شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

مهاجرت و گم نامی

یکی دیگر از پیامدهای تمدن جدید ، پدیده مهاجرت است بسیاری از مردم ، پیوسته از شهری به شهر دیگری منتقل می شوند و تقریبا در هیچ مکانی استقرار همیشگی ندارند این پدیده در کشورهای صنعتی و فراصنعتی بیشتر به چشم می خورد همچنین در شهرهای بزرگ که جاذبه های زندگی و امکان پیدا کردن کار در آنها بیش از مناطق دیگر است ، بیشتر اتفاق می افتد تافلر ، یکی از ویژگی های دوره جدید زندگی را ناپایداری مکان ها دانسته و از مردم به عنوان «خانه به دوشان» یاد می کند2 به خوبی روشن است که مهاجرت ها سبب از بین رفتن روابط قدیمی می شود و امکان برقراری ارتباط جدید را به حدّاقل ، کاهش می دهد که پیامد آن ، از بین رفتن تعهّد خواهد بود و در چنین شرایطی ، طبیعی است که حیا و شرم ، شکل نخواهد گرفت طبق تحقیقاتی که در کشورهای اروپایی و امریکا به عمل آمده ، میزان جرایم و بزهکاری بین مهاجران ، خیلی بیشتر از بومیان بوده است ژولی فرانسوی بر پایه تحقیقاتی که انجام داد ، معتقد شد که از هر یکصد هزار نفر 1) همان جا .

2) ر ک : همان ، ص 74

 (فصل پنجم : خانه به دوشان) که زادگاه خود را ترک نکرده اند ، فقط هشت تن آنان به اتّهام جنایت در دیوان عالی جنایی مورد محاکمه قرار گرفته اند ، حال آن که از هر یکصد هزار نفری که در استان غیر محلّ تولّد خود ، ساکن بوده اند ، 29 نفر آنان در دیوان عالی جنایی محاکمه شده اند1 هر قدر فاصله فرهنگی بین مبدأ و مقصد بیشتر باشد ، احتمال جرم زا بودن مهاجرت ، بیشتر است یکی از علل عمده این افزایش چشمگیر ، آن است که این افراد در محیط های جدید ، ناشناخته اند .

1) جامعه شناسی شهری ، ص 50 .

مسافرت و گم نامی

کسی که از شهر خود بیرون می رود ، در شهرهای دیگر ، گم نام و غریبه است و همین امر ، احتمالاً سبب می شود که احساس کند می تواند برخی از کارهایی را که در شهر خود ترک می کرده ، انجام دهد این امر ، در مسافرت های تابستانی و بخصوص در مناطق دریایی ، افزایش بیشتری می یابد رفتار مسافران سواحل دریا با رفتار آنان در شهرهای خود ، متفاوت است فورت لادردیل ، نام منطقه ای ساحلی در ایالت فلوریدای امریکاست که هر ساله در فصل بهار ، دانشجویان دختر و پسر امریکایی به آن جا سفر کرده ، مدّت یک هفته اقامت می کنند تافلر معتقد است آنچه این جوانان را جذب می کند ، چیزی فراتر از سکس و آفتاب است ؛ زیرا این چیزها را در جای دیگر نیز می توان یافت انگیزه آنان بیشتر احساس آزادی و رهایی از مسئولیت است یک دختر دانشجوی نوزده ساله اهل نیویورک می گوید : ( این جا) آدم از کاری که می کند و از حرفی که می زند ، اصلاً نگران نیست ؛ چون راستش را بخواهید ، آدم ، دیگر آنها را نمی بیند 1 پس آنچه فورت لادردیل در اختیار جوانان قرار می دهد ، گم نامی است و گم نامی ، شرم و حیا را کنار می زند 1) همان ، ص 96 .

مصون سازی گم نامی

اشاره

در اسلام بر شهرنشینی ، آن هم در شهرهای بزرگ ، تأکید شده است1 از مجموع آموزه های دین در این موضوع ، چنین به دست آمد که الگوی دینی شهرنشینی ، هرگز به گم نامی منجر نمی شود در ادامه ، به برخی از این موارد ، اشاره می کنیم :

1) نهج البلاغه ، نامه 69 ؛ بحار الأنوار ؛ ج 33 ، ص 509 .

