شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

خطبه اشباح

و منها

(فی صفه الملائکه )

ثـم خـلق سـبـحـانـه لاسـکـان سـمـوانه ، و عماره الصفیح الاعلی من ملکوته خلقا بدیعا من مـلائکـتـه ، و مـلاءبـهـم فـروج فـجـاجـهـا ، و حـشـابهم فتوق اجوائها ، و بین فجوات تلک الفـروج زجـل المـسـبـجـیـن مـنـهم فی جظائر القدس ، و سترات الحججب المجد ، ووراء ذلک الرجـیـج الذی تستک منه الاسماع سبحات نور تردع الابصار عن بلوغها ، فتقف خاسئه علی حـدودهـا ، و انـشـاهـم عـلی صـور مـخـتـلفـات و اقـدار مـتـفـاوتـات اولی اجـتـحـه ، تـسـبـح جلال عزته ، لاینتحلون ما ظهر فی الخلق من صنعه ، و لایدعون انهم یخلقون شیئا معه مما انـفـرد بـه (بـل عباد مکرمون ، لایسبقونه بالقول و هم بامره یعلمون ) جعلهم فیها هنا لک اهـل الامانه علی وحیه و حملهم الی المرسلین ودائع امره و نهیه ، و عصمهم من ریب الشبهات فـمـا مـنـهـم زائع عـن سـبیل مرضاته ، و امدهم بفوائد المعونه ، و اشعر قلوبهم تواضع اخبات السکینه ، و فتح لهم ابوابا ذللا الی تماجیده ، و نصب لهم منارا واضحه علی اعلام تـوحـیـده ، لم تـثـقلهم موصرات الاثان ، و لم ترتحلهم عقب اللیالی و الایام ، و لم ترم الشـکـوک بـنـوازعـهـا عـزیـمـه ایمانهم ، و لم تعترک الطنون علی معاقد یقینهم ، و لاقدحت قـادحـه الا حـن فـیـمـا بـیـنـهم ، و لا سلبتهم الحیره مالاق من معرفته بضمائرهم ، و سکن من عظمته و هیبه جلاله فی اثناء صدورهم ، و لم تطمع قیهم الوساوس فتقترع برینها علی فـکـرهـم ، مـنـهـم مـن هـو فـی خـلق العـمـام الدلخ ، و فـی عـظـم الجبال الشمخ و فی قتره الظلام الایهم و منهم من قد حرقت اقدامهم تخوم الارض السفلی ، فـهـی کـرایـات بـیض قدت نفذت فی مخارق الهواء و تحتها ریح هفافه تحبسها علی حیث انـتـهـت مـن الحدود المتناهیه ، قد استفرغتهم اشغال عبادته ، و وصلت حقائق الایمان بینهم و بـیـن معرفته ، و قطعهم الایقال به الی الواله الیه ، و لم تجاوز رغباتهم ما عنده الی ما عـنـد غـیـره ، قـد اذقـوا حـلاوه مـعـرفـته ، و شربوا بالکاس الرویه من محبته ، و تمکنت من سـویـداء قـلوبـهـم و شـبـحـه حـیـفـتـه ، نـحـنـوا بـطـول الطـاغـه اعـتـدال ظهورهم ، و لم یتفد طول الرغبه الیه ماده تضرعهم ، و لا اطلق عنهم عظیم الزلفه ربـق خـشـوعـهـم ، و لم بـتـولهـم الاعـجـاب فـیـسـتـکثروا ما سلف منهم ، و لم نغض وغباتهم فـیـخـالفـوا عـن رجـاء ریـهـم و لم نـجـف لطـول المـنـاجـاه اسـلات النـتـهـم ، و ال مـلکـتهم الاشغال فتنقطع بهمس الجوار الیه اصواتهم ، و لم تختلف فی مقاوم الطاعه مـنـاکـبـهم ، و لم بثنوا الی راحه التقصیر فی امره رقابهم ، و لا تعدوا علی عزیمه جدهم بـلاده الغـفلات ، و لا تنتضل فی هممهم خدائع الشهوات ، قد اتخذوا ذالعرش ذخیره لیوم فاقتهم ، و یمموه عند انقطاع الخلق الی المخلوقین بر غبتهم ، لا یقطعون امد غایه عبادته ، و لا یـرجـع بـهـم الا سـتـهتار بلزوم طاعته ، الا الی مواد من قلوبهم غیر منقطعه من رجائه و مخافته ، لم تنقطع اسباب الشفقه منهم فیفوا فی جدهم ، و لم تاسرهم الا طماع فیوثروا و شـیـک السـعـی عـلی اجـتـهـادهـم ، و لم یستعظموا ما مضی من اعمالهم ، و لو استعظموا ذلک لنسخ الرجاء منهم شفقات و جلهم ، و لم یختلفوا فی ربهم باستحواذ الشیطان علیهم ، و لم یفرقهم سوء التقاطع ، و لا تو لا هم علی التحاسد ، و لا تشعبتهم مصارف الریب ، و لا اقـتـسـمـتـهـم اخـیـاف الهـمـم ، فـهـم اسـراء ایـمـان ام یـفـکـم مـن ربـقـتـه زیـغ و لا عـدول ، و لاونـی و لافـتـور ، و لیـس فـی اطباق السماء موضع اهاب الا و علیه ملک ساجد ، اوسـاع حـافـد ، یـزدادون عـلی طـول الطـاعه بربهم علما ، و تزداد عزه ربهم فی قلوبهم عظما(۴۷۶)

در تقسیم و تربیت و خلقت فرشتگان

پـس آن پـادشـاه توانا ، برای این که صحفه ای اعلای کشورش آباد و کاخ بلند آسمانش مـمکن گردد ( نقشی لطیف به غالب زده ) خلقس بدیع از فرشتگان بیافرید ، شکاف ها و راه هـا ، و جـاهـای خـالی فـضـای آن کـاخ را بـا ایـشان پر ساخت و در میان جاهای گشاده آن شـکاف ها و آن مکان های پک و پاکیزه و مقدس ، و در پشت آت پرده های مجد و عظمت ، زمزمه آواز عده ای از فرشتگان به تسبیح بلند است و از پشت آن آوازهای گوش کرکن ، شعاع ها و درخـشـندگی ها نوری است که دیده های آنان تاب دیدار آن انوار را ندارد ، پس در جاهای خویش مات و سر گردان می ایستند .

