شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

امام باقر (عليه السلام) و تربيت فرزند

نویسنده: علي همت بناری
^{فارسی ۰۰۰۰-۰۰-۰۰ ۰۰:۰۰:۰۰}

آداب تربيتي پس از تولد

امام باقر (عليه السلام) و تربيت فرزند
همت بناري، علي

تربيت اساسي ترين مسأله انسان است كه بدون آن به سعادت دنيا و آخرت نايل نمي گردد. معصومين عليهم السلام همچنان كه در ساير ابعاد زندگي، چراغ هدايت پيروان خود بوده اند در زمينه تربيت نيز بهترين و مطمئن ترين الگويند. اين مقاله بر آنست تا نكاتي از دفتر زرّين ديدگاهها و سيره تربيتي يكي از آن بزرگواران يعني امام باقر عليه السلام به پيروان آن حضرت تقديم نمايد.

الف ـ آداب تربيتي پس از تولد:
از امتيازات تربيت اسلامي اين است كه در آن علاوه بر زمينه سازي مناسب در قبل از تولد فرزند و بلكه پيش از ازدواج والدين، تربيت از آغازين لحظه تولد بطور عملي شروع مي شود و آداب و سنن ويژه اي نسبت به نوزادان سفارش صادقترين نامها، نامهايي است كه بندگي خداوند را تداعي نمايد و بهترين آنها نامهاي پيامبران است.
شده است كه در اينجا به برخي از آنها كه در كلمات گوهر بار امام باقر عليه السلام مورد توجه واقع گرديد اشاره مي شود.

١ ـ ٢ ـ گفتن اقامه در گوش و باز كردن كام نوزاد با آب فرات:
امام باقر عليه السلام فرمودند: «شايسته است كام نوزاد با آب فرات باز گردد و در گوشش اقامه گفته شود.»(١)

٣ ـ ٤ ـ عقيقه و نامگذاري:
آنحضرت فرمودند: «هرگاه براي شما فرزندي بدنيا آمد در روز هفتم اگر پسر است گوسفند نر و اگر دختر است گوسفند ماده برايش عقيقه كنيد و از گوشت آن به قابله بدهيد و در روز هفتم او را نامگذاري كنيد.(٢)
نكته مهم در نامگذاري انتخاب نام نيكو و پرهيز از نامهاي ناخوشايند است. زيرا نام نيكو مايه سرور فرزند و نام ناخوشايند باعث نگراني و دغدغه خاطر او مي گردد، امام باقر عليه السلام در سخنان خود برخي از نامهاي نيكو و غير نيكو را بيان كرده اند. آن حضرت در اين زمينه فرمودند: بسم الله الرحمن الرحيم اصدق الاسماء ماسميّ باالعبودية و افضلها اسماء الانبياء رحمهما الله (٣)
صادقترين نامها، نامهايي است كه بندگي خداوند را تداعي نمايد و بهترين آنها نامهاي پيامبران است.
و در حديث ديگري فرمودند: «مبغوض ترين نامها نزد خداوند نامهاي «حارث، مالك و خالد» است»(٤)

ب ـ تأثير شير مادر در تربيت
در تربيت فرزندان، والدين نخستين نقش را دارا هستند، اين نقش و تأثير در مقاطع گوناگون سنيّ يكسان و هم اندازه نمي باشد بلكه در مقاطع و مراحلي از تربيت نقش پدر برجسته تر و در مراحل ديگري نقش مادر تعيين كننده تر است و در يك ديدگاه كلي مي توان گفت كه تا پيش از سن نوجواني بويژه در دوران جنيني و شيرخوارگي نقش مستقيم مادر در شير مادر علاوه بر نقش مهمي كه در تغذيه و بهداشت جسماني نوزاد دارد عامل ايجاد و انتقال بعضي ويژگيها به فرزند نيز مي باشد
تربيت فرزند بيشتر از پدر خواهد بود و از دوره نوجواني به بعد بخصوص در مورد پسران نقش پدران مهمتر است، البته اين بدان معنا نيست كه نقش پدر در دوران كودكي و نقش مادر در دوران نوجواني و جواني ناچيز و كم رنگ باشد بلكه مقصود بيان برجستگي نقش و تأثير بيشتر هريك در يك مرحله خاص است. بنابراين يكي از مقاطع مهم مقطع شيرخوارگي است كه در آن، مادر نقش مستقيم و اساسي را دارد. در اين مقطع شيردادن مهمترين عامل ارتباط نوزاد با مادراست، شير مادر علاوه بر نقش مهمي كه در تغذيه و بهداشت جسماني نوزاد دارد عامل ايجاد و انتقال بعضي ويژگيها به فرزند نيز مي باشد و ما به دو نمونه از آنها كه در سخنان امام باقر عليه السلام بيان شده، اشاره مي كنيم:

١ ـ حماقت و كودني:
امام باقر عليه السلام فرمود:
«لا تسترضعوا الحمقاء فان اللبن يعدي و ان الغلام ينزع الي اللبن يعني الي الظئر في الرعونة و الحمق»
زنان كودن را دايه فرزندانتان قرار ندهيد زيرا از طريق شير حماقت و كودني به آنها منتقل مي شود.(٥)

٢ ـ زيبايي و زشتي:
آن حضرت فرمودند: «دايه هاي زيبا براي فرزندانتان انتخاب كنيد و از دايه هاي زشت رو بپرهيزيد زيرا چه بسا شير انتقال دهنده (زشتي و زيبايي) باشد.»(٦) نيز در حديث ديگري فرمود: «برشما باد به ا نتخاب دايه هاي نظيف و زيبا زيرا شير انتقال دهنده (زيبايي) است.»(٧)
----------------------------------------------
١- وسايل الشيعه، ج ١٥، ص ١٣٨، ح ٢.
٢- همان، ص ١٥١، ح ١١.
٣- همان، ص ١٢٤، ح ١.
٤- همان، ص ١٣٠، ح ٢.
٥- تهذيب الاحكام، ج ٨، ص ١١٠، ح ٣٧٥.
٦- الكافي، ج ٦، ص ٤٤، ح ١٢.
٧- التهذيب، ج ٨، ص ١١٠؛ الكافي، ج ٦، ص ٤٤، ح ١٣.

كودك و نياز به محبّت


پ ـ كودك و نياز به محبّت:
محبت از ضروري ترين نيازهاي عاطفي فرزند در دوران كودكي است و بدون توجه به آن كودك به رشد عاطفي مناسب نايل نمي شود، اين نياز، براي كودك به شكلهاي گوناگون قابل پاسخگويي است كه مي توان به بوسيدن كودك، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زيبا و محبت آميز، خريدن هديه و اسباب بازي و... اشاره كرد. امام باقر عليه السلام در فرصتهاي مناسب از طريق در آغوش گرفتن و بيان جملات محبت آميز، محبت خود را به كودك خردسالش امام صادق عليه السلام نشان مي دادند و از اين طريق به نياز عاطفي او پاسخ مي گفتند، محمد بن مسلم از اصحاب بزرگ آن حضرت نقل مي كند كه من در خدمت امام باقر عليه السلام بودم. در اين هنگام فرزند (خرد سالش) جعفر عليه السلام وارد شد و بر سر او ذؤابة(٨) و در دستش عصايي بود كه با آن بازي مي كرد. امام باقر عليه السلام او را به گرمي در آغوش گرفت و به سينه خود فشرد و خطاب به او فرمود: «پدر و مادرم به فدايت باد (با اين چوب) كار لهو انجام مده و بازي مكن، سپس فرمود: «اي محمد، پس از من او امام توست. از او پيروي كن و از دانش او استفاده نما، به خدا سوگند او همان صادقي است كه رسول خدا عليه السلام او را توصيف نمود كه شيعيان او در دنيا و آخرت پيروزند و دشمنانش در زمان هر پيامبري ملعون هستند. در (اين هنگام) جعفر عليه السلام خنديد و صورتش قرمز گرديد، آنگاه امام باقر عليه السلام به من فرمود: از او سؤال كن، من از او پرسيدم اي پسر رسول خدا، خنده از كدام عضو بدن منشاء مي گيرد. جعفر عليه السلام فرمود: اي محمد، عقل از قلب، اندوه از كبد و نفس از ريه و خنده از طحال منشاء مي گيرد. (وقتي اين پاسخ را از او شنيدم) از جايم برخاستم و او را بوسيدم.»(٩)