ـ مساجد و اجتماعات مذهبی

اگر از زندگی در روستاها منع شده ، به این دلیل است که در آنها «جمعه» و «جماعت» وجود ندارد در طرف مقابل ، از آن جهت به شهرنشینی و زندگی در شهرهای بزرگ توصیه شده که مرکز اجتماعات مسلمانان است رسول خدا ، برتری شهرها را در وجود جماعت ها و حلقه های ذکر می داند .2 همچنین در روایتی آمده :در شهرهای بزرگ سکونت گزین ، زیرا آن جا مرکز اجتماع مسلمانان است 3 در الگوی شهرنشینی اسلامی ، اجتماعات دینی نقش مهمّی دارند در هر شبانه روز ، نمازهای جماعت در اوقات متعدّد ، اقامه می شوند و مردم ، دور هم جمع می گردند و یکدیگر را می بینند و از حال هم خبردار می شوند این اجتماعات متعدّد ، هر روز در محلّه ها تشکیل می شوند پس از آن ، هفته ای یک بار همه مردم شهر دور هم جمع می شوند و نماز جمعه را اقامه می کنند به هر حال ، هر یک از این اجتماعات ، به نوعی مردم را گِرد هم جمع می کند و در هر یک ، مجموعه ای از افراد حضور دارند که با هم آشنا می شوند نخست در مساجد محل با هم آشنا می شوند ، سپس روز جمعه مردم همه محلّه ها در نماز جمعه ، یکدیگر را می بینند که جمعیت بیشتری حضور دارند و . این قبیل امور عبادی ، قلمرو آشنایی افراد با یکدیگر را گسترش داده ، قلمرو گم نامی را کاهش می دهند امام علی علیه السلام درباره ثمره رفت و آمد به مساجد ، همواره می فرمود : هر که به مساجدْ رفت و آمد داشته باشد ، یکی از این هشت چیز را به دست می آورد : برادری که در راه خدا سودرسان باشد ، یا دانش گلچین شده ، یا نشانه ای محکم و استوار ، یا رحمت منتظره ، یا سخنی می شنود که او را به هدایتْ رهنمایی می کند ، و یا گناهی را از سرِ ترس یا شرم ، ترک می کند .1 از فرهنگ مسجد ، این است که اهل ایمان ، یکدیگر را می بینند و از حال هم باخبر می شوند و به کمک یکدیگر می شتابند دامنه آشنایی در مساجد ، باید به گونه ای باشد که اگر کسی به مسجد نیامد ، عدم حضور وی ، محسوس باشد و دیگران نسبت به آن ، حسّاس باشند و پِیجوی وی شوند رسول خدا این گونه بود و هر وقتْ کسی را در مسجد نمی دید ، سراغ وی را می گرفت. 1) کتاب من لایحضره الفقیه ، ج 1 ، ص 237 ؛ بحار الأنوار ، ج 83 ، ص 351 .

2) المعجم الأوسط ، ج 4 ، ص 251 ؛ کنزالعمّال ، ج 6 ، ص 475 ، ح 16621 .

3) نهج البلاغه ، نامه 69 .

ـ همسایه ها

مسئله دیگر در شهرنشینی اسلامی ، ارتباط با همسایگان است اسلام بر مسئله ارتباط با همسایه ، بسیار تأکید کرده است جبرئیل علیه السلام ، آن قدر بر حرمت همسایه تأکید می کرد که رسول خدا گمان بُرد همسایه از همسایه ، ارث می برد 1 و رسول خدا نیز آن قدر سفارش همسایگان را به مردم می کرد

1

.کتاب من لایحضره الفقیه ، ج 1 ، ص 52 (ح 108) .

____________________________________-

 که آنان نیز گمان بردند همسایه ها از یکدیگر ارث می برند .1 حرمت همسایه ، یکی از سنگین ترین حرمت ها در اسلام است2 و همانندِ خود انسان3 و خون انسان4 و والدین انسان5 ، حرمت دارد اگر در فرهنگ شهرنشینی این حرمتْ مورد توجّه قرار گیرد و همسایه ها با یکدیگر روابطی محترمانه داشته باشند ، می تواند به کاهش قلمرو گم نامی بینجامد در فرهنگ اسلامی ، حدّ همسایگی از هر سمت ، چهل خانه است که محدوده ای به اندازه یکصد و شصت خانه را در برمی گیرد اگر برای هر خانه ای این حلقه یکصد و شصت خانه ای را ترسیم کنیم ، تصوّر کنید که ارتباط همسایه ها ، چه شبکه درهم تنیده و به هم پیوسته ای را به وجود می آورد امروز ، ارتباط همسایه ها ، بخصوص در شهرهای بزرگ ، رو به کاهش است گاهی وقت ها اساسا همسایه ها یکدیگر را نمی شناسند و حتّی شاید بسیار کم یکدیگر را ببینند و از وضع یکدیگر باخبر نیستند گویی هر کدام در جزیره ای دور افتاده زندگی می کنند و گویی میان آنان ، دیوارهای سرد بی عاطفگی کشیده شده است امّا اگر الگوی اسلامی همسایه داری اجرا شود ، یک شبکه گسترده ارتباطی میان همسایگان برقرار می شود و شناخت افراد از یکدیگر ، افزایش می یابد و در نتیجه ، کسی غریبه و گم نام نخواهد ماند .

-----------------------------------------------

1) الکافی ، ج 7 ، ص 51 ، نهج البلاغه ، نامه 47 .

2) غررالحکم و دررالکلم ، ح 9528 ؛ مسند أحمد ، ج 6 ، ص 8 .

3) السیرة النبویّة ، ج 2 ، ص 149 .

4) الجامع الصغیر ، ج 1 ، ص 573 (ح 3706 .)

5) الکافی ، ج 5 ، ص 31 ؛ مکارم الأخلاق ، ص 126 .