خـداوند آن فرشتگان بالا را به صورت های گوناگون و اندازه های متفاوت آفریده و ر یـک سـتایشگر جلال و بزرگی می باشند و اسرار شگفت انگیزی که در مخلوقات خداوند آشـکار و نمایان است به خود نسبت ندهند ، و خود را در آفرینش چیزهایی که مخصوص ذات اوسـت ، شـریـک نـدانـنـد ، بـلکـه آنـان بـندگان گرامی هستند که در گفتار بر خدا پیش نـگرفته و طبق فرمان او رفتار می نمایند و آنان را در جای ، امین بر وحی خود ساخت ، و حامل امانت های امر و نهی خود به سوی پیامبران گردانید ، و (دامان ) همه آنان را از (لوث ) شک و شبهه ها پاک و پاکیزه نگه داشت .

پـس هیچ یک از آنان از راه رضاس حق سر نگشند ، خدا نیز (در طاعت ) به آنان یاری و کمک کـرد ، شـعـار تـواضـع و وقـار و فـورتـنـی را بـر دل هـایـشـان قرار داد ، درهای سپاس گزاری را به آسانی به روی ایشان بگشود ، پرچم های نور افشاری بر نشانه های یکتایی خود را در میان ایشان بر پا نمود ، (و چون پیرو امیان خواهش های نفسانی نیستند) نه از سنگینی بار گناهان بر دوش آنان اثری است و نه از گـردش روزگـار در حـالشـان تـغـیـیـری ، از هـیـچ شـک و ریـبـی ایـمـانـشـان مـتـزلزل نـگـردد ، هـیـچ ظن و گمانی یقین محکمشان را سست نسازد ، آتش کینه توزی در نیت آنـهـاشـعـله ور نـشـود ، حـیـرت و سـرگردانی (در فهم و کنه او) آنان را از ایمانی که در دل دارند و آن چه از عطمت خدا ، که درون سینه شان نهفته است ، جدا نساخته است ، وسوسه هـا بـر افـکـار (نـورانـی ) آنـان چـیـره نـشـود ، تـا آن دل های پاکشان را چرکین کند .

دسـتـه ای از ایـن فـرشتگان ، موکل پاره های انبوه ابر و کوه های عظیم و بلند و ظلمت های بسیار تیره اند دسته دیگری هستند ؟ قدم هایشان در پایین ترین نقطه زمین فرو رفته و خودشان مانند پرچم های سفید و نورانی دل هوا را شکافته و در زیر پای آنان بادی است خـوشـبـو کـه آن را نـگـه دشـاتـه و بـه اطـراف دور دسـت کـه بـایـد برسد می رسانند شـغـل عـبـادت پروردگار آنان را از هر کار باز داشته ، حقیقت ایمان و معرفت بین ایشان و پروردگارشان ارتباط ایجاد کرده است (تا آنان خدا را نیکو پرستش کنند) و یقین و باور به حق آنها را از توجه به غیر باز داشته و به سوی حق مشتاق گردایند است ، شیرینی مـعـرفت حق را چشیده ، شراب شوق را در جام سیراب کننده نوشیدند ، ترس از خدا رد اعماق داشـان ریـشه دوانیده ، کمرشان در زیر بار عبادت خم ، چشمه اشکشان برای گریستن در راه مـحـبـت او سرشار و ناتمام ، بلندی مرتبت و منزلت ریسمان خاکساری را از گردنشان بـاز نـکـرد ، خـود پسندی گرد آنان را فرا نگرفته تا عبادت های گذشته خود را بسیار شمارند ، و تضرع و زاری در پیشاگاه عظمت و جلالت حق وقتی برای آنان نگذارد که به یـاد نـیکویی های خوئد بیفتند ، در عزم ثابتشان سستی و فتوری رخنه نکرده و دیده امیدی کـه بـه پـروردگـارشان دوخته اند از عشقشان نکاسته ، مناجات طولانیبا پروردگارشان زبـان هـایـشـان را نـخـشکانیده ، به کارهای دیگری نپرداخته اند تا آوازشان را - که به مـنـاجـات بـلنـد اسـت - کـوتاه سازد برای اطاعت و بندگی دوش به دوش هم ایستاده اند و هیچگاه برای آسایش خود را امر خدا گردن نکشند و کوتاهی نکنند .

