانى او را منحرف نسازد و چنين كسانى بسيار اندكند!!
پس از انتخاب قاضى، هرچه بيشتر در قضاوتهاى او بينديش، و آنقدر به او ببخش كه نيازهاى او برطرف گردد و به مردم نيازمند نباشد و از نظر مقام و منزلت آنقدر او را گرامى دار كه نزديكان و توبه نفوذ در او طمع نكنند، تا از توطئه آنان در نزد تو در امان باشد.
در دستوراتى كه دادم نيك بنگر كه همانا اين دين در دست بدكاران گرفتار آمده بود، كه با نام دين به هواپرستى پرداخته، و دنياى خود را به دست مى آوردند.
علىعليه‌السلام
در اين جا به مسائل بسيار مهمى اشاره فرموده است. هم درباره ويژگيهاى قاضى و هم رفع نياز معيشتى قاضى، كه احتياج او سبب حكم به ناحق نگردد، و هم امنيت قاضى در نزد حاكم، دستگاه قضائى ما بايد به اينگونه مسائل توجه لازم و ويژه اى داشته باشد، زيرا خوشبينى و حسن نظر يك ملت به حكومت به خوشبينى آن ها به دستگاه قضاء و عدالت برمى گردد و بدبينى و سوء ظن مردم به حكومت از بدبينى آن ها به دستگاه قضاء نشات مى گيرد.
امام علىعليه‌السلام
در مورد كسى كه مسئوليت قضاوت را به عهده مى گيرد، ولى صلاحيت آن را ندارد و از اين رهگذر، تبعات و آثار منفى در جامعه به وجود مى آيد در يك خطبه مستقل و مفصل مى فرمايد:
ان ابغض الخلائق الى الله رجلان : رجل و كله الله الى نفسه؛ فهو جائر عن قصد السبيل، مشغوف بكلام بدعه، و دعاء ضلاله، فهو فتنه لمن افتتن به، ضال عن هدى من كان قبله، مضل لمن اقتدى به فى حياته، و بعد وفاته، حمال خطايا غيره، رهن بخطيئته.
و رجل قمش جهلا، موضع فى جهال الامه، عاد فى اغباش الفتنه، عم بما فى عقد الهدنه؛ قد سماه اشياه الناس عالما وليس به، بكر فاستكثر من جمع؛ ما قل منه خير مما كثر، حتى اذا ارتوى من ماء آجن، و اكتثر من غير طائل.
جلس بين الناس قاضيا ضامنا لتلخيص ما التبس على غيره، فان نزلت به احدى المبهمات هيا لها حشوا رثا من رايه، ثم قطع به فهو من ليس الشبهات هيا لها فى مثل نسج العنكبوت، لا يدرى اصاب ام اخطا؛ فان اصاب خاف ان يكون قد اخطا، و ان اخطا رجا ان يكون قد اصاب.
جاهل خباط جهالات، عاش ركاب عشوات، لم يعض على العلم بضرس قاطع، يذرو الروايات ذرو الريح الهشيم.
لا ملى - والله - باصدار ما ورد عليه، و لا اهل لما قرظ به، لا يحسب العلم فى شى ء مما انكره، ولا يرى ان من وراء ما بلغ مذهبا لغيره، و ان اظلم عليه امر اكتتم به لما يعلم من جهل نفسه، تصرخ من جور قضائه الدماء، و تعج منه المواريث.
الى الله اشكو من معشر يعيشون جهالا، و يموتون ضلالا، ليس فيهم سلعه ايور من الكتاب اذا تلى حق تلاوته، و لا سلطه انفق، بيعا و لا اعلى ثمنا من الكتاب اذا حرف عن مواضعه، و لا عندهم انكر من المعروف، و لا اعرف من المنكر!
دشمن ترين آفريده ها، نزد خدا دو نفرند، مردى كه خدا او را بحال خود گذاشته، و از راه راست دور افتاده است، دل او شيفته بدعت، و مردم را گمراه كرده، به فتنه انگيزى مى كشاند، و راه رستگارى گذشتگان را گم كرده، و طرفداران خود و آيندگان را گمراه ساخته است، بار گناه ديگران را بر دوش كشيده و گرفتار زشتى هاى خود نيز مى باشد.
و مردى كه مجهولاتى به هم بافته، و در ميان انسانهاى نادان امت، جايگاهى پيدا كرده است، در تاريكى هاى فتنه فرو رفته، و از مشاهده صلح و صفا كور است، آدم نماها او را عالم ناميدند كه نيست، چيزى را بسيار جمع آورى مى كند كه اندك آن به از بسيار است، تا آن كه از آب گنديده سيراب شود، و دانش و اطلاعات بيهوده فراهم آورد.
