شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

پی نوشتها

۱) الموت باب الآخرة». امیرالمؤمنین عليه‌السلام ، غرر الحکم، ج ۱، ص ۸۴، چاپ دانشگاه تهران.

۲) و استحضرتنا دعوتک التی لابدّ منها و من اجابتها... » امام سجاد عليه‌السلام ، صحیفه سجادیه، دعای یازدهم.

۳) الرحیل وشیک». علی عليه‌السلام ، نهج البلاغه فیض الاسلام، حکمت ۱۷۸.

۴) الموت... جاء بالروح و الراحة و الکرّة المبارکة الی جنّة عالیة». رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، فروع کافی، ج ۳، ص ۲۵۷.

۵) بشارة بنعیم الأبد... » امام جواد عليه‌السلام ، از امیرالمؤمنین عليه‌السلام . بحارالانوار، ج ۶، ص ۱۵۴.

۶) اعظم سرور یرد علی المؤمنین... » امام مجتبی عليه‌السلام ، مدرک پیشین.

۷) فما الموت الاّ قنطرة تعبر بکم عن البؤس و الضراء الی الجنان الواسعة و النعیم الدائم».

امام حسین عليه‌السلام ، معانی الاخبار، چاپ نجف، افست ایران، مکتبة المفید، ص ۲۷۴.

۸) امام سجاد عليه‌السلام ، بحارالانوار، ج ۶، ص ۱۵۵، معانی الأخبار، ص ۲۷۴.

۹) الموت للمؤمن کأطیب ریح یشمّه فینعس لطیبه و ینقطع التعب و الألم کلّه عنه».

امام صادق عليه‌السلام ، مدرک پیشین، ص ۱۵۲، معانی الأخبار، ص ۲۷۲.

۱۰) اِنّ من استعدّ للموت حق الاستعداد فهو انفع له من هذا الدّواء لهذا المتعالج، اما انهم لو عرفوا ما یؤدّی الیه الموت من النعیم لاستدعوه و احبّوه اشدّ ما یستدعی العاقل الحازم الدّواء لدفع الآفات و اجتلاب السلامات». امام جواد عليه‌السلام ، معانی الاخبار، ص ۲۷۶.

۱۱) فذاک الموت، هو ذلک الحمّام و هو آخر ما بقی علیک من تمحیص ذنوبک و تنقیتک من سیئاتک... » امام عسکری عليه‌السلام ، مدرک پیشین.

۱۲) اِنّ اشدّ شیعتنا لنا حبّاً یکون خروج نفسه کشرب احدکم فی یوم الصیف الماء البارد الذی ینتفع به القلوب». رسول اللَّه صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، بحارالانوار، ج ۶، ص ۱۶۲.

۱۳) الموت ریحانة المؤمن». رسول اللَّه صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، کنز العمال، خبر ۴۲۱۳۶.

۱۴) افضل تحفة المؤمن، الموت». علی عليه‌السلام ، غرر الحکم، ج ۲، ص ۴۸۳.

۱۵) فی الموت راحة السعداء». علی عليه‌السلام ، غرر الحکم، ج ۴، ص ۴۰۶.

۱۶) الموت غنیمة». رسول اللَّه صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم . کنز العمال، خبر ۴۴۱۴۴.

۱۷) رسول اللَّه صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، مدرک پیشین، خبر ۴۲۱۲۲.

۱۸) امام باقر عليه‌السلام ، بحارالانوار، ج ۶، ص ۱۲۷.

۱۹) فقدّم مالک بین یدیک، فانّ المرء مع ماله، ان قدّمه أحبّ أن یلحقه و ان خلّفه احبّ أن یتخلّف معه». کنز العمال، خبر ۴۲۱۳۹.

۲۰) انکم اخربتم آخرتکم و عمّرتم دنیاکم، فانتم تکرهون النقلة من العمران الی الخراب». بحارالانوار، ج ۶، ص ۱۲۹.

۲۱) هیهات ما تناکرتم الاّ لما قبلکم [فیکم من الخطایا و الذنوب». امیرالمؤمنین عليه‌السلام ، غرر الحکم، ج ۶، ص ۲۰۱، بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۳۸۳.

۲۲) یکره الموت لکثرة ذنوبه، و یقیم علی ما یکره الموت له». امیرالمؤمنین عليه‌السلام ، نهج البلاغه فیض، کلمات قصار، حکمت ۱۴۲.

۲۳) ترحّلوا فقد جدّ بکم و استعدّوا للموت فقد اظلّکم». با استفاده از فرمایش امیرالمؤمنین عليه‌السلام ، نهج البلاغه فیض، خطبه ۶۳.

۲۴) عجبت لمن نسی الموت و هو یری من یموت».

«عجبت لمن یری انه ینقص کل یوم فی نفسه و عمره و هو لا یتأهّب للموت». با استفاده از فرمایش امیرالمؤمنین عليه‌السلام ، غرر الحکم، ج ۴، ص ۳۳۶.

۲۵) و کونوا قوماً صیح بهم فانتبهوا و علموا أنّ الدنیا لیست لهم بدار فاستبدلوا». با استفاده از فرمایش امیرالمؤمنین عليه‌السلام ، نهج البلاغه فیض، خطبه ۶۳.

۲۶) امیرالمؤمنین عليه‌السلام ، نهج البلاغه فیض، خطبه ۶۳.

۲۷) پیشین، خطبه ۲۳۲ با اندکی اختصار یا تفاوت در ترجمه.

۲۸) نشر حسینیه «عماد زاده» اصفهان سال ۱۴۰۴ ه ق.

۲۹) نشر یاسر تهران، حدود ۱۳۶۴ شمسی.

۳۰) طبقات اعلام الشیعه، ص ۹۹۸ ولی خود آن مرحوم در فوائد الرضویه ص ۲۲۱ فرموده: ولادتم ظاهراً سنه ۱۲۹۴ [بوده است.