کند فهمی و فراموشی ها نمی تئاند بر عزم ثابتشان تسلط یابد ، فریب ها و شهوت ها نمی توانند همت های آنان را هدف تبرهای خود قرار دهند ، خداوند صاحب عرش را برای روز نیازندی خودشان (قیامت ) ذخیره کرده (و به اندازه ای عاشق خدا هستند که ) هنگامی که خلق از خدا منقظع شوند و هب مخلوق رو کنند ، باز آنها از فرط عشق ، منوجه عبادت او هستند ، آنها بـه کنه و غایت عبادت حق نمی رسند و از حرص و ولعی که به عبادت هدا دارند علاقه را از لزوم طـاعـتـش بـاز نـمـی گـردانـنـد ، و بـیم امیدی که از او در دلشان است هیچ گاه بر نـدارنـد ، و رشته های خوف از خدا هرگز از قلبشان قطع نیم گردد تا سعی و کوششان سـسـتـی پـذیـرد و اسیر طمع ها دنیوی نمی گردند تا تلاش دنیا را بر جد و جهد آخرت تـرجـیـح دهـنـد و عبادات گذشته خود را بزرگ نشمردند ، تا به امید بزرگی آنهابیم و خـوف از عـذاب از ذلشـان رخـت بربندد هیچ گاه شیطان بر آنان تسلط پیدا نکند ، تا در پروردگار خود اختلاف کنند زستی جدایی و دشمنی را یک دیگر ، جدایشان نساخته ، کینه و حـسـد ره بـه سـویشان نبرده ، انواع شک و ریبه ها و اقسام عزم و همت های ستوده آنان را تـقـسـیـم و دسـتـه دسـتـه نـکـرده ، هـمـه در ریـسـمـان ایـمـان اسـرنـد ، و میل عدول از حق و سستی در عبادت (عارض آنهانشود و) بند ایمان از گردنشان باز نکند و در تـمامی آسمان ها به اندازه جای پوستینی نتوان بافت جز آن که فرشته در آن جا به سـجـده افتاده و یا یکی در حال شتاب (به انجام وظیفه ) کوشش دارد اطاعت طولانی و زیاد آنـهـامـعـرفت و یقین را درباره پروردگارشان زیاد کرده و عظمت و بزرگی او در دلشان افزون ساخته است(۴۷۷) .

ترجمه منظوم

چو کاخ سلطنت را ، شاه ما ساخت

به آبادی و تعمیرش بپرداخت

برای آن که اندر آن سکونت

دهد خلقی ، ملایک کرد خلقت

که اندر صفحه اعلا و اقدس

ثنا گویند زان ذات مقدس

بالیشان پس فروج آسمان ها

که از هر فج و ره خالی مکان ها

به فوق و تحت و در جوشان مکان داد

هر آن جا مصلحتشان بد نسان داد

هر آن وسعت که اندر هر شکاف است

پر از افرشتگان باعفاف است

چو بلبل ها اندر صحن بستان

همه سر گرم آوازند و دستان

چنین در ساخت قدس خطایر

که بهرش نیست جز آن جا نظایر

حجاب عزت و استاد قدرت

سرادق هیا مجد و لطف و رحمت

میان هر کی از آنان کشیده

بساط بندگی آماده چیده

هم آوزها افکنده در هم

به تسبیح و ثنای حی اعلم

بـسـی بـلبـل در آن بـاغ خـدایـی

شـده مشغول در نغمه سرایی

ولکـیـن بـلبـل در آن بـاغ خـدایـی

شـده مشغول در نغمه سرایی

بـسـی پـشـت آن اسـمـاع دلکـش

کـه گـوش عقل ز آوازش مشوش

بـسـی سـبـحـات و بـس اسـتـار نـور است

دیگر چشمان ز دیدارش به دور است

شوند از دیدن آن خیره ابصار

گرفتار عمی کردند انظار

پس آن که مختلف فرمود خلقت

ملایک را به حسب قدر و رتبت :