ج ـ ستايش از فرزند صالح:
ستايش بجا از فرزند و كارهاي نيك او باعث احساس موفقيت و توانايي و نيز موجب انگيزه قوي براي تكراركارهاي خوب و رشد بيشتر او مي گردد. بخصوص اگر اين تمجيد به موقع و در حضور كساني باشد كه آگاهي آنها از رفتار شايسته فرزند براي او مهم باشد. علي بن حكم به نقل از طاهر يكي از اصحاب امام باقر عليه السلام نقل مي كند. من در خدمت امام باقر عليه السلام نشسته بودم كه فرزندش جعفر عليه السلام وارد شد. امام باقر عليه السلام در باره اش فرمود: «او بهترين مخلوقات خداوند است»(١٠) در اين حديث ملاحظه مي شود كه امام باقر عليه السلام در نزد صحابي حود فرزندش را كه صلاحيت و شايستگي لازم را داشته به بهترين وجه ممكن ستوده است.

د ـ والدين و نصيحت فرزند:
نصيحت فرزندان و صحبت كردن با آنها علاوه بر آنكه والدين از طريق آن مي توانند رهنمودهاي مهم و اساسي را ره توشه زندگي فرزندانشان قرار دهند مي تواند يك نوع زمينه ايجاد ارتباط صميمي بين والدين و فرزندان را فراهم نمايد و از اين طريق والدين بخصوص پدر، مي توانند به فرزند نزديك شوند و در يك فضاي صميمي و عاطفي، ضمن آگاهي از مشكلات و خواسته هاي فرزندان رهنمودهاي لازم را به آنها ارائه دهند. امام باقر عليه السلام نيز در فرصتهاي مناسب با فرزندان خود صحبت مي كردند و گاهي به شكل گروهي و عمدتاً به شكل فردي به نصحيت آنها مي پرداختند كه به نمونه هايي از آنها اشاره مي كنيم:
١ ـ اسماعيل بن خالد نقل مي كند كه از امام باقر عليه السلام شنيدم كه فرمود: پدرم ابوجعفر عليه السلام ما (فرزندان) را جمع مي نمود و به ما مي فرمود: اي فرزندان از تعرّض نسبت به حقوق ديگران بپرهيزيد، بر مشكلات و سختيها صبر پيشه كنيد و اگر خويشان شما را به كاري كه ضررش براي شما بيش از نفعش باشد دعوت كردند اجابت نكنيد.»(١١)
٢ ـ از جمله سفارشهاي آن حضرت به فرزندش امام صادق عليه السلام اين جملات است: «خداوند سه چيز را در سه چيز ديگر پنهان كرده است، رضايش را در اطاعت مخفي كرد پس هيچ طاعتي را كوچك نشمار، شايد كه رضايتش در همان طاعت باشد، خشم و غضبش را در معصيت پنهان نمود پس هيچ نوع معصيتي را كوچك نپندار، شايد كه غضبش در همان باشد و اولياء خود را در ميان بندگانش پنهان كرد، پس احدي از بندگان او را حقير مدان كه شايد همان بنده ولي او باشد.»(١٢)
٣ ـ آن حضرت به فرزندش فرمود: «فرزندم از كسالت و اندوه بپرهيز كه اين دو كليد هر شرّي مي باشند، زيرا اگر سست و تنبل باشي به اداي حق نخواهي پرداخت و اگر محزون و اندوهناك باشي برحق، صبر پيشه نخواهي كرد.»(١٣)
٤ ـ سفيان ثوري نقل مي كند كه امام صادق عليه السلام را ملاقات كردم و از او خواستم مرا نصحيت كند... آن حضرت فرمود: اي سفيان! پدرم مرا به سه چيز سفارش و از سه چيز بر حذر داشت، از جمله آن سفارشات اين بود كه فرزندم، هركه با رفيق بد همراه شود سالم نمي ماند و هر كه در محلهاي اتهام برود مورد اتهام قرار مي گيرد و هر كه بر زبان خود كنترل