۳۱) مرحوم شهید ثانی رحمه الله در کتاب شریف: «مُنْیةُ الْمُرید فی آداب المُفید و الْمُسْتَفید»، ص ۱۷۷، چاپ مجمع الذخائر الاسلامیه قم، باب آداب کتابت و نگارش، ضمن سفارش به رعایت موضوع فوق، نقل فرموده که اولین کسی که رمز «ص» یا «صلعم» را بجای «صلی اللَّه علیه و آله و سلم» شایع و اختراع نمود، دستش دچار قطع و بریدگی شد.

حقیر می گویم: خدا می داند که چقدر با این روش، مؤمنین را از فضیلت های صلوات محروم ساخت.

۳۲) کتاب «کافی» تألیف ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی رازی رئیس محدّثین شیعه، - در گذشته به سال ۳۲۹ هجری قمری - است و این کتاب شامل سه بخش اصول، فروع و روضه و هر کدام چندین جلد، که از معتبرترین و مهم ترین کتب حدیثی شیعه است.

۳۳) مکارم الاخلاق، شیخ طبرسی رحمه الله، ص ۴۶۴، چاپ مؤسسة الاعلمی، بیروت.

۳۴) چاپ کتابخانه مرکزی، بهمن ماه ۱۳۲۷ شمسی.

۳۵) این استفسار و سؤال به مرحوم حاج میرزا علی اکبر نوقانی هم نسبت داده شده است.

۳۶) درست دو سال بعد از ورود مرحوم محدّث نوری از سامرّاء به نجف اشرف.

۳۷) طبقات اعلام الشیعه، ص ۹۹۸.

۳۸) طبقات اعلام الشیعه، ص ۹۹۹.

۳۹) مؤلف گوید: درست بخاطر دارم حدود سال ۵۰ یا ۵۱ شمسی که فرزند ارشد آن مرحوم بنام حجة الاسلام حاج میرزا علی محدث زاده رحمه الله در بعضی از مدارس حوزه علمیه قم به مناسبت افتتاح درس ها درس اخلاق می گفت، فرمود: بقدری مرحوم پدرم می نوشت که انگشتانش پینه بسته بود و گاهی مرا صدا می زد و آن پینه ها را می چیدم و در قوطی کبریت جمع می کردیم و وصیت فرمود که با وی دفن شود.

۴۰) که چاپ جدید آن از صد جلد تجاوز خواهد کرد!

۴۱) مرحوم عالم ربانی شیعه، علامه شیخ علی نمازی شاهرودی رحمه الله که یکی از مشایخ اجازتی این حقیر، نگارنده این زندگی نامه بوده اند، و بخاطر سیر عمیق ایشان در روایات و احادیث، خصوص کتاب بحارالانوار، نزد برخی از فضلای مشهد به بحارالانوارِ سیار، معروف بود، این عالم و محدّث تلاشگر، آنچه که در سفینة البحار از قلم مرحوم محدث قمی رحمه الله فوت شده به علاوه مطالب مهمّی از الغدیر و مواضع دیگر در مجموعه ای به نام «مستدرک سفینة البحار» در ۱۴ جلد تألیف فرمود، که چاپ آن پس از وفات ایشان در ۱۰ جلد، کامل شد.

۴۲) از جمله آقای محمود شهابی طبق مقدمه ای که بر فوائد الرضویه سال ۱۳۲۷ شمسی نوشته است.

۴۳) تفصیل آن را در مقدمه ای که اینجانب به عربی بر - بیت الاحزان - نوشته ام و در سال - ۱۴۰۴ ه ق - توسط انتشارات حسینیه عمادزاده اصفهان چاپ شده، ببینید.

۴۴) غایة المرام فی تلخیص دارالسلام در حرف (م) شماره ۵۷ خواهد آمد.

۴۵) بیماری که سبب عطش شدید می شود و با نوشیدن آب سیراب نمی شود.

۴۶) روزی که حادثه مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس و قتل عام مردم مسلمان روی داد، وی در همدان بود و شاید علت بیماری نسبتاً طولانی وی، همین قضایا و امثال آن بود که باعث شد آن بزرگوار به جوار مرقد مطهر حضرت امیرالمؤمنین عليه‌السلام شتافته و تا آخر عمر در نجف اشرف اقامت نماید.

۴۷) در نوشته مرحوم محدث زاده - فرزند ارشد مرحوم محدث قمی رحمه الله - در پاورقی فوائد الرضویه صفحه ۲۲۲، بیست و سوم ذی الحجه آمده است.

۴۸) که حاصل تلاش های وی حدود ۷۰ عنوان کتاب در ۷۴ جلد یا بیشتر که به صورت تألیف و تحقیق در اختیار خواستاران علم و دانش قرار گرفت.

۴۹) قرآن کریم، آل عمران، آیه ۱۸۵: «کُلُّ نفسٍ ذائقةُ المَوت... »

۵۰) انّا للَّه و انّا الیه راجعون»، نهج البلاغه، کلمات قصار، حکمت ۹۵، از شرح فیض الاسلام. و خطبه ۱۹۳ و آخر نامه ۵۳ از همان شرح.

۵۱) نهج البلاغه، خطبه ۹۸، شرح فیض الاسلام.

۵۲) فروع کافی، ج ۳، ص ۱۷۲.

۵۳) الذریعه الی تصانیف الشیعه ج ۲۲ ص ۲۴۵، این چاپ از منازل الآخره را (که همان چاپ اول است) می توانید در کتابخانه حرم مطهر حضرت معصومه عليها‌السلام بخش کتب سنگی به شماره ۲۱۵۷ ببینید.

۵۴) همچنانکه چاپ «مفاتیح الجنان» را نیز اخوی این شخص نیکوکار به نام آقای حاج غلامحسین توتونی رحمه الله هزینه نموده اند.

۵۵) شرح عربی بر «مَنْ لا یحْضُرُهُ الفَقیه» از کتب اربعه شیعه، اثر محدث جلیل شیخ صدوق رحمه الله.

۵۶) این حدیث مبارک در چاپ اول این کتاب - منازل الآخرة - به سال ۱۳۴۷ ه ق روی صفحه اول و نیز در برخی از چاپ های سنگی و گراوُری چاپ شده است که می توانید حدیث مذکور را به طور کامل در بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۸۴، به نقل از اعلام الدین دیلمی (چاپ آل البیت عليهم‌السلام قم، ص ۳۴۰) ببینید.