ـ پیمان برادری

آموزه دیگری که در الگوی دینی شهرنشینی تأثیرگذار است ، مسئله برادری میان اهل ایمان است اسلام ، همه اهل ایمان را «برادر» یکدیگر خوانده است رسول خدا ، وقتی نخستین شهر اسلامی را بنیاد نهاد ، میان اهل ایمان ، پیمان برادری برقرار نمود یثرب ، پس از ورود رسول خدا ، به شهر دیگری تبدیل شد و ترکیب جمعیتی آن تغییر کرد بخشی از ساکنان این شهر جدید را «مهاجران» تشکیل می دادند پدیده مهاجرت ، همیشه برای شهرها یک فاجعه خوانده شده است غالبا مهاجران از آن جا که در محیطی غیر بومی قرار گرفته و گم نام اند ، بیشتر به فساد ، و بزه روی می آورند ؛ امّا این اتفاق در شهر مدینه رخ نداد زیرا میان تمام شهروندان ، چه مهاجر و چه انصار ، پیوند برادری برقرار شد با این پیوند ، گروه مهاجر در بدنه اصلی شهر (یعنی انصار) ادغام شدند .

ـ آشنا برای نظارت های نامحسوس

به خوبی روشن است که در برابر این نظارت های نامحسوس ، گم نامی وجود ندارد بنا بر این ، «توجّه کردن» و «توجّه دادن» به این بخش از نظارت ها می تواند به سالم سازی شهرها و مهاجرت ها و مسافرت ها بینجامد توجّه به ناظران نامحسوس و مقدّس ، حیای فرد را بر می انگیزد و در این صورت ، همان گونه که در خلوت ، خود را تنها نمی دید ، در غربت نیز خود را گم نام نخواهد دانست بنا بر این ، تعمیق باورهای دینی و ایمان به خدا و شناخت واقعیت های هستی و درک نظارت های نامحسوس و مقدّسی که وجود دارند ، عامل مهمّی در الگوی شهرنشینی اسلامی است که نتیجه آن ، حفظ فرهنگ حیاست و حفظ این فرهنگ ، موجب مصونیت قلمرو گم نامی و ناشناختگی می گردد .

فصل سوم : حیا و پوشش

اشاره

انسان از امور غیر مادّی ، تصویری در ذهن خود می سازد که می تواند زشت یا زیبا باشد همین پدیده تصویر ذهنی از حیا را می توان در دو مقوله «رفتار» و «شخصیت» انسانِ باحیا نیز مطرح کرد رفتارها نیز در ذهن بیننده ، تصویری از خود برجای می گذارند تصویر ذهنی از شخصیت انسانِ باحیا و همراه با پوشیدگی و وقار است براساس متون دینی ، حیا لباسی است بر قامت عریان یک شی ء حیا را می توان پوشش انسانیت دانست انسان بدون حیا ، جلوه ای عریان ، دریده و نازیبا دارد به وسیله حیاست که قامت رعنای انسان ، خلعتی زیبا می یابد به همین جهت ، امام علی علیه السلام حیا را با تعبیر لباس و حجاب و پوشش ، یاد می کند و می فرماید : حیا ، لباسی بلند و حجابی منع کننده و پوششی نگه دارنده از بدی هاست1 1) شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید ، ج 20 ، ص 272 .

جامه تن

حیا ، رابطه تنگاتنگی با پوشش دارد و در بسیاری از احادیث ، این دو با هم آمده اند مثلاً حیا و سِتر در مورد خداوند متعال با هم آمده اند1 و در موارد متعدّدی ، حیا نقطه مقابل عریانی دانسته شده است2 در حقیقت لازمه حیا ، پوشش است نمی توان شخص برهنه را باحیا دانست و نمی توان پذیرفت که شخص باحیا ، برهنه باشد حجّت های الهی که نمونه کامل حیا هستند ، نمونه کامل پوشیدگی نیز بوده اند لقمان ، یکی از کسانی است که پوشیدگی شدیدی داشته و امام صادق علیه السلام ، این ویژگی را یکی از علل حکیم شدن وی دانسته است 3 حضرت موسی علیه السلام آن قدر بر پوشیدگی خود محافظت می کرد که مردم می پنداشتند وی ، بیماری جسمانی دارد رسول خدا درباره ایشان فرموده است : همانا موسی ، مردی باحیا و پوشیده بود که به دلیل حیایش هیچ نقطه از بدن وی دیده نشد4 حضرت موسی علیه السلام هنگامی که می خواست وارد آب شود ، تا بدنش وارد آب نمی شد ، لباس خود را بیرون نمی آورد5 امّا درباره فرهنگ عمومی بنی اسرائیل ، در حدیث آمده است که حیایی وجود نداشته و لذا آنان ، هنگام شنا ، برهنه وارد آب می شدند و به یکدیگر نگاه می کردند( !)6 این ویژگی در

1) رسول اللّه صلی الله علیه و آله می فرماید : «إنّ اللّه ـ عزّوجلّ ـ حییّ ستیر یحب الحیاء والستر (سنن أبی داوود ، ج 2 ، ص 251 ، ح 4012 )

2) ر ک : وسائل الشیعه (طبع آل البیت علیهم السلام ) ، ج 5 ، ص 22 .

3) تفسیر القمی ، ج 2 ، ص 162؛ بحار الأنوار ، ج 13 ، ص 409 .