یکی زان دسته دارای دو بالند

همیشه گرم تسبیح جلالند

به سه یا چار پر یک فوج دیگر

به هم هستند هم پرواز و همسر

هر آن چیزی که ظاهر از صنایع

بود در خلق خلاق بدایع

به خود ندهند نیست هیچ یک را

که از کبراندو دعوی ها مبرا

بـه یـکـتـایـی ذات پـاک یـزدان

هـمـه از جـان و دل دارند اذغان

زدعوی خداوندی برونند

مفاد بل عباد مکرمون اند

به قول حق نمی گیرند سبقت

به حکمش عاملونند از حقیقت

امین سر یزدان و به وحی اند

رساننده و ودایع زامر و نهی اند

عباد خاص رب العالمینند

رسول از وی به نزد مرسلیند

همه از شک و ریب و شبهه پاکند

همه دارای قلبی تابناکند

یکی زانان به سوی راه دیگر

نگردد از رضای حی داور

خدا اخلاصشان دید مدد داد

به دل هایشان دری از علم بگشاد

درونشان کرد مملو از تواضع

وقار و هم سکینه هم تخاشع

به درگاه خدا افتاد گانند

زتمجیدش همیشه تر زبانند

به پای پرچم توحید جمعند

چنان پروانگان بر گرد شمعند

نه سنگین از گناهنند و آثار

نه خسته از عبادت ها به ایام

به تمجید خدای لایزالند

همه مدهوش و محو آن جمالند

شکوک و شبهه ها از عزم و ایمان

نیارد راهشان برزد ز ایقان

ظنون و فتنه بر ملک یقینشان

نشد چیره به آیین و به دینشان

بـه داشـان آتـش کـیـن کـس نـیـفـروخـت

مـلک را کـی دل از نار حسد سوخت ؟

لباس معرفتشان رشک و غیرت

نکرده سلب از بطن و سریرت

ز فرط هیبت یزدانشان دل

تپید در سینه هم چون مرغ بسمل

وساوس را ز سرشان دست کوتاه

نزد شیطان دون زافکارشان راه

از آنان دسته خلق غمام اند

موکل بر به باران ها تمام اند

دگر در قله کهسار شامخ

مکان بگزیده در هر طود باذخ

دگر کرده زمین را با قدح خرق

شده پایش به ارض هفتمین غرق

ولی جسمش هوا را بر دریده

چو پرچم بر فلک گردن کشیده

پی او بر سر دریا باد است

بدان مامور دربست و گشاد است

به هر اندازه می یابد وزاند

به هر جایش که می شاید کشاند

فراعشان عبادت کرده اشغال

به کار بندگی شان نیست اهمال

حقیقت های ایمان کرده و وصل

به حقشان معرفت گردیده حاصل

زایقانشان فزوده بس تحیر

همه مبهوت و مات آن تبختر

زمیل و خواهش خلاق یزدان

نیارندی تجاوز کرد یک آن

زقند معرفت دل داده از دست

زجام عشق سیراب اند و سرمست

سوایدی دل آنان همه پر

زخوف و ترس حق چون در صدف در

قـد چـون سـرو زیـر بـار طـاعـت

دو تـا بـنـمـوده از طول عبادت

نگردد خشک و طی از طول رغبت

از آنان چشمه انس و محبت

هـمـیـشـه در خـیـال وصل یارند

چو باران از دو دیده اشکبارند

کمند عشق افکنده به گردن

ز عشقش یک تن از آنان نزد تن

وصال دایمی شوق چو آتش

ز دل هاشان نمی رساند فرو کش

نمی گردند در طاعات خیره

نگردد عجبشان بر قلب چیره

به چیزی نشمرد آن بندگی ها

که گردند از سلف در نزد یکتا

به درگاه جلال دوست مسکن

نموده هم چو مسکینان به برزن

ز تعظیم جلال حی قادر

نکویی های خود برده ز خاطر

نـه از طـول زمـان گـردنـد خـسـتـه

نـه از اعمال و طاعت دل شکسته

نه شوق و رغبت از دلشان شود کم

رجا را در درونشان دیشه محکم

دهانشان خشک از طول مناجات

نگردد هم ز فرط عرض حاجات

عبادت جسمشان مالک نگردد

که راه خستگی را در نوردد

نگردد صوتشان یک لحظه خاموش

صداشان بر دارند پرده گوش

فشرده پای صبر و استقامت

به صف مستوی بر بسته قامت

به یک دیگر نباشندی مزاحم

نباشد دوش آن این را مقاوم

زار حق نمی پیچند گردن

ز طاعت جملگی در بهره بردن

نپویندی ره تقصیر و راحت

همه تسبیح گویان با ملاحت

نیابد راه کندی و بلادت

به همتشان و بر عزم وارادت

بری از خدعه و مکر و غرورند

ز شهوت های نفسانی بدورند

خدای عرش را کرده ذخیرت

برای روز فقر از حین سیرت

ز مردم بند حاجت ها گسسته

ز دام رغبت مخلوق رسته

خدا را از میانه قصد کرده

به کنه طاعت حق ره نبرده

ز عشق از سوی یزان روی گردان

نگردندی به هر وجهی و عنوان

به ارض قلب آن خیل سعادت

دوانده ریشه اشجار عبادت

نگردد منقطع یک شاخه از آن

ز خوف و از رجای ذات یزدان

به سعی و کوشش خود گشته قانع

ز طاعت ها طمع ها نیست مانع

نگردندی اسیر دست شهوت

بدورند از ریا و عجب و نخوت

روششان سعی و جد و اجتهاد است

مرام جمله از حق انقیاد است

بـزرگ اربـشـمـرنـد آن سـعـی و کـوشش

ز دلشان خون گرم افتدر ز جوشش

امـیـد و هـم رجـا را رشـتـه زایـل

شـود اعـمـال گـردد جـمـله باطل

خلاف رای اندر ذات الله

ندارند و همه یکسان در این راه

نـمـی بـرنـد از هـم بـنـد الفـت

نـه بـفـروشـنـد بـا هـم ، عل و نخوت

نه محسودی است در آنان نه حاسد

عبادتشان زخصمی نیست فاسد

پراکنده ز هم از شک و از ریب

نمی باشند و پاک از آک و از عیب

ز کوتاه و بلندی های همت

ز یک دیگر نمی گردند قسمت

هـمـه در بـنـد ایـمـان گـشـتـه پـا بـسـت

تـمـام از بـاده حـسـن ازل مست

عـدول از حـق وزیـغ و سـسـتـی اهـمـال

ز گـردنـشـان نـبـرد بـن اقبال

به امر حق ز ماگر دستگیرند

هممه در قلعه ایمان اسیرند

در این نه قبه گردون عالی

کف دستی نباشد جای خالی

جز آن که یک ملک آن جاست ساجد

و یا یک تن که ساعی هست و حافد

ز طول قامت اندر نزد یزدان

نیفزوده به خود جز علم و عرفان

به دل هاشان جلال رب عزت

بزرگی ها نموده بر زیارت

زبـیـم حـق هـمـه دل هـا دو نـیـم اسـت

دل آنـان فـزون تـر پـر ز بـیـم اسـت(۴۷۸)

پی نوشتها

۱-۱۴۰

۱- صافات (۳۷) آیه ۱۶۴

۲- سـیـد عـلیـخان حسینی مدنی شیرازی ، ریاض السالکین ، ج ۲، ص و ۱۰ (با اندکی تغییر).

۳- انبیاء (۲۱) آیه ۱۹ و ۲۰

۴- انبیاء (۲۱) آیه ۲۶ و ۲۷

۵- تحریم (۶۶) آیه ۶

۶- نهج البلاغه ، فیض الاسلام ، خ ۸، ص ۳۲۹

۷- صدر المتالهین شیرازی ، اسفار، ج ۷، ص ۱۳۰

۸- ابن سینا، حدود، ترجمه فولادوند، ص ۳۸

۹- ریاض الساکین ، ج ۲، ص ۴۶

۱۰- امام خمینی (ره )، آداب الصلوه ، ص ۳۶۴

۱۱- نهج البلاغه صبحی صالح ، خ ۱

۱۲- محمد حسین طباطبایی ، رسائل توحیدی ، ترحمه علی شیرازی ، ص ۱۹۹

۱۳- شعراء (۲۶) آیه ۱۹۳ و ۱۹۴

۱۴- انعم (۶) آیه ۸ و۹ .