۵۷) این شعر نیز در چاپ های سابق کتاب، به چاپ رسیده است.

۵۸) بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۲۵۸.

۵۹) بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۱۳۹.

۶۰) مرحوم مؤلف، در حاشیه، لفظ «تَزَوَّدُوا» را هم آورده ولی در نهج البلاغه اضافه ای ندارد.

۶۱) نهج البلاغه فیض الاسلام ص ۶۵۴، کلام ۱۹۵.

۶۲) سوره ق، آیه ۱۹. [یعنی: و حقیقتاً که بی هوشی مرگ، آمد! این همانست که از آن روی گردان بوده ای.]

۶۳) در چاپ اول: ینْعَمُونَ بِها، چاپ شده، ولی در غالب نسخه های نهج البلاغه همان است که در متن آوردیم، مانند لفظ: ألْمَهْنَأ، که در چاپ اول، ألْمُهَنَّا آمده است.

۶۴) پیشین.

۶۵) پس همانند گفته حضرت علی عليه‌السلام خواهد بود که فرمود:

«به یاد می آورد اموالی را که آن ها را جمع کرده و در راه پیدا کردن آن ها - از حلال و حرام - چشم پوشیده، و از جاهایی که [حلال و حرامش واضح و یا مُشْتَبَه بود به دست آورد، تَبِعات و پی آمدهای جمع کردن مال ها همراه و ملازم اوست و مُشْرِفِ بر جدایی و فراق از آن ها گشته است. اموال برای بعدی ها می ماند و از آن ها بهره و لذت، می گیرند؛ گوارایی و لذّت مال غیر است و وبال و سنگینی بر پشت او مانده است».

نهج البلاغه فیض الاسلام، ص ۳۳۱، ادامه خطبه ۱۰۸.

۶۶) سوره ق، آیه ۲۲. «... ما پرده را از تو برداشتیم و امروز چشم تو تیز (بین) است».

۶۷) نهج البلاغه فیض الاسلام، ص ۳۳۱، ادامه خطبه ۱۰۸، عبارت چنین است:

«فغیر موصوف ما نزل بهم، اجتمعت علیهم سکرة الموت و حسرة الفوت».

۶۸) بحارالانوار، ج ۶، ص ۱۷۰.

۶۹) بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۶۶، ح ۳۳.

۷۰) خدا به رضایت تو از او خشنود و راضی باشد ای رسول خدا.

۷۱) بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۷۵، ح ۶۷.

۷۲) بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۳۷۹ ح ۸۳.

۷۳) بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۴۵۶، ح ۳۳.

۷۴) کلمات فَرَج: «لا اله الاّ اللَّه الحلیم الکریم... » تا آخر. که در قنوتِ نمازها خوانده می شود. (مِنْه)

۷۵) بحارالانوار، ج ۸۱، ص ۲۳۸ - ۲۴۰.

۷۶) بحارالانوار، ج ۹۷، ص ۳۲، ح ۶.

۷۷) امالی صدوق، مجلس ۸۰، ح ۱.

۷۸) بحارالانوار، ج ۸۷، ص ۵.

۷۹) النّاظرین، خ، ذ.

۸۰) سفینة البحار، ج ۸، ص ۱۳۰، ماده «موت».

۸۱) اصول کافی، ج ۲، ص ۶۲۶، ح ۲۴.

۸۲) مفاتیح الجنان، پس از دعای عدیله.

۸۳) مفاتیح الجنان، پس از دعای عدیله.

۸۴) بحارالانوار، ج ۶، ص ۱۶۹، ح ۴۴.

۸۵) بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۳۰۳، ح ۴۴.

۸۶) سوره آل عمران، آیه ۸. یعنی: پروردگارا قلب های ما را به باطل مگردان، بعد از آنکه هدایت کردی ما را و از نزد خود رحمت بخش به ما، همانا تو بسیار بخشنده ای».

۸۷) سوره ۲۳.

۸۸) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۲۵۹.

۸۹) پیشین، ج ۳، ص ۳۰۶.

۹۰) در نسخه کافی، ج ۶، ص ۴۱۳ و وسائل الشیعة ج ۱۷، ص ۲۷۵، «ام خالد عبدیه» ضبط شده است.

۹۱) کافی، ج ۶، ص ۴۱۳.

۹۲) حاصل مضمون شعر آن است که: کجا شد آن زن که خسته شده بود از راه رفتن و می پرسید که کجاست راه حمام منجاب؟ «منه».

۹۳) کشکول شیخ بهایی - ۲ جلدی، ج ۱، ص ۲۳۲.

۹۴) مَن مَنَعَ قیراطاً مِنَ الزَّکاةِ فَلیمُت اِن شاءَ یهُودِیاً اَو نَصرانِیاً». کافی، ج ۳، ص ۵۰۵، ح ۱۴ باب منع الزکاة.

۹۵) قیراط، ۱۴ از ۱۶ دینار و یا نصف ۱۱۰ و ۱۵ گرم و...

اقوال دیگر که همه حاکی از کمترین جزء می باشد و برای چیز کم مثال زده می شود و بنا بر این آنچه در متن آمده صحیحش بیستْ یکِ دینار است یعنی ۱۲۰ از دینار، نه ۲۱ دینار. همچنانکه در غالب چاپ ها آمده است.

۹۶) کافی، ج ۴، ص ۲۶۸ «باب من سوّف الحجّ و هو مستطیع» ح ۱ و۵.

۹۷) منم خانه غُربَت، منم خانه وحشت، منم خانه کِرم»؛ بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۶۷، ح ۱۱۵.

۹۸) من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۷۰.

۹۹) در اصل کتاب، چنین است: «و آن، آنست که».

۱۰۰) لوامع صاحبقرانی، ج ۲، ص ۴۰۰.

۱۰۱) مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۴۶۵، باب ۷۴، حدیث ۱۵.

۱۰۲) بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۲۷، ح ۱۳.