4) صحیح البخاری ، ج 4 ، ص 129 ؛ مسند أحمد ، ج 3 ، ص 596 ، (ح 10683) .

5) رسول خدا فرمود : «موسی بن عمران هر گاه می خواست وارد آب شود ، لباس از تن بیرون نمی کرد تا این که عورت او در آب ناپیدا شود» (مسند أحمد ، ج 3 ، ص 262)

6) صحیح البخاری ، ج 1 ، ص 73 .

___________________________________________

 فرهنگ جاهلی حجاز نیز وجود داشته است امام علی علیه السلام می فرماید : پیامبر صلی الله علیه و آله گروهی را دید که برهنه استحمام می کردند ، بدون این که لُنگی بسته باشند به همین جهت ، ایستاد و با صدایی رسا فرمود : «چرا برای خدا تعظیمی قائل نمی شوید ؟»1 پدیده بی مُبالاتی در پوشش ، اختصاص به استحمام نداشته است ؛ بلکه مردم عصر جاهلی به طور کلّی به پوشیدگی تن ، اهمّیتی نمی دادند و رسول خدا ، مردم را در این زمینه راهنمایی می کرد برای نمونه ، آن حضرت ، پس از ورود به مدینه ، شروع به ساختن مسجد کرد و مسلمانان نیز به ایشان کمک می نمودند هنگام حمل سنگ های سنگین ، پوششی که برخی بر کمر بسته بودند ، می افتاد و آنان اهمّیتی نمی دادند در یکی از موارد یاد شده ، رسول خدا به شخصی فرمود : لباست را بپوش و عریان راه نرو2 همچنین ، شخصی به نام جَرهَد می گوید که روزی نشسته بودم و لباسم کنار رفته بود و ران پایم پیدا شده بود در این هنگام ، رسول خدا که از آن جا عبور می کرد ، به من فرمود : ران خود را بپوشان ، که جزو عورت است3 این کلام حضرت به مسئله مهم محدوده عورت اشاره دارد عورت ، یعنی آنچه آشکار شدنش قبیح است و باید پوشیده باشد معنای اصلی عورت ، یعنی چشمی که بینایی خود را از دست داده است4 سپس این واژه در مورد چیزهایی به کار رفته است که نباید دیده شوند و آشکار شدن و دیده

1) المصنَّف ، عبدالرّزاق ، ج 1 ، ص 286 (ح 1102) ؛ الدرّ المنثور ، ج 6 ، ص 268 .

2) سنن أبی داوود ، ج 2 ، ص 251 (ح 4016) .

3) مسند أحمد ، ج 1 ، ص 591 ، (ح 2493) .

4) ر ک : معجم مقاییس اللغة ، ج 4 ، ص 184 ـ 185 .

 شدن آنها زشت به شمار می رود مردم ، هر چه را عورت بدانند ، می پوشانند و از آشکار شدن آن ، شرم می کنند ؛ و هر چه را عورت ندانند ، نپوشانده ، از آشکار شدن آن اِبایی ندارند ممکن است هر فرهنگی محدوده خاصّی از بدن را عورت بداند و با تغییر فرهنگ ، محدوده عورت نیز تغییر کند با تغییر محدوده عورت ، اندازه لباس ها نیز تغییر می کند مثلاً در مغرب زمین ، روزگاری زنان ، لباس های بلندی می پوشیدند که آستین های بلندی داشت و یقه آن نیز پوشیده بود البته موی سرشان ، معمولاً باز بود و پوشاندن آن ، لازم شمرده نمی شد این ، نشان می دهد که در آن زمان ، تمام بدن زن برای دیگران ، به نوعی عورت محسوب می شده است به مرور زمان و در اثر عواملی که در جای خود باید بحث شود ، مفهوم عورتْ تغییر کرد و در ادامه ، اندازه پوشش نیز تغییر کرد اندک اندک ، محدوده عورت ، کاهش یافت و لباس ها نیز کوتاه و کوتاه تر شدند ؛ همچنین آستین ها که تا مچ را می پوشاندند ، و دامن ها که تا روی پا را گرفته بودند ، کوتاه و کوتاه تر شدند و یقه ها نیز که تا گردن را می پوشاندند ، کم کم پایین تر آمده ، بازتر شدند در میان مردان نیز همین پدیده قابل مشاهده است کوتاه شدن شلوارها و آستین پیراهن ها و باز شدن یقه ها می توانند نمونه هایی از این قبیل باشند البته ممکن است در هر دوره ای ، عوامل دیگری هم در تعیین محدوده عورت ، نقش داشته باشند اسلام ، قلمرو جدیدی برای عورت تعریف کرد و تمام بدن زن را عورت دانست ، مگر دست ها (از سرانگشت تا مچ) و صورت به همین جهت ، پوشش زنان مسلمان نیز تغییر کرد بر همین اساس ، آیه 59 از سوره احزاب نازل شد و زنان ، سرهای خود را به گونه ای پوشاندند که گوش ها ، گوشواره ها و گردن و سینه آنان پیدا بود1 لذا آیه 31 از سوره نور نازل شد که به آنان دستور داد مَقنعه های خود را به روی سینه ها بیندازند زنان نیز از فردای روزی که این آیه نازل شد ، با حجاب کامل بیرون آمدند2

1) مجمع البیان ، ج 7 ، ص 217 .