۱۵- رسائل توحیدی ، ص ۱۹۴

۱۶- ر.ک : مصباح یزدی ، معارف قرآن ، ص ۲۹۴

۱۷- بقره (۲) آیه ۲۸۵

۱۸- بقره (۲) آیه ۱۷۷

۱۹- بقره (۲) آیه ۹۸.

۲۰- نهج البلاغه ، فیض الاسلام ، خ ۹۰

۲۱- فرقان (۲۵) آیه ۲۲

۲۲- محمد تقی جعفری ، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه ، ج ۲، ص ۱۱۶

۲۳- صدر المتالهین شیرازی ، مفاتیح الغیب ، ص ۳۴۳

۲۴- زمخشری ، تفسیر کشاف ، ج ۱، ص ۱۲۴

۲۵- فخر الدین طریحی ، مجمع البحرین ، ج ۵، ص ۲۹۲

۲۶- مفاتیح الغیب ، ص ۳۵۰

۲۷- البـتـه عـدد ۶۸ در صـودرتـی است فقط ملائکه را شمارش کنیم و الا در پنج مورد با پمیر ه آمده است .

۲۸- اسراء (۱۷) آیه ۹۵.

۲۹- آل عمران (۳) آیه ۱۲۴.

۳۰- همان ، آیه ۴۲.

۳۱- سید مصطفی خمینی ، تفسیر القراان الکریم ، ج ۴، ص ۲۵۴.

۳۲- انبیا (۲۱) آیه ۱۶

۳۳- علماه مجلسی ، بحار الانوار، ج ۵۹، ص ۱۵۳.

۳۴- علامه حسینی طهرانی ، مهر تابان ، ص ۲۰۷

۳۵- انعام (۶) آیه ۵۰

۳۶- انبیاء (۲۱) آیه ۲۶ و ۲۷

۳۷- نساء (۴) آیه ۱۷۱

۳۸- بقره (۲) آیه ۳۱

۳۹- ص (۳۸) آیه ۷۲- ۷۴.

۴۰- برای اصلاع بیشتر، ر.ک : الهی قمشه ای ، حکمت الهی .

۴۱- مـهـدی نـراقـی ، جـامـع السـعـادات ، تـرجـمـه سـیـد جلال الدین مجتبوی ، ج ۱، ص ۷۵

۴۲- حکمت الهی ، ج ۲، ص ۳۶۶

۴۳- عیون اخبار الارضا، ج ۱، ص ۲۶۲

۴۴- تفسیر نهج البلاغه ، ج ۱۶، ص ۴۷

۴۵- بقره (۲) آیه ۳۴.

۴۶- نهج البلاغه ، فیض الاسلام ، خطبه ۱، ص ۳۰

۴۷- کهف (۱۸) آیه ۵۰.

۴۸- زخرف (۴۳) آیه ۱۹.

۴۹- اعراف (۷) آیه ۱۲

۵۰- فاطر (۳۵) آیه ۱.

۵۱- کهف (۱۸) آیه ۵۰

۵۲- کهف (۱۸) آیه ۵۰

۵۳- انبیاء (۲۱) آیه ۲۶

۵۴- انبیاء (۲۱) آیه ۲۶

۵۵- حاقه (۶۹) آیه ۱۷.

۵۶- نازعات (۷۹) آیه ۵.

۵۷- اعراف (۷) آیه ۳۷.

۵۸- انفطار (۸۲) آیات ۱۰ - ۱۳

۵۹- انعام (۶) آیه ۶۱.

۶۰- هود (۱۱) آیه ۷۷.

۶۱- احزاب (۳۳) آیه ۹

۶۲- نحل (۱۶) آیه ۲.

۶۳- شوری (۴۲) آیه ۵.

۶۴- مریم (۱۹) آیه ۱۷؛ هود (۱۱) آیات ۶۹ - ۷۷

۶۵- صافات (۳۷) آیا، ۱۶۴- ۱۶۶

۶۶- تفسیر نمونه ، ج ۲۱، ص ۳۰

۶۷- زخرف (۴۳) آیه ۱۵- ۱۹

۶۸- طبرسی ، مکارم الاخلاق ، ج ۲،ص ۲۳۲.

۶۹- بقره (۲) آیه ۳۲

۷۰- بقره (۲) آیه ۳۱.

۷۱- محمد حسین طباطبایی ، المیزان ، ج ۱، ص ۱۱۶ (با اندکی تغییر و تلخیص ).

۷۲- بقره (۲) آیه ۳۰.

۷۳- طبرسی ، مجمع البیان ، ج ۱، ص ۱۷۷

۷۴- تفسیر عیاشی ، ج ۱، ص ۲۹، حیث ۴.

۷۵- المیزان ، ج ۱، ص ۱۱۵، تفسیر ملاصدار، ج ۲، ص ۳۰۸.

۷۶- طـبـرسی ، مجمع البیان ، ج ۱، ص ۱۷۷؛ و زمحشری ، تفسیری کشاف ، ج ۱، ص ۱۲۵.

۷۷- نحل (۱۶) آیه ۴۹

۷۸- سوری (۴۲) آیه ۵.

۷۹- زخرف (۴۳) آیه ۱۹.

۸۰- نهج البلاغه ، فیض الاسلام ، خ ۹۰.

۸۱- صحیفه سجادیه ، دعای سوم ، ص ۵۱.

۸۲- تفسیر نمونه ، ج ۱۱، ص ۲۵۶.

۸۳- توحید صدوق ، ص ۲۸۰.

۸۴- سباء (۳۴) آیه ۴۰.

۸۵- همان ، آیه ۴۱.

۸۶- توشی هیکوایزوتسو، خدا و انسان در قرآن ، ترجمه احمد آرام ، ص ۱۰.

۸۷- نساء (۴) آیه ۱۱۹.

۸۸- حشر (۵۹) آیه ۱۶.

۸۹- ناس (۱۱۴) آیه ۵.

