شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

حیا ، خودْتنظیمیِ بدون ترس و طمع

ویژگی‌ای که رکن نظارت به حیا می‌دهد ، آن است که آن را به خودْتنظیمی  ۱ - ر ک : بحار الأنوار ، ج ۷۱ ، ص ۱۸۴ ؛ الدرّ المنثور ، ج ۶ ، ص ۲۱۳ ؛ کنز العمّال ، ج ۴ ، ص ۳۱۵ (ح ۱۰۶۷۴) ۲ - سنن الترمذی ، ج ۵ ، ص ۱۱۲ (ح ۲۸۰۰) ؛ الدرّ المنثور ، ج ۶ ، ص ۲۱۳ ۳ - شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید ، ج ۲۰ ، ص ۲۶۵ ۴ - ر ک : الکافی ، ج ۲ ، ص ۶۸ ؛ ثواب الأعمال ، ص ۱۴۷ ؛ بحار الأنوار ، ج ۷۰ ، ص ۳۵۵ و ۳۸۶ و ج ۷۸ ، ص ۹۲ بدون ترس و طمع ، تبدیل می‌کند حیا در زمره مهارکننده‌ها و تنظیم کننده‌هاست و آنچه آن را برجسته‌تر از دیگر کنترل کننده‌ها می‌سازد ، این است که این کنترل و تنظیم خود ، نه بر پایه ترس است و نه بر پایه طمع گاهی انسان بر اساس ترس عمل می‌کند و رفتار خود را طوری تنظیم می‌کند که از منبع تهدید ، دور شود در این فرض ، خطری در آینده وجود دارد که تحت شرایطی ممکن است به فرد ، اصابت کند و او را نابود سازد نگرانی از اصابت این خطر ، موجب برانگیختگی ترس می‌شود ۱ و کسی که از چیزی بترسد ، از آن فرار می‌کند ۲ بنا بر این ، فرد ممکن است با توجّه به تهدیدات آینده بترسد و موضعی اتّخاذ کند و رفتاری را در پیش گیرد تا خود را از منبع تهدید ، دور سازد بنا بر این ، ترس به انسان کمک می‌کند تا خود را مهار و رفتار خود را طبق قانون ، تنظیم کند صحبت از جهنّم ، عذاب قبر ، قیامت و کیفر گناه ، همه در همین راستا قرار می‌گیرند و همچنین گاهی ممکن است که طمع ، مبنای عمل انسان قرار گیرد در این حالت ، فرد سعی می‌کند برای به دست آوردن پاداش‌های وعده داده شده ، روش و منش خود را طبق قانون تنظیم کند وعده پاداش ، طمع برخی را برمی‌انگیزد و هر کس به چیزی دل ببندد ، به سوی آن روان می‌شود ۳ و به گونه‌ای عمل می‌کند که پاداش مورد نظر را به چنگ آورد بنا بر این ، طمع ، عامل دیگری است که به انسان کمک می‌کند تا رفتار خود را تنظیم و نفس خود را مهار نماید به همین جهت ، در فرهنگ ادیان ، صحبت از بهشت و پاداش‌های الهی و ویژگی‌های  ۱ - امام علی علیه‌السلام می‌فرماید : «الخوف مجاهدة الأمر المخوف قبل وقوعه ؛ ترس ، درگیر شدن با موضوع ترس ، پیش از وقوع آن است» (شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید ، ج ۲۰ ، ص ۲۸۵ ، ح ۲۶۷) ۲ - امام علی علیه‌السلاممی‌فرماید : «من خاف شیئا هرب منه ؛ هر کس از چیزی بترسد از آن دوری می‌کند» (بحارالأنوار ، ج ۷۸ ، ص ۵۱ همچنین ، ر ک : الکافی ، ج ۲ ، ص ۶۸ ؛ تحف العقول ، ص ۳۶۲) ۳ - امام علی علیه‌السلام فرموده است : «من رجا شیئا طلبه ؛ هر کس به چیزی امید داشته باشد ، آن را طلب می‌کند» (الکافی ، ج ۲ ، ص ۶۸ ؛ تحف العقول ، ص ۳۶۲) نعمت‌های وعده داده شده به میان آمده است خودتنظیمی از نوع اوّل را می‌توان تنظیم از نوع «بردگی» ۱ نامید و خودتنظیمی از نوع دوم را تنظیم از نوع «سوداگری» ۲ نوع دیگری از خودتنظیمی است که نه بر پایه ترس است و نه بر پایه طمع ؛ بلکه بر پایه کرامت نفس و تکریم و تجلیل خداوند و رعایت حرمت اوست این خودتنظیمی ، «حیا» نام دارد در این نوع از مدیریت نفس ، هم محبّت وجود دارد ، و هم احترام و تکریم ، و هم کرامت نفس ؛ و لذا برتر از دو نوع دیگر است در حیا ، فرد از اسارت طمع و ترس ، رهاست و لذا می‌توان آن را تنظیم از نوع «آزادگی» ۳ نامید در این جا یک چیزْ مهم است و آن ، رعایت جلالت و عظمت و حرمت فرد ناظر است در تاریخ آمده که امام علی علیه‌السلامبه جهت جلالت مقام رسول خدا ، از ایشان حیا می‌کرد ۴ پس حیا ، یعنی رعایت جلال و حرمت فرد ناظر در مقابل ، بی‌حیایی ، یعنی شکستن حرمت ناظر به همین جهت ، در برخی روایات آمده که شرم نکردن از خدا ، یعنی خوار دانستن او ۵ خلاصه سخنْ این که : حیا ، صفتی است بر مبنای تکریم و احترام که بر دیگر محرّک‌های خودتنظیمی (از قبیل ترس و طمع) برتری دارد حیا ، تربیت بدون ترس و طمع است و این ، مرهون «وجود نظارت» ، «درک نظارت موجود» و «تکریم ناظر» است ۱ - امام صادق علیه‌السلاممی‌فرماید : «قوم عبدوا اللّه عزوجل خوفا فتلک عبادة العبید ؛ گروهی خداوند عزوجل را به خاطر ترس عبادت می‌کنند که این ، عبادت بردگان است» (الکافی ، ج ۲ ، ص ۸۴ ؛ بحار الأنوار ، ج ۷۰ ، ص ۲۵) ۲ - امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید : «قوم عبدوا اللّه ـ تبارک وتعالی ـ لطلب الثواب ، فتلک عبادة الاُجراء ؛ گروهی خداوند تبارک و تعالی را به خاطر کسب پاداش ، عبادت می‌کنند که این ، عبادت مزدوران است» (همان جا) ۳ - ر ک : الکافی ، ج ۲ ، ص ۸۴ ؛ بحار الأنوار ، ج ۷۰ ، ص ۲۵۵ ۴ - ر ک : شرح الأخبار ، ج ۲ ، ص ۳۵۵ ۵ - ر ک : الکافی ، ج ۲ ، ص ۶۸ ؛ بحار الأنوار ، ج ۷۸ ، ص ۹۲ . ۴