2) الدرّ المنثور ، ج 6 ، ص 181 .

_________________________________________-

پوشیده های برهنه

لباس های نازک و چسبان ، در حقیقت ، برهنگی را احیا می کنند ؛ زیرا هدف از پوشیدن لباس ـ که پوشیدگی است ـ ، با این گونه لباس ها محقّق نمی شود و از این جهت ، تفاوت چندانی با برهنگی ندارند در فرهنگ روایات ، از این گروه به عنوان «کاسیاتٌ عاریات (پوشیدگان برهنه)» نام برده شده است رسول خدا ، در زمره دوزخیان ، از زنانی نام می بَرد که لباس بر تن دارند ، امّا گویا برهنه اند و در میان مردم به صورت تحریک کننده ای راه می روند3 پوشش های کوتاه و نازک ، حکایت از حیای ناقص و رقیق دارد امام علی علیه السلام در این باره می فرماید : بر شما باد پوشیدن لباس ضخیم ؛ چرا که هر کس لباسش نازک باشد ، دینش نازک است4 روزی پارچه ای قیمتی ، ظریف و زیبا از یَمن برای رسول خدا آوردند ایشان ، پارچه را به یکی از یارانش هدیه کرد پس از چند روز ، آن لباس را بر تن وی ندید علّت را جویا شد وی گفت : آن را به همسرم داده ام حضرت فرمود : «به وی بگو زیر آن ، لباس دیگری بپوشد ؛ زیرا می ترسم که حجم

1) مجمع البیان ، ج 7 ، ص 217 .

2) الدرّ المنثور ، ج 6 ، ص 181 .

3) ر ک : صحیح مسلم ، ج 4 ، ص 2192 ؛ السنن الکبری ، ج 2 ، ص 234 .

4) الخصال ، ص 623 ؛ تحف العقول ، ص 113

بدنش را مشخّص سازد»1 همچنین ، روزی اسماء ، دختر ابوبکر ، در حالی که لباس نازک و بدن نما بر تن داشت ، وارد خانه رسول خدا شد به محض ورود ، حضرت ، روی خود را از وی برگرداند و به وی فرمود : «ای اسماء ! وقتی زنْ بالغ شد ، شایسته نیست که جز صورت و دست هایش دیده شوند»2 لباس نازک ، چسبان و بدن نما ، نشان از حیای رقیق شده است و مفاسد بی شماری را در پی دارد لذا رسول خدا فرموده است : هلاکت زنان امت من در دو چیز است : طلا و لباس نازک3

 1) ر ک : الطبقات الکبری ، ج 2 ، ص 463 ؛ سنن أبی داوود ، ج 4 ، ص 64 (ح 4116) .

2) سنن أبی داوود ، ج 4 ، ص 62 (ح 4104) .

3) تنبیه الخواطر ، ج 1 ، ص 3 .

پوشیدگی و مصونیت

برهنگی ، طمع شیطان را برمی انگیزد4 و زمینه گناه را فراهم می سازد هر جا برهنگی وجود داشته باشد ، نگاه مسموم و شیطان ملعون نیز حضور دارند وقتی نگاهی مسموم به بدنی برهنه یا نیمه عریان بیفتد ، غریزه جنسی تحریک می شود و آتش شهوت ، شعله ور می گردد ایمنی و مصونیت ، از پیامدهای مثبت پوشیدگی است رسول خدا ، از یکی از انواع پوشش به عنوان سِپَر یاد کرده و از مردان خواسته تا به وسیله آن ، از زنان خود ، مراقبت و محافظت کنند5 قرآن کریم نیز پوشش زن را مایه ایمنی از آزار مردان هوسباز دانسته است6

4) امام علی علیه السلام می فرماید : «وقتی کسی عریان شود ، شیطان به او نظر می اندازد و در او طمع می کند ؛ پس خود را بپوشانید» (تهذیب الأحکام ، ج 1 ، ص 373 ؛ الخصال ، ج 2 ، ص 630)

5) ر ک : الجامع الصغیر ، ج 1 ، ص 20 (ح 99) .

6) احزاب ، آیه 59 .

_________________________________________

فصل چهارم : حیا و خانواده

اشاره

در این مبحث ، حیا را در قلمرو خانواده پیجویی کرده ، در مراحل گوناگون زندگی مشترک ، مورد بررسی قرار می دهیم بخش های مختلف این بحث ، عبارت اند از : حیا از خواستگاری تا آغاز زندگی مشترک ، حیا در روابط همسران ، حیا در روابط فرزندان با والدین و بالعکس ، و حیا در روابط خانواده با دیگران .