۹۰- انعام (۶) آیه ۱۱۶ .

۹۱- بقره (۲) آیه ۲۶۸.

۹۲- حدید (۵۷) آیه ۲۸.

۹۳- فتح (۴۸) آیه ۴.

۹۴- انعام (۶) آیه ۱۲۵.

۹۵- شوری (۴۲) آیه ۵۱.

۹۶- المیزان ، ج ۳، ص ۱۸۱ و ۱۸۲ .

۹۷- شیخ صدوق ، علل الشرایع ، ج ۱، باب ششم ، ص ۱۵.

۹۸- فصلت ، (۴۱) آیه ۱۱.

۹۹- تفسیر نهج البلاغه ، ج ۲،ص ۱۲۲.

۱۰۰- نهج البلاغه ، فیض الاسلام ، خ ۹۰.

۱۰۱- نهج البلاغه ، فیض الاسلام ، خ ۹۰.

۱۰۲- نهج البلاغه ، فیض الاسلام : خ ۹۰.

۱۰۳- فهم اسراء ایمان (نهج البلاغه ، فیض الاسلام ، خ ۹۰).

۱۰۴- شرح نهج البلاغه ، ج ۱۶، ص ۵۴.

۱۰۵- نهج البلاغه ، فیض السلام ، خ ۹۰.

۱۰۶- تحریم (۶۶) آیه ۶.

۱۰۷- انبیاء (۲۱) آیه ۲۷.

۱۰۸- صافت (۳۷) آیه ۱۶۴.

۱۰۹- المیزان ، ج ۱۹، ص ۳۳۴.

۱۱۰- مفاتیح الغیب ، ص ۳۵۵

۱۱۱- حسن زاده آملی ، نصوص الحکم بر فصوص الحکم ، ص ۳۹۰.

۱۱۲- تحریم (۶۶) آیه ۶.

۱۱۳- نهج البلاغه ، فیض السلام ، خ ۹۰.

۱۱۴- نحل (۱۶) آیه ۵۰.

۱۱۵- مومنون (۲۳) آیه ۵۷.

۱۱۶- انبیاء (۲۱) آیه ۲۶.

۱۱۷- مفاتیح الغیب ، ص ۳۵۶.

۱۱۸- فصلت (۴۱) آیه ۳۸.

۱۱۹- رسائل توحیدی ، ص ۲۰۰.

۱۲۰- محمدی ری شهری ، میزان الحکمه ، ج ۹، ص ۱۹.

۱۲۱- صحیه سجادیه ، دعای سوم .

۱۲۲- هود (۱۱) آیه ۶۰ و ۷۰.

۱۲۳- حسن زاده آملی ، هزار و یک نکته ، نکته ۴۴۳.

۱۲۴- نهج البلاغه ، فیض الاسلام ، خ ۱.

۱۲۵- بقره (۲) آیه ۲۵۵

۱۲۶- انبیاء (۲۱) آیه ۲۰.

۱۲۷- بحار الانوار، ج ۵۹، ص ۱۸۵.

۱۲۸- بحار الانوار، ج ۵۹، ص ۱۸۵.

۱۲۹- نهج البلاغه ، فیض الاسلام ، خ ۱ .

۱۳۰- بحار الانوار، ج ۵۹، ص ۱۹۳.

۱۳۱- تنام عینی و قلبی یقظان (طبرسی ، احتجاج ، ج ۱، ص ۴۳).

۱۳۲- النـاس نـیام فاذا قاموا انتبهوا (بجرانی ، شرح بر صد کلمه جاحظ، ج ۲، ص ۵۴).

۱۳۳- زمر (۳۹) آیه ۶۸.

۱۳۴- تفسیر ابوالفتوح رازی ، ج ۴، ص ۵۰۲، و ابی الحدید، شرح نهج البلاغه ، ج ۱، ص ۹۵.

۱۳۵- غـافـر (۴۰) آیـه ۱۶ (البـتـه در بعضس روایات نیز وارد است که در جواب لمن الملک ، روح انبیا گویند: لله الواحد القهار).

۱۳۶- مفاتیح الغیب ، انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، ص ۶۳۵.

۱۳۷- نهج البلاغه : فیض الاسلام ، خطبه ۲۳۴.

۱۳۸- مفاتیح الغیب ، ص ۱۹۱.

۱۳۹- میزان الحکمه ، ج ۹ ، ص ۱۹۷.

۱۴۰- آداب الصلوه ، ص ۳۶۹.

۱۴۱-۲۸۰

۱۴۱- فرقان (۲۵) آیه ۲۲.

۱۴۲- شهید ثانی ، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقبه ، ج ۳، ص ۲۱۵.

۱۴۳- فاطر (۳۵) آیه ۱.

۱۴۴- صدوق ، مواعظه ، ص ۶۹.

۱۴۵- مرتضی مطهری ، نبوت ، ص ۲۰.

۱۴۶- یس (۳۶) آیه ۴۰.

۱۴۷- حکمت اله ، ج ۲، ص ۳۶۲.

۱۴۸- یس (۳۶) آیه ۴۰.

۱۴۹- مومنون (۲۳) آیه ۸۸.

۱۵۰- نهج البلاغه ، خطبه ۹۱.

۱۵۱- صحیفه سجادیه ، دعای سوم .

۱۵۲- صحفیه سحادیه ، دعای سوم .

۱۵۳- مجمع البیان ، ج ۹ ، ص ۲۴۷.

۱۵۴- طور (۵۲) آیه ۱- ۴

۱۵۵- ریاض السالکین ، ج ۲، ص ۴۳.

۱۵۶- المیزان ، ترجمه موسوی همدانی ، ج ۱۷، ص ۵۶۱.

۱۵۷- بقره (۲) آیه ۹۷.

۱۵۸- بقره (۲) آیه ۹۸.