و ـ نقش تربيتي عمل والدين و مربيان:
مربيان موفق در جهاد مقدس تربيت بيش از آن كه به گفتار دعوت به نيكي كنند با عمل صالح دعوت كرده اند، پيش از آنكه سخن بگويند عمل نمودند، پيش از آن كه به تربيت ديگران اقدام كنند به اصلاح خويش پرداختند
نداشته باشد پشيمان مي شود.»(١٤)

ه ـ اهميت آرامش خانواده در تربيت:
ترديدي نيست كه خانواده نقش اساسي در تربيت فرزند دارد و پرورش صحيح فرزندان بدون توجه جدّي والدين به اين امر مهم و ايجاد فضاي مناسب و آرام براي آن ميّسر نيست. نا بساماني خانواده، اختلاف و نزاعهاي والدين، عدم رابطه صميمي ميان اعضاي خانواده بويژه والدين، فقدان امنيت و آرامش لازم در جامعه كوچك خانواده، تربيت صحيح فرزند را به مخاطره مي اندازد. از اين رو در مبحث حسن خلق در روايات، بيش از هر مورد ديگري در باره خوشرفتاري پدر خانواده با اهلش تأكيد شده است و اين حاكي از آن است كه خوشرفتاري در كانون خانواده اهميت ويژه دارد و آثار مثبت آن فراتر از خوشرفتاري با افراد ديگر است، زيرا در جامعه كوچك خانواده افراد كاملاً باهم در ارتباط هستند و بر يكديگر تأثير مي گذارند و چتر آثار مثبت خوشرفتاري و پيامدهاي سوء بد رفتاري بر سرهمه اعضاء خانواده پهن مي گردد و در يك كلام خوش رفتاري در كانون خانواده آثار تربيتي فراوان و بد رفتاري پيامدهاي سوء بي شمار به همراه دارد.
امام باقر عليه السلام در زمينه اهميت خوشرفتاري در كانون خانواده فرموده است:«... من حسن برّه باهله زيد في عمره»(١٥)
هركس احساس و ملاطفتش را نسبت به خانواده اش نيكو گرداند عمرش طولاني مي گردد.، در اين حديث شريف تعبير لطيف و ظريف «من حسن برّه» دلالت بر آن دارد كه نه تنها احسان و ملاطفت نسبت به خانواده پسنديده و لازم است بلكه مي بايست براي تأثير بيشتر، اين احسان و ملاطفت به نيكويي و بهترين وجه انجام گيرد.
همچنين در حديث ديگري آن حضرت، كامل شدن اسلام و ايمان، آمرزش گناهان و رضايت خداوند متعال در روز قيامت را از آثار خوشرفتاري با خانواده بر شمرده اند. «اربع من كنّ فيه كمل اسلامه ... و حسن الخلق مع الاهل و الناس»(١٦) :
مربيان موفق در جهاد مقدس تربيت بيش از آن كه به گفتار دعوت به نيكي كنند با عمل صالح دعوت كرده اند، پيش از آنكه سخن بگويند عمل نمودند، پيش از آن كه به تربيت ديگران اقدام كنند به اصلاح خويش پرداختند، بنابراين والدين كه خود اولين مربيان فرزندان هستند مي بايست با زبان عمل با فرزندانشان سخن بگويند، فرزندان بايد در عمل ببينند كه والدين به آنچه مي گويند پاي بند هستند و خود عمل مي كنند و گفتارشان با عملشان مطابقت دارد. به نظر مي رسد كه اساسي ترين عامل تربيتي معصومان عليهم السلام و در واقع مهمترين راز موفقيتشان در تربيت فرزندان همان تربيت با عمل و پاي بنديشان به آنچه مي گفتند بوده است و اين شيوه در سيره تربيتي امام باقر عليه السلام نيز كاملاً آشكار است، فرزندان آن حضرت با ديدن اعمال پدر براي انجام اعمال صالح و رفتار درست الگو مي گرفته و به راز بندگي خداوند دست مي يافتند. در ذيل به ذكر دو نمونه از رفتارهاي آن حضرت اكتفا مي كنيم:
١ ـ امام باقر عليه السلام و صدقه به فقراء:
از فرزند بزرگوار آن حضرت نقل شده است كه روزي بر پدر م وارد شدم و مشاهده كردم كه در آن روز پدرم هشت هزار دينار به تهيدستان مدينه صدقه داده اند و اهل خانه اي را كه تعداد آنها به يازده نفر مي رسيد آزاد كرده است»(١٧)
٢ ـ اسحاق بن عمار از امام صادق عليه السلام نقل كرده است: من پيوسته رختخواب پدرم را پهن مي كردم و منتظر مي ماندم تا ايشان به رختخواب بروند و بخوابند، سپس بر مي خاستم و به رختخواب خود مي رفتم، شبي آن حضرت تأخير كردند و من در طلب او به مسجد رفتم، در حالي كه مردم خواب بودند، او را در حال سجده ديدم و غير او كسي در مسجد نبود. من صداي او را مي شنيدم كه مي فرمود: «سبحانك اللّهم انت ربّي حقّاً حقّاً، سجدت لك ياربّ تعبّداً و رقّاً، اللّهم ان عملي ضعيف فضاعفه لي، اللّهم قني عذابك يوم تبعث عبادك و تب عليّ انّك انت التوّاب الرحيم.»(١٨)