۱۰۳) بحارالانوار، ج ۹۱، ص ۲۱۹، ولی در مدرک یاد شده، «ثَوابَهُما» آمده است.

۱۰۴) بحارالانوار، ج ۹۱، ص ۲۱۹، و در این کتاب «ثَوابَهُما» آمده است.

۱۰۵) دار السلام، نوری، ج ۲، ص ۳۱۵.

۱۰۶) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۴۴.

۱۰۷) بحارالانوار، ج ۸۷، ص ۴.

۱۰۸) بحارالانوار، ج ۹۲، ص ۲۸۹.

۱۰۹) ثواب الاعمال، ص ۸۷.

۱۱۰) ثواب الاعمال، ص ۲۳۱.

۱۱۱) بحارالانوار، ج ۷، ص ۱۹۸.

۱۱۲) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۱۸، قسمتی از نامه حضرت امیرالمؤمنین عليه‌السلام به محمّد بن ابی بکر:

حضرت علی عليه‌السلام فرمود: «ای بندگان خدا! بعد از مرگ برای کسی که آمرزیده نشود شدیدتر از مرگ است، از قبر و تنگی و تاریکی و غربت آن بر حذر باشید، همانا قبر در هر روز می گوید: من خانه غربتم، من خانه وحشتم، من خانه کِرم هستم. قبر یا باغی از باغ های بهشت و یا گودالی از گودالهای آتش است - تا اینکه فرمود - همانا «زندگی و معیشت سخت» که خدا دشمن خود را از آن ترسانده، عذاب قبر است. همانا در قبر نود و نُه مار بزرگ بر کافر مسلّط می شوند، گوشت او را نیش می کشند و استخوانش را می شکنند و تا روز رستاخیز تکرار می کنند. اگر یکی از آن مارها در زمین بدمد زراعتی نخواهد رویاند. ای بندگان خدا نَفْس های ضعیف و بدن های نرم و نازک شما که کمی از اینها برایش کافی است از این - عذاب -، ضعیف و ناتوان است»

۱۱۳) اصول کافی، ج ۲، ص ۵۳۸، ح ۱۳.

۱۱۴) در مصباح کفعمی است که کسی که «ألبارِی ء» را - که اسم خداوند تعالی است - بسیار بگوید باقی بماند تازه در قبرش. منه.

۱۱۵) بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۱۳۵.

۱۱۶) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۲۲.

۱۱۷) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۱۷ و ۲۲۰.

۱۱۸) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۲۱ ح ۱۹.

۱۱۹) نعمتی است. خ د

۱۲۰) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۲۱، ح ۱۶.

۱۲۱) احبار» جمع حَبْر، یعنی «عالم یهود» و محتمل است که اخیار، با خاء مُعْجَمه [یعنی با نقطه و یاِء مُثَنَّاة [دو نقطه بوده باشد. «مِنْه»

۱۲۲) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۲۱.

۱۲۳) بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۳۱۹.

۱۲۴) بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۳۲۵، به نقل از اصول کافی، ج ۲، ص ۱۹۴، ح ۵.

۱۲۵) مخفی نماند که برای نجات از عذاب قبر غیر از آنچه ذکر می شود چیزهای دیگر نیز وارد شده مانند خواندن دعای معروف به: «صحیفه» و دعای «مستجاب کاظمی عليه‌السلام » که هر دو در بلد الامین است و سه دفعه خواندن دعای یسْتَشیر و... غیر ذلک و گذاشتن دعای «حمید» در کفن برای کفایت از نکیر و منکر نافع است.

۱۲۶) بحارالانوار، ج ۹۲، ص ۲۷۳.

۱۲۷) بحارالانوار، ج ص ۹۲، ص ۲۹۹.

۱۲۸) بحارالانوار، ج ۹۲، ص ۳۱۶.

۱۲۹) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۲۱.

۱۳۰) بحارالانوار، ج ۸۷، ص ۱۶۱.

۱۳۱) مستدرک الوسائل، ج ۵، ص ۵۰.

۱۳۲) بحارالانوار، ج ۸۷، ص ۵، به صفحه ۸۶ همین کتاب رجوع شود.

۱۳۳) بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۲۳۲.

۱۳۴) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۱۵.

۱۳۵) بحارالانوار، ج ۸۱، ص ۳۳۸، ح ۳۸.

۱۳۶) بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۲۳، ح ۱۰.

۱۳۷) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۱۹۸.

۱۳۸) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۱۷۸.

۱۳۹) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۲۲۲.

۱۴۰) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۳۱۰.

۱۴۱) مستدرک الوسائل، ج ۴، ص ۳۰۵.

۱۴۲) اصول کافی، ج ۲، ص ۶۳۳.

۱۴۳) بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۵۴.

۱۴۴) مصباح المتهجد، ص ۲۲۸.

۱۴۵) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۲۳۴.

۱۴۶) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۲۵۴ و ۲۵۵.

۱۴۷) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۲۸۹.

۱۴۸) اقبال الاعمال، ج ۳، ۳۶۱.

۱۴۹) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۲۳۹.

۱۵۰) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۴۶.

۱۵۱) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۲۳.

۱۵۲) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۶۱ تا ۲۶۳.

۱۵۳) مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۳۲۰ و ۳۲۱ و ۳۴۳.

۱۵۴) روضة المتقین، ج ۱، ص ۴۵۸ و وسائل الشیعة، ج ۳، ص ۲۰۰ تا ۲۰۲.

۱۵۵) من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۸۵، ح ۵۵۸.

۱۵۶) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۳۰، ح ۳۵.

۱۵۷) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۳۴.

۱۵۸) ثواب الاعمال، ص ۸۷.

۱۵۹) اقبال الاعمال، ج ۱، ص ۳۸۶.

۱۶۰) ثواب الاعمال، ص ۳۸، ح ۳.

۱۶۱) رُصافه کوفه» بنائی بوده که منصور در کوفه بنا کرده بوده. منه.

۱۶۲) ارشاد القلوب، ج ۲، ص ۳۴۷.

۱۶۳) سفینة البحار ج ۱، ص ۵۷۰.

۱۶۴) دارالسلام، ج ۱ ص ۲۶۷ و ۲۶۸.