۱۵۹- تفسیر نمونه ، ج ۱، ص ۲۵۵.

۱۶۰- ابن الصفار، بصائر الدرجات ، ص ۸۹.

۱۶۱- اعراف (۷) آیه ۱۴۳.

۱۶۲- رسائل توحیدی ، ص ۱۹۱.

۱۶۳- حاقه (۶۹) آیه ۱۷.

۱۶۴- زمر (۳۹) آیه ۷۵.

۱۶۵- بقره (۲) آیه ۹۸.

۱۶۶- رعد (۱۳) آیه ۲۳ و ۲۴.

۱۶۷- مدثر (۷۴) آیه ۳۰ و ۳۱.

۱۶۸- ق (۵۰) آیه ۱۷ و ۱۸.

۱۶۹- انفطار (۸۲) آیه ۱۰- ۱۲.

۱۷۰- صافات (۳۷) آیه ۱- ۳.

۱۷۱- مفاتیج العیب ، ص ۳۴۶.

۱۷۲- صدر المتالهین شیرازی ، شرح اصول کافی ، ترجمه محمد خواجوی ، ج ۳، ص ۵۴۳.

۱۷۳- نازعات (۷۹) آیه ۱- ۵.

۱۷۴- تفسیر مجمع البیان ، ج ۵، ص ۶۵۱.

۱۷۵- بـرای اطـلاع بـیـشـتـر. ر. ک : کـتـب تـفـسـیـر در ذیل آیه ۱ صافات و خطبه اول نهج البلاغه و دعای سوم صحیفه سجادیه .

۱۷۶- بحار الانوار، ج ۵۹، ص ۱۷۶.

۱۷۷- مفاتیح الغیب ، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، ص ۳۴۴.

۱۷۸- توحید صدوق ، ص ۳۶۸.

۱۷۹- سید جلال الدین آشتیانی ، شرح مقدمه قیصری ، ص ۴۹۳.

۱۸۰- مفاتیح الغیب ، ترجمه خواجوی ، ص ۳۳۹.

۱۸۱- بحار الانوار، ج ۵۶، ص ۱۸۴.

۱۸۲- رسائل توحیدی ، ص ۱۹۲.

۱۸۳- مقالات فلسفی ، ص ۱۳۷.

۱۸۴- مفاتیح الغیب ، ص ۳۵.

۱۸۵- ریاض السالکین ، ج ۲، ص ۴۳.

۱۸۶- ریاض السالکین ، ج ۲، ص ۴۴.

۱۸۷- محدث قمی ، سفینه البحار، ج ۲، ص ۵۴۸.

۱۸۸- شیخ صدوق ، عیون اخبار الرضا / ج ۱، ص ۲۶۲.

۱۸۹- امام خمینی : مصباح الهدایه ، ص ۱۷۸.

۱۹۰- شعراء (۲۶) آیه ۲۳ و ۲۴.

۱۹۱- بقره (۲) آیه ۹۸.

۱۹۲- تحریم () آیه ۴.

۱۹۳- مائده () آیه ۱۰.

۱۹۴- انفال (۸) آیه ۹ .

۱۹۵- مفاتیح العیب ، ص ۳۴۷.

۱۹۶- ریاض السالکیم ، ج ۶، ص ۲۹.

۱۹۷- همان ماخذ، ص ۲۷.

۱۹۸- بقره (۲) آیه ۹۷.

۱۹۹- شعراء(۲۶) آیات ۱۹۲- ۱۹۴.

۲۰۰- تکویر (۸۱) آیات ۱۹ - ۲۱.

۲۰۱- دیار عاشقان ، حسین انصاریان ، ج ۳، ص ۸۰.

۲۰۲- ریاض السالکین ، ج ۲، ص ۲۸.

۲۰۳- صدوق ، اعتقادات ، ص ۱۰۱.

۲۰۴- عبس (۸۰) آیه ۱۶.

۲۰۵- تفسیر مجمع البیان ، ج ۱۰، ص ۶۶۵.

۲۰۶- ر. ک : تفسیر موضوعی پیام قرآن ، ج ۱، ص ۲۳۸.

۲۰۷- عیون اخبار الرضا، تج ۲، ص ۱۳۶.

۲۰۸- ریاض السالکین ، ح ۲، ص ۲۶.

۲۰۹- شرح صحیفه سید نعمه الله جزایری ، ص ۵۸.

۲۱۰- ریاض السالکین ، ج ۲، ص ۲۱.

۲۱۱- ریاض السالکین ، ج ۲، ص ۲۱.

۲۱۲- ناصر مکارم ، پیام قرآن ، ج ۶، ص ۷۲.

۲۱۳- ناصر مکارم ، پیام قرآن ، ج ۶، ص ۷۲.

۲۱۴- انعام (۶) آیه ۷۳.

۲۱۵- زمر (۳۹) آیه ۶۸.

۲۱۶- نمل (۲۷) آیه ۸۷.

۲۱۷- یس (۳۶) آیه ۵۱.

۲۱۸- حاقه (۶۹) آیه ۱۳ و ۱۴.

۲۱۹- مومنون (۲۳) آیه ۱۰۱.

۲۲۰- طه (۲۰) آیه ۱۰۲.

۲۲۱- کهف (۱۸) آیه ۹۹.

۲۲۲- نبا (۷۸) آیه ۱۸.

۲۲۳- ق (۵۰) آیه ۲۰.

۲۲۴- فیض کاشانی ، علم الیقین ، ص ۸۹۲.

۲۲۵- پیام قرآن ، ج ۶، ص ۶۹.

۲۲۶- نهج البلاغه صبحی صالح ، خ ۱۹۵.

۲۲۷- نمل (۲۷) آیه ۸۷.

۲۲۸- زمر (۳۹) آیه ۶۸.

۲۲۹- زمر (۳۹) آیه ۶۸.