در ميان مردم با نام قاضى به داورى مى نشيند، و حل مشكلات ديگرى را به عهده مى گيرد، پس اگر مشكلى پيش آيد، با حرف هاى پوچ و توخالى، و راى و نظر دروغين، آماده رفع آن مى شود.
سپس اظهارات پوچ خود را باور مى كند، عنكبوتى را مى ماند كه در شبهات و بافته هاى تار خود چسبيده، نمى داند كه درست حكم كرده با بر خطاست؟ اگر بر صواب باشد مى ترسد كه خطا كرده و اگر بر خطاست اميد دارد كه راى او درست باشد.
نادانى است كه راه جهالت مى پويد، كورى است كه در تاريكى گمشده خود را مى جويد، از روى علم و يقين سخن نمى گويد، روايات را بدون آگاهى نقل مى كند، چون تندبادى كه گياهان خشك را بر باد دهد، روايات را زير و رو مى كند كه بى حاصل است.
به خدا سوگند نه راه صدور حكم مشكلات را مى داند و نه براى منصب قضاوت اهليت دارد، آن چه را كه نپذيرد علم به حساب نمى آورد، و جز راه و رسم خويش مذهبى را حق نمى داند، اگر حكمى را نداند آن را مى پوشاند تا نادانى او آشكار نشود، خون بى گناهان از حكم ظالمانه او در جوشش، و فرياد ميراث بر باد رفتگان بلند است.
به خدا شكايت مى كنم از مردمى كه در جهالت زندگى مى كنند، و با گمراهى مى ميرند، در ميان آنها، كالايى خوارتر از قرآن نيست، اگر آن را آنگونه كه بايد بخوانند و متاعى سودآورتر، گرانبهاتر از قرآن نيست اگر آن را تحريف كنند و در نزد آنان، چيزى زشت تر از معروف و نيكوتر از منكر نيست.
البته روشن است كه هشدارهاى تكان دهنده آن حضرت مربوط به زمان حكومت اسلامى و متصديان قضاوت در آن حكومت بود، نه قضاوت جور در حكومت هاى طاغوتى و ظلم. پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله
مى فرمايد:
ادروا الحدود عن المسلمين ما استطعتم، فان كان له مخرج فخلوا سبيله، فان الامام ان يخطى فى العفو خير من ان يخطى ء فى العقوبه؛
تا مى توانيد مجازات ها و حدها را از مسلمانان دور كنيد، و اگر راهى براى خلاصى او هست، او را رها كنيد؛ چون امام اگر در عفو و گذشت خطا كند، بهتر از اين است كه در مجازات اشتباه كند.
انسجام نظام و سلامت حكومت و جامعه، در گرو سالم بودن تشكيلات قضايى و نيرومند بودن آن است، و اين حاصل نمى گردد مگر با استقلال قاضى و برخوردار بودن او از توان و قدرت علمى، سياسى و اقتصادى كامل، تا كسى در جذب او چشم طمع نبندد و تهديد و اجبار و التفات و محبت در وى كارگر نيفتد اين مطلب در نامه حضرت علىعليه‌السلام
به مالك اشتر كه قبلا ذكر شده، آمده است.
پس لازم است قاضى همواره در فكر و اراده مستقل و در موضع و تصميم گيريهايش قوى و قاطع باشد و تحت تاثير هيچ يك از قدرت هاى سياسى و اقتصادى و غوغاسالارى ها و جنجال ها و هوچى گرى ها قرار نگيرد، به همين جهت، قوه قضائيه را به عنوان يك قوه مستقل به شمار آورده اند، كه تحت تاثير هيچ قوايى نباشند و بتواند سيطره خدا را بر همه مراتب قوه اجرائيه گسترش دهد.
و همه وزيران و استانداران و كارگزاران از آن حساب ببرند و چنانچه در تاريخ آمده شخص امير المومنينعليه‌السلام
نيز در زمان خلافت خويش با اينكه امام و حاكم جامعه اسلامى بود با طرف يهودى خود در جلسه قضاوت شريح، شركت فرموده و اين خود درس بزرگى است و بيانگر اين نكته است كه اگر قوه قضائيه از چنين قدرت و استقلالى برخوردار نباشد قدرتهاى سياسى و اقتصادى جامعه بر قاضى و تشكيلات قضايى سيطره مى يابند. داستان شركت علىعليه‌السلام
در جلسه قضاوت با طرف يهودى بسيار جالب و شنيدنى است، در بحار الانوار اين چنين ذكر شده است :
امام علىعليه‌السلام
در ماجراى قضائى، همراه فردى يهودى نزد شريح حاضر شد آن حضرت فرمود: اين زره زره من است و آن را نه فروخته ام و نه به كسى هديه كرده ام
يهودى گفت : زره از آن من است و در دست من است.
شريح از امامعليه‌السلام
بينه خواست، حضرت فرمود: قنبر و حسينعليه‌السلام
شهادت مى دهند كه اين زره مال من است.