ز ـ تربيت معنوي فرزندان:
تربيت ابعاد مختلفي چون جسماني، عقلاني، عاطفي، اجتماعي و اخلاقي دارد. از مهمترين ابعاد تربيت، تربيت معنوي است كه به عقيده ما در تربيت اسلامي، پرورش اين بعد غايت همه ابعاد ديگر است. اين نوع تربيت كه شامل پرورش بعد معنوي انسان و فراهم نمودن زمينه ارتباط انسان با خداوند و در نهايت پرورش انسان براي رسيدن به قرب الهي است. بسيار مورد تأكيد ائمه عليهم السلام بوده است و آن بزرگواران در تمام صحنه هاي زندگي بيشترين اهميت را به پرورش اين بعد فرزندان مي دادند و براي تحقق آن از شيوه هاي خاص بهره مي گرفتند كه به نظر مي رسد از مهمترين شيوه ها، دو شيوه (ذكر و دعا) است و هر چند دعا نيز يك نوع ذكر تلقي مي شود اما از آنجا كه در تربيت معنوي عنصري كليدي و مهم است از آن بعنوان يك شيوه جداگانه ياد مي كنيم. امام باقر عليه السلام در سيره تربيتي خود از اين دو شيوه به شكل خاصي بهره جستند.
١ ـ ذكر و ياد خدا:ذكر كه عبارت از توجه قلبي انسان نسبت به خداوند است و گاهي در قالب الفاظ مخصوصي بر زبان جاري مي شود. نقش بسيار مهمي در تربيت بعد معنوي انسان دارد.
ابن قدّاح از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه «پدرم (امام باقر عليه السلام ) بسيار ياد خدا مي نمود، همراه او راه مي رفتم او را در حال ذكر مي ديدم با او غذا مي خوردم او را در حال ياد خداوند مي ديدم، با مردم سخن مي گفت و اين كار او را از ياد خدا غافل نمي كرد. من مشاهده مي كردم كه زبان او مدام در حال گفتن ذكر لا اله الا اللّه بود. پدرم ما را جمع مي نمود و ما را به ذكر و ياد خدا امر مي فرمود و اين كار تا طلوع خورشيد ادامه داشت، هر كدام از ما كه قرائت قرآن آموخته بود به خواندن قرآن و هر كدام كه قرآن نياموخته بود به گفتن ذكر امر مي نمودند.»(١٩) اين حديث در بردارنده دو نكته مهم است. نخست آنكه بر مطابقت گفتار با عمل حضرت دلالت دارد و نشان مي دهد كه امام ابتدا خود عمل مي نمودند و از ذكر گفتن غافل نمي شدند و بعد فرزندانشان را به ذكر و ياد خدا امر مي نمودند. نكته دوم آنكه نبايد فرزندان را به حال خودشان رها كرد بلكه مي بايست ضمن حفظ آزادي حساب شده و منطقي و توجه به استقلال طلبي و آزاديخواهي آنها در فرصتهاي مناسب با ايجاد انگيزه و شوق بطور عملي آنها را به انجام كار نيك مشغول نمود:
٢ ـ دعا: دعا و مناجات از مؤثرترين روشها در تربيت بعد معنوي انسان است، از طريق دعا و مناجات انسان با خداوند ارتباط پيدا مي كند و در پرتو آن جان خود را از چشمه معرفت و محبت سيراب مي گرداند. امام صادق عليه السلام فرمود: «هرگاه مسأله اي پدرم را محزون مي كرد ايشان زنان و فرزندان را جمع مي نمود. آنگاه خود دعا مي كردند و آنها آمين مي گفتند.»(٢٠)
همچنين بريد بن معاويه عجلي نقل مي كند: «هرگاه امام باقر عليه السلام قصد مسافرت داشتند خانواده خود را در منزلي جمع مي نمودند و اين چنين دعا مي كردند اللّهم انّي استودعك نفسي و اهلي و مالي و ولدي، الشاهد منّا و الغائب، اللّهم احفظنا و احفظ علينا، اللّهم اجعلنا في جوارك، اللّهم لا تسلبنا نعمتك و لا تغيّرما بنا من عافيتك و فضلك
پرودگارا خود و اهلم و مالم و فرزندانم، حاضر و غايب آنها را به تو سپرده ام، پروردگارا ما را حفظ كن و سلامتي ما را مستدام دار، پروردگارا ما را در جوار خودت جاي ده و نعمتت را از ما مگير و عافيت و فضلت را نسبت به ما تغيير مده»(٢١) از دو حديث بيان شده معلوم مي شود كه آن حضرت فرزندان خود را از طريق دعا به ياد خداوند متوجه مي گردانيد و غير مستقيم به آنها تعليم مي داد كه بايد در تنهايي و هنگام مشكلات بر خداوند توكل نمود و تنها از او در خواست كمك نمود.
----------------------------------------------
٨- الذءابة، طرف العمامة و السوط، و في الحديث، كان ابي يطول دوائب نعليه اي اطرافها (مجمع البحرين، ج ٢، ص ٥٧) اما در فرهنگ هاي عربي به فارسي آن را به «زلف و گيسو» معنا كرده اند.
٩- بحار الانوار، ج ٤٧، ص ١٥، ح ١٢؛ به نقل از كفاية الاثر، ص ٣٢١.
١٠- همان، ص ١٣، به نقل از ارشاد مفيد.
١١- حلية الابرار، ج ٢، ص ١٢٦.
١٢- كشف الغمة، ج ٢، ص ٣٦٠؛ سيرة الائمة الاثنيعشر، ج ٢، ص ٢٣٠ـ٢٢٩.
١٣- همان، ص ٣٤٤.
١٤- الخصال، صدوق، ص ١٦٩.
١٥- تحف العقول، ص ٢١٦؛ ائمتنا، ج ١، ص ٣٦٥.
١٦- حياة الامام الباقر(ع)، باقر شريف القرشي، ص ٣٠٠ـ٢٩٩؛ (اين حديث با همين مضمون و با كمي تفاوت در الخصال صدوق، ص ٢٢٢ از امام سجاد(ع) نيز نقل شده است.)
١٧- بحار الانوار، ج ٤٦، ص ٢٩٠.
١٨- حلية الابرار، ج ٢، ص ١١٢.
١٩- الكافي، ج ٢، ص ٢٩٩؛ بحار الانوار، ج ٤٦، ص ٨-٢٩٧؛ حلية الابرار، ج ٢، ص ١١١ـ١١٠.
٢٠- بحار الانوار، به نقل از الكافي، ج ٢، ص ٤٨٧.
٢١- حلية الابرار، ج ٢، ص ١٣٤.