۲۳۰- یس (۳۶) آیه ۵۳.

۲۳۱- پیام قرآن ، ج ۶، ص ۷۰.

۲۳۲- محی الدین ابن عربی ، فتوحات مکیه ، ج ۱، ص ۳۱۳.

۲۳۳- صحیفه سجادیه ، دعای سوم .

۲۳۴- زمر (۳۹) آیه ۴۲.

۲۳۵- سجده (۳۲) آیه ۱۱.

۲۳۶- انعام (۶) آیه ۶۱.

۲۳۷- شیخ صدوق ، من لایحضره الفقیه : ج ۱، ص ۹۴.

۲۳۸- ریاض السالکین ، ج ۲، ص ۶۴.

۲۳۹- مرتضی مطهری ، حرکت و زمان ، ج ۱، ص ۱۷۸.

۲۴۰- آیه الله جوادی آملی ، تفسیر موضوعی قرآن مجید، ج ۱، ص ۲۱۶.

۲۴۱- یـوسـف (۱۲) آیـه ۸۷. (ای فـرزنـدان ، بـرویـد و از حال یوسف و برادرش تحقیق کرده و جویا شوید) .

۲۴۲- سید نعمت الله جزایری ، شرح صحیفه سحادیه ، ص ۶۳.

۲۴۳- کلینی ، روضه کافی ، ص ۱۹۹.

۲۴۴- انوار النعمانیه سید نعمه اله جزایری ، ج ۱، ص ۱۶۳ و چنان که پیشتر گفته شد بال های فرشتگان تعبیر کنایی است و اشاره دارد به قدرت و شدت حرکت توانایی ایشان و این که فرمود: اگر تا دمیدن صور پرواز کنی به ساق عرشم نرسسی ، شاید مـراد عظمت عرش باشد و شاید کنایه از عدم ظرفیت این فرشته برای دست یابی به آن مقام باشد که : و ما منا الا و له مقام معلوم .

۲۴۵- مسعودی ، اثبات الوصیه ، ترجمه محمد جواد نجفی ، ص ۳۰۰.

۲۴۶- بصائر الدرجات ، ص ۱۹.

۲۴۷- ر.ک : همین فصل ، بحث عنوان هاروت و ماروت .

۲۴۸- رسائل توحیدی ، ص ۱۹۳.

۲۴۹- مرتضی مطهری ، توحیدی ، ص ۳۴۲.

۲۵۰- عـیـون اخبار الرضا (علیه السلام ) ج ۱،ص ۲۲۴، و امالی شیخ صدوق ، مجلس ۸۳.

۲۵۱- شیخ صدوق ، امالی ، ترچمه کمره ای ، مجلسی ۱۶.

۲۵۲- همان ، مجلس ۹۲.

۲۵۳- تفسیر نمونه ، ج ۱، ص ۲۶۴.

۲۵۴- بانوی مجتهده اصفهاتی ، تفسیر مخزن العرفان ، ج ۲، ص ۱۳ و شیخ طوسی ، تبیان ، ج ۱، ص ۳۷۵.

۲۵۵- تحریم (۶۶) آیه ۶.

۲۵۶- (یعنی فرشتگان )

۲۵۷- انبیاء (۲۱) آیه ۱۹ و ۲۰.

۲۵۸- همان ، آیه ۲۷. ۲۸.

۲۵۹- طبرسی ، احتجاج ، ج ۲، ص ۴۵۸.

۲۶۰- بقره ، (۲) آیه ۱۰۲.

۲۶۱- عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۷۱.

۲۶۲- بقره (۲) آیه ۱۰۲.

۲۶۳- تفسیر نمونه ، ج ۱، ص ۲۶۲.

۲۶۴- کافی ، ج ۲، صحفه ۶۳۳.

۲۶۵- اسراء (۱۷) آیه ۱۳.

۲۶۶- محمد علی شاه آبادی ، شذرات المعارف ، ص ۶۵.

۲۶۷- همان ، آیه ۱۷.

۲۶۸- همان ، آیه ۱۸.

۲۶۹- تفسیر نمونه ، ج ۲۲، ص ۲۵۰.

۲۷۰- اصول کافی ، ج ۲، ص ۲۶۶.

۲۷۱- رسائل توحیدی ، ص ۱۹۹.

۲۷۲- مومن (۴۰) آیه ۷.

۲۷۳- اعـرف (۷) آیـه ۵۴، توبه (۹) آیه ۱۲۹، یونس (۱۰) آیه ۳، رعد (۱۳) آیه ۲، اسراء (۱۷) آیه ۴۲، طه (۲۰) آیه ۵، انبیا (۲۱) آیه ۲۲، مومنون (۲۳) آیات ۸۶ و ۱۱۶، فـرقـان (۲۵) آیـه ۵۹، نـمـل (۲۷) آیـه ۲۶، سـجـده (۳۲) آیـه ۴۰، غافر (۴۰) آیه ۱۵، زخرف (۴۳) آیه ۸۲، حدید (۵۷) آیه ۴، تکویر (۸۱) آیه ۲۰، بروج (۸۵) آیه ۱۵، هود (۱۱) آیه ۷.

۲۷۴- حسین انصاریان ، دیار عاشقان ، ج ۳، ص ۶۲.

۲۷۵- یونس (۱۰) آیه ۳ و رعد (۱۳) آیه ۲.

۲۷۶- طه (۲۰) آیه ۱۵.

۲۷۷- اعتقادات ، ص ۴۷.

۲۷۸- صدوق ، م نلایحضره الفقیه ، ج ۲، ص ۱۲۶.

۲۷۹- اصول کافی ، ج ۱، ص ۱۳۰.

۲۸۰- مومن (۴۰) آیه ۷.

۲۸۱-۴۰۰

۲۸۱- شوری (۴۲) آیه ۵.