حیا ، از خواستگاری تا آغاز زندگی مشترک

ـ شرم خواستگاری

معمولاً آغاز زمزمه های مربوط به ازدواج ، همراه با شرم و حیاست وقتی با فرزندی درباره ازدواجْ سخن گفته می شود ، ممکن است شرم کند ، سرش را به زیر بیندازد ، محل را ترک نماید و یا از خانواده خود بخواهد که سخن دیگری را دنبال کنند جواب مثبت دادن نیز معمولاً با صراحت نخواهد بود پس از آن ، نوبت به مراسم خواستگاری می رسد خواستگاری ، یکی از مواردی است که بیشترین بار شرم و حیا را برای فرد دارد در این قبیل امور ، معمولاً بزرگ ترها پیش قدم شده ، به کمک عروس و داماد می آیند حضرت علی علیه السلام از کسانی است که والدین او هنگام خواستگاری اش حضور نداشتند ایشان ، پیش از این که دیگران ، باب سخن را بگشایند و او را نسبت به ازدواج با دختر رسول خدا تشویق کنند ، خود ، اقدامی نکرد و تنها پس از پیش دستی دیگران بود که تصمیم گرفت نسبت به خواستگاری حضرت زهرا علیهاالسلاماقدام نماید لذا بدین منظور ، تا سه بار نزد رسول خدا رفت و هر بار به خاطر مقام باعظمت حضرت ، از طرح خواسته خود ، شرم کرد و نتوانست سخنی بر زبان جاری سازد در مرتبه سوم ، رسول خدا به کمک ایشان آمد و فرمود : «گویا کاری داری آنچه را می خواهی ، بگو» این کار ، راه را برای حضرت علی علیه السلام هموارتر ساخت و ایشان توانست خواسته خود را مطرح کند وقتی حضرت با استقبال رسول خدا روبه رو شد ، بار دیگر ، شرم به وی اجازه ماندن نداد و لذا فورا از حضور پیامبر صلی الله علیه و آله مرخّص شد1 مسئله دیگر ، طرح موضوع خواستگاری با دختر است معمولاً دخترها در این گونه موارد ، خجالتی تر هستند و اگر با پیشنهاد مطرح شده موافق باشند ، نمی توانند صریحا جواب مثبت دهند و حدّاکثر کاری که می کنند ، سکوتِ حاکی از رضایت است وقتی رسول خدا موضوع خواستگاری علی علیه السلام را با دختر خود فاطمه علیهاالسلامدر میان گذاشت ، ایشان از دادن پاسخ صریح ، خودداری کرد و با سکوتِ حاکی از رضایت ، موافقت خود را اعلام کرد و رسول خدا ، با گفتن تکبیر ، اعلام کرد که این سکوت ، نشانه رضایت است2

1) ر .ک : شرح الأخبار ، ج 2 ، ص 355 ؛ بحار الأنوار ، ج 19 ، ص 112 .

2) الأمالی ، طوسی ، ص 40 ، ح 13 ؛ بحار الأنوار ، ج 43 ، ص 93 .