۱۶۵) مفاتیح الجنان، حکایت حاج علی بغدادی؛ بحارالانوار ج ۵۳، ص ۳۱۲.

۱۶۶) هولناک.

۱۶۷) هولناک.

۱۶۸) سوره مؤمنون، آیه ۱۰۰.

۱۶۹) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۶۷.

۱۷۰) سفینة البحار، ج ۸ ص ۱۳۲.

۱۷۱) جامع الاخبار، ص ۴۸۲.

۱۷۲) پیشین.

۱۷۳) سفینة البحار، ج ۸ ص ۱۳۳.

۱۷۴) قروض.

۱۷۵) زاد المعاد، ص ۵۷۳ و ۵۷۴.

۱۷۶) دارالسلام، ج ۲ ص ۱۶۵.

۱۷۷) دار السلام، ج ۲ ص ۱۵۳.

۱۷۸) پیشین، ج ۲ ص ۲۴۵.

۱۷۹) پیشین، ج ۲، ص ۲۴۴.

۱۸۰) بحارالانوار، ج ۶ ص ۲۶۸، ح ۱۱۸.

۱۸۱) همان مدرک.

۱۸۲) امالی شیخ صدوق، مجلس اول، ص ۵۰، ح ۴.

۱۸۳) امالی شیخ صدوق، مجلس ۷۷، ص ۶۰۳، ح ۸.

۱۸۴) سوره اعراف، آیه ۱۸۷.

۱۸۵) بحارالانوار، ج ۶، ص ۳۱۲.

۱۸۶) شاید مراد آن باشد که یک نفری تنها و بی خبر پائین نیامده مثل این نحوی که اینجا آمده، تا منافات نداشته باشد با پائین آمدن او با جبرئیل و میکائیل برای اهلاکِ قومِ لوط، یا نحوِ آن واللَّه العالم. منه.

۱۸۷) بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۹۲.

۱۸۸) بحارالانوار، ج ۷، ص ۵۸، ح ۱.

۱۸۹) سوره اعراف، آیه ۱۸۷.

۱۹۰) بحارالانوار، ج ۲، ص ۳۰۱، ح ۳۱.

۱۹۱) سفینة البحار، ج ۶، ص ۴۸۲.

۱۹۲) وَ عادَةُ السَّیفِ اَنْ یزْهُو بِجَوْهَرِه وَ لَیسَ یعْمَلُ اِلاَّ فی یدَی بَطَلٍ

۱۹۳) سفینة البحار، ج ۴، ص ۳۹۹.

۱۹۴) الارشاد، ج ۱، ص ۱۵۸.

۱۹۵) بحارالانوار ج ۷، ص ۲۹۳.

۱۹۶) پیشین، ص ۲۹۵.

۱۹۷) پیشین.

۱۹۸) پیشین، ص ۲۹۸.

۱۹۹) پیشین، ص ۳۰۲.

۲۰۰) پیشین.

۲۰۱) پیشین.

۲۰۲) پیشین.

۲۰۳) فاحشه یعنی زنا و هر بدی که از حد گذرد. منه.

۲۰۴) بحارالانوار، ج ۷ ص ۳۰۳.

۲۰۵) بحارالانوار، ج ۷، ص ۳۰۲.

۲۰۶) پیشین، ص ۳۰۳.

۲۰۷) سوره نمل، آیه ۸۹.

۲۰۸) بحارالانوار، ج ۷ ص ۳۰۵، (تتمّه حدیث): و «سَیئَه» انکار ولایت و دشمنی ما اهل بیت است، سپس آیه یاد شده را قرائت فرمود.

۲۰۹) ثواب الاعمال، ص ۱۷۹.

۲۱۰) کافی، ج ۲، ص ۱۹۷.

۲۱۱) ثواب الاعمال، ص ۷۳، ح ۱۳.

۲۱۲) کافی، ج ۲، ص ۱۹۹.

۲۱۳) حِلْیه» خ د

۲۱۴) بحارالانوار، ج ۸، ص ۱۴۴.

۲۱۵) بحارالانوار، ج ۷، ص ۳۰۲ و کافی، ج ۳، ص ۲۲۹.

۲۱۶) می توان از روایات ج ۱۰۲ بحارالانوار ص ۲۹۵ و ص ۳۰۰ استفاده نمود.

۲۱۷) بحارالانوار، ج ۷، ص ۱۰۵.

۲۱۸) بقیة الآیات: «حَتّی یلاقُوا یوْمَهُمُ الَّذی یوعَدُونَ، یوْمَ یخْرُجُونَ مِنَ الْاَحْداثِ سِراعاً کَاَنَّهُمْ اِلی نُصُبٍ یوفِضُونَ، خاشِعَةً اَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِکَ الْیوْمُ الَّذی کانُوا یوعَدُون».

۲۱۹) سوره معارج، آیه ۴۲.

۲۲۰) بحارالانوار، ج ۷ ص ۱۱۱.

۲۲۱) نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه ۱۰۱ و در بعضی از نسخه ها «نَفْسِهِ» ضبط شده است.

۲۲۲) بحارالانوار، ج ۷، ص ۱۱۱.

۲۲۳) پیشین، ۱۹۲.

۲۲۴) بحارالانوار، ج ۷، ص ۱۹۷.

۲۲۵) پیشین، ص ۲۱۴.

۲۲۶) پیشین، ص ۲۱۵.

وَ لَنِعْمَ ما قیل؛ [و چه خوب سروده شده، که:

منگر در بُتان که آخر کار

نگریستن، گریستن آرد بار

شاهد آنزمانه خورد و بزرگ

دیده را یوسفند دل را گرگ

جُعدِ مفتول* دل کسل باشد

زلفِ مرغول*، غول دل باشد

(مِنْه).

* جُعد مفتول: موی پیچیده شده.

* مرغول: پیچ و تاب.

۲۲۷) پیشین، ص ۲۱۸.

۲۲۸) پیشین، ص ۲۱۸.

۲۲۹) پیشین، ص ۲۰۸.

۲۳۰) پیشین، ص ۱۹۸.