شريح گفت : شهادت فرزند براى پدرش پذيرفته نيست، شهادت بنده نيز براى مولايش مورد قبول نيست، اين ها هر دو طرف تو را مى گيرند.
امير المومنينعليه‌السلام
فرمود:
واى به حال تو اى شريح، از چند جهت خطا كردى، اما يك جهت اين كه، من امام و پيشواى تو هستم و تو با اطاعت من، متدين به دين الهى هستى، و مى دانى كه من سخن باطل و بيهوده نمى گويم، ولى تو سخن مرا بيهوده و ادعاى مرا باطل مى پندارى! آن گاه از من بينه خواستى، يك بنده و يكى از سروران جوانان بهشت، طبق نظر من گواهى دادند، ولى شهادت آن دو را نپذيرفتى، آن گاه ادعا مى كنى كه اينان در اين قضيه به نفع خود شهادت مى دهند! آن گاه فرمود: من عقوبت تو را جز اين نمى بينم كه سه روز را در ميان يهوديان به قضاوت يگذرانى. او را بيرون ببريد.
شريح را به قبا بردند و سه روز در بين يهوديان ماند، آن گاه بازگشت. فرد يهودى چون اين ماجرا را شنيد، گفت :
اين امير المومنين است كه به نزد قاضى آمده و قاضى نيز عليه وى حكم كرده است. سپس مسلمان شد، آن گاه گفت : بلى. اين زره، زره شماست در جنگ صفين از شتر خاكسترى رنگ شما به زمين افتاد و من آن را برداشتم.
امام علىعليه‌السلام
به عنوان حاكم، توصيه ها و سفارش هايى را به شريح قاضى مى كند كه امروز براى قضاوت حكومت اسلامى و شيعيان آن حضرت درس آموزنده اى است.
آن حضرت به شريح فرمود:
انظر الى اهل المعك و المطل و دفع حقوق الناس من اهل المقدره و اليسار ممن يدلى باموال الناس الى الحكام، فخذ للناس بحقوقهم منهم و بع فيها العقار و الديار. فانى سمعت رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله
يقول : مطل المسلم الموسر ظلم للمسلم. و من لم يكن له عقار، ولا دار، و لا مال، فلا سبيل عليه، اعلم انه لا يحمل الناس على الحق الا من ورعهم عن الباطل، ثم واس بين المسلمين بوجهك و مطقك و مجلسك حتى لا يطمع قريبك فى حيفك و لا يياس عدوك من عدلك، و رد اليمين على المدعى مع بينه، فان ذلك اجلى للعمى و اثبت فى القضاء و اعلم ان المسلمين عدول بعضهم على بعض الا مجلود فى حد لم يتب منه او معروف بشهاده زور او ضنين. و اياك و التضجر و التاذى فى مجلس القضاء، الذى اوجب الله منه الاجر و يحسن فيه الذخر لمن قضى بالحق، و اعلم ان الصلح جائز بين المسلمين الا صلحا حرم حلالا او احل حراما، و اجعل لمن ادعى شهودا غيبا امدا بينهما بينهم فان احضرهم اخذت له بحقه و ان لم يحضرهم او جبت عليه القضيه. و اياك ان تنفذ قضيه فى قصاص او حد من حدود الله او حق من حقوق المسلمين حتى تعرض ذلك على ان شاء الله و لا تقعد فى مجلس القضاء حتى تعلم.
(اى شريح) در كار افراد بدحساب و آنان كه براى پرداخت ديون خود مردم را دور سر مى گردانند، قضاوت كن و از كسانى كه قدرتمند و توان پرداخت حقوق مردم را دارند و براى جلب نظر فرمانروايان به آنان رشوه مى دهند، حقوق مردم را باز پس گير و براى وصول آن، املاك و مستغلات و خانه هاى آنان را به فروش برسان، كه من از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله
شنيدم كه فرمود: به تاخير انداختن ديون و حقوق مردم از سوى كسى كه توان پرداخت آن را دارد، ستم به مسلمان ديگرى است و اما كسى كه املاك و خانه و هيچ گونه اموالى ندارد، راهى بر او نيست (نمى توان او را تحت فشار قرار داد) و بدان كه هرگز مردم را به حق وا نمى دارد، جز آنچه مردم را از باطل باز مى دارد بنابراين قضاوت يكى از وظايف حكومت اسلامى است و منصب قضاوت يكى از شوون ولايت و حكومت است. حاكم اسلامى قضات را نصب مى كند و قضات پايه هاى حاكميت اسلام و حاكم اسلامى را تثبيت مى كنند و قضاوت به عدالت از وظايف حكومت اسلامى و همچنين سبب دوام و بقاء حكومت اسلامى خواهد بود.
0%
نویسنده: محمدمهدى باباپور گل افشانى