_________________________________________

ـ شرم عروسی

پس از خواستگاری ، یکی از اموری که ممکن است شرم داماد را به همراه داشته باشد ، تقاضای بردن عروس به خانه است حضرت علی علیه السلام ، خود نقل می کند که پس از خواستگاری و انجام دادن کارهای اوّلیه ، یک ماه گذشت و من هر روز در نماز رسول خدا شرکت می کردم و به خانه خود برمی گشتم و درباره به خانه بردن فاطمه علیهاالسلام ، هیچ سخنی نگفتم در حقیقت ، شرم ، مانع طرح مسئله می شده است در این جا نیز نخست ، زنان رسول خدا و سپس خود حضرت ، دخالت کرده ، کار را به سرانجام می رسانند زنان رسول خدا ، متوجّه خواسته حضرت علی علیه السلام و شرم وی شدند از این رو ، باب گفتگو را با ایشان باز کردند و گفتند : «آیا می خواهی از رسول خدا بخواهیم که فاطمه علیهاالسلامرا به منزل تو بفرستد ؟» علی علیه السلام نیز با پیشنهاد آنان ، موافقت نمود آنان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفتند و نخست ، از جای خالی حضرت خدیجه علیهاالسلامسخن گفتند و سپس خواسته علی علیه السلام را مطرح کردند ظاهرا خودِ حضرت نیز همراه آنان بوده است رسول خدا می فرماید : «چرا علی همسرش را از من نخواسته است ؟ ما منتظر بودیم» علی علیه السلام می گوید : «ای رسول خدا ! حیا مرا از این کار ، باز داشت»1 پس از این جریان ، مقدّمات مراسم عروسی آماده شد و طعامی به عنوان ولیمه عروسی طبخ گردید پیامبر اکرم به علی علیه السلام فرمود : «به مسجد برو و هر کس را که می خواهی ، دعوت کن» نزدیک غروب آفتاب ، رسول خدا به یکی از همسرانش به نام اُمّ سَلَمه می فرماید : «فاطمه را نزد من بیاور» این جا یکی دیگر از مواضع شرم دختر است معمولاً تازه عروس ها در شب عروسی از روبه رو شدن با پدر خود ، شرمگین می شوند امّ سلمه می رود و با فاطمه علیهاالسلام باز می گردد فاطمه علیهاالسلام در حالی نزد پدر آمد که از شدّت شرم ، عرق کرده بود و کمی می لرزید مسئله دیگر ، روبه رو شدن عروس و داماد با یکدیگر است اگر عروس و داماد، انسان های باحیایی همانند حضرت علی و فاطمه علیهماالسلامباشند، ممکن است شرم داشته باشند که حتّی به چهره یکدیگر نگاه کنند ، و یا مثلاً عروس ، چادر از سر برگیرد وجود این حیا ، نشانه خوبی است ؛ امّا نباید باقی بماند ؛ چرا که ممکن است مانع زندگی مشترک گردد رسول خدا برای این که عروس و داماد ، بدون حجاب ، یکدیگر را ببینند ، اقدام می کند علی علیه السلام حضور داشت و فاطمه علیهاالسلامنیز با شرم و حیا وارد می شد وقتی روبه روی پدر و همسر خود قرار گرفت ، رسول خدا ، پارچه را از صورت عروس بر گرفت و علی علیه السلام وی را مشاهده کرد اقدام دوم رسول خدا این بود که دست دختر خود را گرفت و در دست علی علیه السلام گذاشت هر چند این وضعیت ، سخت و دشوار است ، اما سخت تر از آن تنها شدن با یکدیگر و به اتاق خود رفتن است رسول خدا ، در حالی که دست آن دو را در دست یکدیگر قرار داده بود ، آنان را به اتاق خودشان راهنمایی می کند ممکن است شرم و حیا همچنان مانع برقراری ارتباط نزدیک تر میان زن و شوهر شود در چنین مواردی ممکن است هر دو یا یکی از آنان به نقطه ای خیره شود و چشم در چشم هم ندوزند ؛ زیرا این وضعیت ، باز موقعیت جدیدی است که تا به حال با آن ، رو به رو نبوده اند لذا رسول خدا به آنان فرمود : «شما بروید ، من نیز به شما ملحق می شوم» اتفاقا همین گونه نیز شد حضرت علی علیه السلام می گوید : هر دو وارد اتاق شدیم حضرت زهرا علیهاالسلامدر گوشه ای نشست و من نیز کنار وی نشستم او از من حیا می کرد و چشم به زمین دوخته بود من نیز از او شرم داشتم و چشم به زمین دوخته بودم چیزی نمی گذرد که رسول خدا وارد می شود و باب سخن را باز می کند و پس از به جا آوردن یکی از مستحبّات ، برای آنان دعا می کند2 برای نوعروسان و نودامادان ، روبه رو شدن با دیگران در فردای عروسی ، شرم خاصّ خود را دارد ؛ فردای عروسیِ حضرت زهرا علیهاالسلام ، رسول خدا ایشان را نزد خود فرا خواند می گویند حضرت زهرا علیهاالسلام در حالی خدمت پدر رسید که از شدّت حیا ، مدهوش و حیران بود3

 1) الأمالی ، طوسی ، ص 41 ؛ بحار الأنوار ، ج 43 ، ص 95 .

2) الأمالی ، طوسی ، ص 43 ؛ بحار الأنوار ، ج 43 ، ص 96 .

3) ر ک : کشف الغمّة ، ج 1 ، ص 375 ؛ بحار الأنوار ، ج 43 ، ص 138 .

حیا در روابط همسران

پس از آغاز زندگی مشترک ، روابط همسران ، شکل متفاوتی به خود می گیرد بهترین نوع رابطه ، رابطه مبتنی بر حرمت ، احترام و تکریم است در این شکل از رابطه ، هر یک از طرفین ، حرمت دیگری را حفظ می کند و طرفین ، برخوردی کریمانه با یکدیگر دارند قرآن کریم ، زن و شوهر را لباس یکدیگر معرّفی کرده که 3 هماهنگی کاملی با الگوی حیا دارد و بلکه می توان گفت الگوی حیا را با بیانی لطیف و با تعبیری که نشانگر ماهیت حیاست ، معرّفی نموده است الگوی صحیح رابطه زناشویی ، مبتنی بر پوشیدگی ، حیا و وقار زن و شوهر در برخورد با یکدیگر است در این شکل از رابطه ، هر یک از طرفین ، پوشش دیگری است و مایه شرمساری و آبروریزی او نمی گردد ، برخوردی دریده و برهنه با دیگری ندارد و نه تنها پرده حُجب و حیا را نمی دَرَد ، بلکه خود ، پوششی برای وی می شود .

ویژگی های الگوی حیا

اشاره

الگوی ارتباطی حیا ، ویژگی هایی دارد که عبارت اند از :

1 شرم همسری

گاهی ممکن است یکی از طرفین ، رابطه مبتنی بر ترس را مهندسی کند برخی نیز ممکن است رابطه مبتنی بر پاداش را طرّاحی کنند در نوع اوّل ، نظام زندگی زناشویی بر پایه ترس قرار داد و در نوع دوم ، بر پایه طمع و پاداش در الگوی ارتباطی حیا ، نه ترسْ مبنای عمل است و نه طمع ؛ بلکه هر یک از همسران ، کوتاهی در مسئولیت های زندگی را زشت و شرم آور می داند و لذا ، حیا ، مانع کوتاهی می شود و از ارتکاب اشتباه ، جلوگیری می کند .