۲۳۱) پیشین، ص ۱۹۷.

۲۳۲) سوره انبیاء، آیه ۱۰۳.

۲۳۳) بحارالانوار، ج ۷، ص ۱۹۸.

۲۳۴) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۲۹۴.

۲۳۵) مفاتیح الجنان، دعای جوشن کبیر، بحارالانوار، ج ۹۴، ص ۳۸۴.

۲۳۶) سوره نباء، آیه ۱۸.

۲۳۷) شاید مراد آن باشد که گریه کرد.

۲۳۸) سرب گداخته.

۲۳۹) مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۴۲۳ در تفسیر سوره نبأ.

۲۴۰) سوره اعراف، آیه ۸ و ۹.

۲۴۱) مفسرین گفته اند: سبب آنکه «میزان» را به صیغه جمع، حقّ تعالی ذکر فرموده، میشود آن باشد که هر نوع از انواع طاعات را میزانی باشد و میشود [ممکن است] «موازین» جمعِ «موزون» باشد یعنی اعمالِ سنجیده او. منه.

۲۴۲) سوره قارعه، آیه ۱ تا آخر.

۲۴۳) کافی، ج ۲، ص ۴۹۴، ح ۱۵.

۲۴۴) بحارالانوار، ج ۹۴، ص ۵۶، ح ۳۱.

۲۴۵) امالی صدوق، مجلس هفدهم، ص ۱۳۱، ح ۴، چاپ بیروت.

۲۴۶) بحارالانوار، ج ۹۴، ص ۷۰، ذیلِ ح ۶۳.

۲۴۷) یعنی: مقداری، نه مقصود ساعتِ معروف، شامل ۶۰ دقیقه باشد.

۲۴۸) پیشین.

۲۴۹) یعنی: نوشته ای.

۲۵۰) بحارالانوار، ج ۹۴، ص ۷۱.

۲۵۱) کافی، ج ۲، ص ۴۹۲، ح ۶.

۲۵۲) معانی الاخبار (تحقیق علی اکبر غفاری)، ص ۳۶۸.

۲۵۳) پیشین.

۲۵۴) تفسیر ابو الفتوح رازی، ج ۴، ص ۴۴۳.

۲۵۵) کافی، ج ۳، ص ۴۲۹، ح ۵.

۲۵۶) بحارالانوار، ج ۸۶، ص ۷۷.

۲۵۷) سفینة البحار ط جدید، ج ۲، ص ۶۸۲.

۲۵۸) در اصل «فَهُوَ الَّذی» می باشد.

۲۵۹) پیشین، ص ۶۷۹، مگر بیت اوّل که در مدرک مذکور دیده نشد.

۲۶۰) پیشین، ص ۷۰۵.

۲۶۱) اعراف، آیه ۱۹۹ تا ۲۰۲.

۲۶۲) ولی به نظر می رسد که عبارت «اَسْتَغْفِرُ اللَّه» - به هیئت متکلّم وحده - باشد یعنی طلب آمرزش می کنم از خدا برای خود و برای تو، زیرا أمر کردن آن جناب شخص شامی را به طلب آمرزش او برای آن حضرت وجیه به نظر نمی رسد.

۲۶۳) سوره یوسف، آیه ۹۲.

۲۶۴) سفینة البحار، ج ۲، ص ۷۰۵.

۲۶۵) پیشین، ج ۲، ص ۶۸۲.

۲۶۶) پیشین، ص ۶۸۳.

۲۶۷) سوره انعام آیه ۱۲۴.

۲۶۸) بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۱۰۲.

۲۶۹) بحارالانوار، ج ۴۲، ص ۱۵۷.

۲۷۰) وفر یعنی توانگری و بسیاری از مال. ظ منه.

۲۷۱) نِهاب: جمع نَهب است یعنی غنیمت و هرچه بغارت آورده شود. ظ منه.

۲۷۲) غولها.

۲۷۳) لاغر و باریک و پژمرده.

۲۷۴) الطُوال.

۲۷۵) درخشیدن.

۲۷۶) سفینة البحار، ج ۴، ص ۳۸۷ و ۳۸۸.

۲۷۷) بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۷۶.

۲۷۸) خاتمه مستدرک، ج ۲، ص ۴۲۳.

۲۷۹) خاتمه مستدرک، ج ۲، ص ۴۲۶ و ۴۲۷.

۲۸۰) بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۴۲۴.

۲۸۱) تاریخ آداب اللغة العربیة، ج ۲، ص ۲۴۵.

۲۸۲) فوائد الرّضویه، ص ۶۰۲ و ۶۰۳.

۲۸۳) سوره کهف، آیه ۱۸.

۲۸۴) سفینة البحار، ج ۱، ص ۶۰۰.

۲۸۵) نهنههم یعنی بازداشته ایشان را. منه. [مؤلف

۲۸۶) سوره اعراف، آیه ۹۷.

۲۸۷) سوره فرقان، آیه ۶۳.

۲۸۸) سوره فرقان، آیه ۷۲.

۲۸۹) بحارالانوار، ج ۷، ص ۲۱۹ و ۲۲۰.

۲۹۰) سفینة البحار، ج ۵، ص ۴۶ تا ۴۹.

۲۹۱) سوره انبیاء، آیه ۱.

۲۹۲) سوره طلاق، آیه ۸ به بعد.

۲۹۳) بحارالانوار ج ۷، ص ۲۵۸.

۲۹۴) بحارالانوار، ج ۷، ص ۲۶۷.

۲۹۵) پیشین، ص ۲۷۴.

۲۹۶) پیشین، ص ۲۵۰.

۲۹۷) بحارالانوار، ج ۷، ص ۲۵۹.

۲۹۸) سوره غاشیه، آیه ۲۵ و ۲۶.

۲۹۹) پیشین، ص ۲۶۴.

۳۰۰) بحارالانوار، ج ۷، ص ۲۶۷.

۳۰۱) ابو سلیمان دارانی، عبدالرحمان بن احمد بن عطیه، زاهد معروف است که در سنه ۲۳۵ در «دارَیا» که از قرای دمشق است وفات کرد و قبرش در آنجا معروف است و احمد بن ابی الحواری از اصحاب او است. کذا فی معجم البلدان. منه. [مؤلف

۳۰۲) بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۶۹.