2 شرم در رفتار و گفتار

وقار در رفتار ، و ادب در گفتار ، ویژگی دیگر رابطه مبتنی بر حیاست کسانی که از حیا برخوردارند ، رفتاری باوقار ، متین و سنگین دارند و در ارتباط های کلامی خود ، رعایت ادب و احترام را می نمایند نبود این دو عنصر ، ممکن است موجب بروز مشکلات فراوانی شود گاهی نوع رفتار برای طرف مقابل ، توهین آمیز و تحقیرکننده است گاهی نیز نوع سخن گفتن ، همراه با ناسزاگویی و توهین است درشت گویی ، فحش دادن ، به زبان آوردن و به رُخ کشیدن امور تحقیر کننده و چیزهایی از این قبیل ، رفتارهایی هستند که فاقد عنصر شرم و حیا بوده ، همانند آتشی است که بر خرمن دوستی و محبّت زده می شود .

3 شرم اشتباه

در ارتباط مبتنی بر حیا ، اگر اشتباهی از کسی سربزند ، نسبت به آن بی تفاوت نیست و از کرده خود ، شرمگین می شود در این وضعیت ، نه « اصرار » بر تکرار اشتباه وجود دارد ، و نه « توجیه» و دفاع از آن ، و نه « خرسندی » از آنچه انجام شده ؛ بلکه اتّفاق پیش آمده ، وی را آزار می دهد و از کرده خود ، سرافکنده می سازد در چنین موقعیتی باید قضیه را تمام شده اعلام کرد نگه داشتن فرد در حالت شرم و به رو آوردن اشتباه و امتیاز گرفتن در چنین حالتی ، ممکن است پرده حجب و حیا را از میان بردارد ؛ فرد شرمنده احساس خواهد کرد که از اخلاق وی ، سوء استفاده شده و این ، ممکن است باعث کنار گذاشتن چنین اخلاقی شود بنا بر این ، بهتر است او را ببخشد ، تکریم کند ، بدو شخصیت بخشد و همه چیز را برای همیشه فراموش کند ، همان گونه که خداوند با کسی که از رفتار ناروای خود شرمنده است ، چنین می کند .

4 شرم درخواست

یک انسانِ باحیا نیز از این که نتواند خواسته کسی را برآورده سازد ، شرمگین می شود رسول خدا به جهت شدّت حیایی که داشت ، دست رَد به سینه هیچ سائلی نزد1 و این ویژگی همه اهل ایمان است2 در زندگی مشترک ، معمولاً مردان ، مسئول تأمین نیازمندی ها هستند برای مرد ، بسیار سخت است که با دست خالی به خانه برگردد حضرت ابراهیم علیه السلام روزی برای تهیه آذوقه از منزل خارج شد ؛ امّا چیزی نیافت و شرم داشت که با دست خالی به خانه برگردد3 زنان باحیا و کریم النفس نیز با درک چنین حالتی ، از بیان خواسته ای که ممکن است خارج از توان همسرشان باشد ، خودداری می کنند ، حتّی اگر آذوقه منزل باشد به همین جهت حضرت زهرا علیهاالسلام به امام علی علیه السلام می گوید : ای ابوالحسن ! من این گونه ام که از خدای خود ، شرم می کنم که تو را به کاری وا دارم که توان آن را نداری4

 1) ر .ک : الکافی ، ج 8 ، ص 130 ؛ الأمالی ، طوسی ، ص 692 ؛ مکارم الأخلاق ، ص 23 .

2) بحار الأنوار ، ج 67 ، ص 311 .

3) ر .ک : تفسیر القمی ، ج 1 ، ص 153 ؛ بحار الأنوار ، ج 12 ، ص 5 .

4) مناقب أمیرالمؤمنین علیه السلام ، ج 1 ، ص 201 (ح 124) .

____________________________________________________-

5 شرم در اختلاف

مسئله دیگر حیا در زمینه اختلافات است اختلافات همسران ، اوّلین تأثیر خود را در حیای آنان نشان می دهد معمولاً نوع سخن گفتن و کلمات مورد استفاده و نوع نگاه و رفتار ، تغییر می کند و ممکن است حالت بی شرمانه ای به خود بگیرد حتّی ممکن است مسئله اختلاف از قلمرو زن و شوهر به محدوده خانواده کشیده شود و یا از قلمرو خانواده خارج شود و به اطّلاع همسایه ها یا اقوام نیز برسد همسرانِ باحیا ، هنگام اختلاف ، نه از کلمات ناشایست استفاده می کنند و نه رفتارهای ناشایست از آنان سر می زند به نظر می رسد که « عمومی کردن اختلاف » ، زشت تر از کارهای دیگر باشد از همین رو ، رسول خدا ، شکایت زن از همسر خود را نشانه بی حیایی وی می داند یکی از دختران رسول خدا که از همسر خود ، آزار دیده بود ، کسی را نزد پدر فرستاد و از شوهر خود ، شکایت کرد حضرت به وی پیغام داد که : شرم خود را نگه دار چه زشت است که زنِ بااصالت و دیندار ، هر روز از همسر خود ، شکایت کند2

2) الکافی ، ج 3 ، ص 252 ؛ بحار الأنوار ، ج 22 ، ص 161 .