۳۰۳) سوره لقمان، آیه ۱۶.

۳۰۴) سفینة البحار، ج ۲، ص ۱۷۵.

۳۰۵) نهج البلاغه، نامه ۲۷: «... فانّ اللَّه تعالی یسائلکم معشر عباده عن الصغیرة من اعمالکم و الکبیرة... »

۳۰۶) در اینکه مخاطب در این نامه کیست، بسیار اختلاف شده است و بعضی گفته اند که ابن عباس نبوده است.

۳۰۷) نهج البلاغه، نامه ۴۱، ولی در اصل عبارت: أوَ ما تخافُ... می باشد که عطف بر جمله قبل است.

۳۰۸) بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۷۳ و در آخر حدیث، رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: «وَ تَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الْاَکْبَر» یعنی: و آماده عرضه بزرگ اعمال شوید.

۳۰۹) در بعضی از کتب «ثوبه» ضبط شده است، مانند سفینة البحار، چاپ جدید، ج ۳، ص ۲۱۸، ولی انوار الْبَهِیة، ط جدید، ص ۳۰۷، و ط قدیم، ص ۱۵۴، توبه «با تاء مُثَنَّاة» نقل کرده است.

۳۱۰) سفینة البحار، ج ۳، ص ۲۱۸.

۳۱۱) کافی، ج ۲، ص ۲۸۸.

۳۱۲) سوره تکویر، آیه ۱۰.

۳۱۳) تفسیر قمی، ج ۲، ص ۴۰۷.

۳۱۴)] - سوره انشقاق، آیه ۷ - ۱۲.

۳۱۵) سوره کهف، آیه ۴۹، بحارالانوار، ج ۷، ص ۳۱۵، تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۳۲۸.

۳۱۶) بحارالانوار، ج ۱۰۱، ص ۹۷، کامل الزیارات، ص ۳۳۰، ح ۳۳۱..

۳۱۷) بحارالانوار، ج ۱۰۲، ص ۳۴، تحفة الزّائر چاپ قدیم، باب نهم، فصل چهارم.

۳۱۸) سوره انشقاق، آیه ۷ - ۹، ترجمه صحیح آیه این است: «حساب گردیده خواهد شد... ».

۳۱۹) پیشین، ج ۷، ص ۳۲۵.

۳۲۰) علامه مجلسی، حق الیقین، فصل یازدهم، ص ۵۴۱، ناشر ذوی القربی، چاپ اول و ص ۴۴۴، چاپ علمیه اسلامیه و مواضع اختلاف را با مراجعه به چند نسخه حقّ الیقین، اصلاح کردیم.

۳۲۱) سوره نور، آیه ۲۲.

۳۲۲) اقبال الاعمال، ج ۱، ص ۴۴۳ تا ۴۴۵.

۳۲۳) بحارالانوار، ج ۸، ص ۷۱ - ۶۴.

۳۲۴) شهدا.

۳۲۵) سوره صافات، آیه ۲۴.

۳۲۶) سوره فجر، آیه ۱۴.

۳۲۷) حقّ الیقین، ف ۱۳، ص ۴۶۵، با تفاوت اندکی در قلم مرحوم محدث قمی رحمه الله در بعضی کلمات، اعتقادات شیخ صدوق رحمه الله چاپ قدیم، همراه با «باب حادی عشر» ص ۸۷ و ترجمه فارسی آن از رضوانی، ص ۴۷ و بحارالانوار، ج ۷، ص ۱۲۸ و ۱۲۹.

۳۲۸) سوره فجر، آیه ۲۳.

۳۲۹) سوره فجر، آیه ۱۴.

۳۳۰) بحارالانوار، ج ۸، ص ۶۵.

۳۳۱) بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۴۱۰.

۳۳۲) بحارالانوار، ج ۸، ص ۶۷.

۳۳۳) ألْکُنی وَ الْألقاب، ج ۲، ص ۹۵.

۳۳۴) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۱۷۸، ط قدیم، ص ۶۲۹.

۳۳۵) ثواب الاعمال، ص ۷۹ و با ترجمه، ص ۱۲۶ و ۱۲۷.

۳۳۶) اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۳۶۴.

۳۳۷) بحارالانوار ج ۱۰۲، ص ۳۴.

۳۳۸) بحارالانوار، ج ۸، ص ۲۸۰.

۳۳۹) بحارالانوار، ج ۸، ص ۲۹۱.

۳۴۰) سوره مؤمنون، آیه ۱۱ - ۱۰.

۳۴۱) بحارالانوار، ج ۸، ص ۲۸۷.

۳۴۲) سوره مریم، آیه ۳۹.

۳۴۳) بحارالانوار، ج ۸، ص ۳۴۶.

۳۴۴) ولی در ج ۸ بحارالانوار، ص ۲۹۲، چنین آمده: خَذَلَهُمْ (فَخَلَّدَهم خ ل) فِی النَّار و شاید عبارت متن، ترجمه فراز دیگری از حدیث دیگر باشد

۳۴۵) سوره زخرف، آیه ۷۷.

۳۴۶) بحارالانوار، ج ۸، ص ۲۹۲.

۳۴۷) بحارالانوار، ج ۸، ص ۲۹۵، ولی به جای: در جهنّم، چاهی است، در متن عربی آمده: «إنَّ فِی النَّارِ لَناراً».

۳۴۸) کافی، ج ۲، ص ۶۹؛ بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۳۶۱.

۳۴۹) مخفی نماند که این فرمایش حضرت رسول صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به آن جوان ظاهراً برای آن بود که خوف او را زیاد کند تا از روی ِجِدّ بدرگاه حق تعالی برود و منقطع از خلق شود تا حق تعالی توبه او را قبول فرماید چنانکه توبه کرد و توبه اش قبول شد. واللَّه العالم. منه.

۳۵۰) سوره آل عمران، آیه ۱۳۵ - ۱۳۶.

۳۵۱) بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۳.

۳۵۲) علامه مجلسی، عین الحیاة، ص ۱۸۹، ناشر کتابفروشی اسلامیه، با اندک تفاوتی در بعض کلمات همانطور که مؤلف هم تذکّر داده که: خلاصه آورده است.

۳۵۳) بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۳۷۸.

۳۵۴) بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۳۸۷.

۳۵۵) و ۲ - با دقّت در عبارت عربی که بعداً آورده می شود، روشن خواهد شد که حضرت امیر المؤمنین عليه‌السلام ، صادر شدن «گناهان هلاک کننده» و «انجام بدیها» را به خود نسبت نداده اند! پس دقت شود.

۳۵۶)

۳۵۷) بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۱۱.

۳۵۸) این قطعه از عبارت از قلم مرحوم مؤلّف جا افتاده است، هر چند در ترجمه آن آورده شده است:

«یرْحَمُهُ الْمَلَأُ اِذا اُذِنَ فیهَ بِالنِّداء» ثم قال:

و نیز معلوم باشد که به جای کلمه لهبات، ملهبات می باشد.

۳۵۹) بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۱۱.

۳۶۰) بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۱۷۴.

۳۶۱) بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۹۹.

۳۶۲) بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۴۲۴.

۳۶۳) دَد: جانوران درنده است چون شیر و پلنگ و غیرهما.

دام: عکس آنست مانند آهو و غیره و بمعنی زخارف دنیویه نیز آمده. منه.

۳۶۴) بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۳۹۱.

۳۶۵) رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:

[«چهل سالگان زراعتی هستند که درو کردن آن نزدیک شده است. پنجاه سالگان، چه چیزی پیش فرستاده اید؟ و چه چیز گذاشته اید؟ شصت سالگان، بشتابید برای حساب [که عذری نباشد برای شما] هفتاد سالگان، خود را جزء مردگان به شمار آرید».]

[و دیگری گفته است:]

از روش این فلک سبز فام

عمر گذشته است مرا شصت عام

در سر هر سالی از این روزگار

خورده ام افسوس خوشی های پار

باشدم از گردش دوران شگفت

کانچه مرا داد همه پس گرفت

قوّتم از زانو و بازو برفت

آب ز رخ، رنگ هم از مو برفت

عِقدِ ثُرَیای من از هم گسیخت

گوهر دندان همه یک یک بریخت

آنچه بجا ماند و نیابد خلل

بار گناه آمد و طولِ اَمَل

بانک رحیل آمد از این کوچگاه

همسفران روی نهاده به راه

آه ز بی زادی روز معاد

زاد، کم و طول مسافت زیاد

بار گران بر سر دوشم چه کوه

کوه هم از بار من آمد ستوه

ای که بَرِ عفوِ عظیمت گناه

در جلو سیل بهار است کاه

فضل تو گر دست نگیرد مرا

عصمتت ارباز گذارد مرا

[جز به جهنم نرود راه من

در سقر انداخته بنگاه من*]

بنده شرمنده نادان منم

غوطه زن لجّه عصیان منم

خالق و بخشنده احسان تویی

فرد و نوازنده به غفران تویی

منه

* - این بیت در چاپ اول دیده نشد ولی در سفینة البحار، چاپ قدیم ج ۲، ص ۲۵۷ موجود است.

۳۶۶) بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۴۱۲.

۳۶۷) بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۴۰۱.

۳۶۸) سوره روم، آیه ۴۴.

۳۶۹) بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۸۷ و ۱۹۱.

۳۷۰) نهج البلاغه فیض الاسلام، حکمت ۲۴۶.

۳۷۱) بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۸۵.

۳۷۲) سفینة البحار، ج ۲، ص ۶۱۰.

۳۷۳) بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۴۱۰.

۳۷۴) از حضرت صادق عليه‌السلام منقول است که فرمود: دنیا مُمَثَّلْ شد برای حضرت عیسی عليه‌السلام بصورت زن کبود چشمی پس حضرت از او پرسید: چند شوهر کرده ای؟ گفت بسیار است عدد آنها، فرمود: همگی را طلاق گفته ای؟ گفت: نه بلکه همگی را کشتم، حضرت عیسی عليه‌السلام فرمود: وای بر شوهرانِ باقی تو که چگونه عبرت نمی گیرند از شوهران گذشته تو؟! (منْهُ)

۳۷۵) بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۱۰۸ تا ۱۱۱.

۳۷۶) نهج البلاغه، نامه ۳۱، با مقداری تفاوت، در بعضی از کلمات.

۳۷۷) نهج البلاغه فیض الاسلام، حکمت ۲۲۸.

۳۷۸) گرگین، به دو کافِ فارسی [یعنی گاف بر وزنِ: تمکین یعنی صاحبِ جَرَب و گری (سگِ کَچَل). منه.

۳۷۹) به معنای نان.

۳۸۰) به معنای گرسنگی.

۳۸۱) نصیحت. خ ل.

۳۸۲) کشکول بهائی، ج ۱، ص ۲۲۰.

۳۸۳) بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۸۸.

۳۸۴) الذریعه الی مکارم الشریعه، تألیف ابوالقاسم راغب اصفهانی، ص ۶۰ چاپ دار الوفاء، المنصوره، و در پاورقی ۶، چنین آمده: ولیکن این برخورد با اخلاق یک «حکیمِ» مسلمان - که درهنگام اصلاح مردم نباید اهانت کند - منافات دارد، خصوصاً که برای «صورت» حُرمت خاص و احترام ویژه ای در اسلام قرار داده شده است.

۳۸۵) بحارالانوار، ج ۲، ص ۵۲.

۳۸۶) شیخ مفید، المقنعة، ص ۳۲۰، قم، دفتر نشر اسلامی.

۳۸۷) کافی، ج ۱، ص ۳۳۷، ح ۵.

۳۸۸) عباراتِ داخل علامت [] در چاپ اول موجود نیست.

۳۸۹) کافی، ج ۴، ص ۱۶۲، ح ۴، با اندک اختلاف در تقدیم و تأخیر برخی از کلمات.