شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

نماز و دعا در کنار قبور اولیای الهی

اشاره

این موضوع، از جمله مسائل مورد اختلاف بین مسلمین از طرفی، و وهابیان از طرف دیگر است. مسلمانان چون وجود اولیای الهی را در حیات و مرگشان، و نیز بقعه و بارگاه و قطعه زمینی که آن ها را در خود دارد، متبرک می دانند، از طرف دیگر، توسل به اولیای الهی را در حال حیات و ممات جایز می دانند، نمازشان را در کنار قبور اولیای الهی می خوانند تا خداوند متعال لطف کرده به برکت آنان شیطان و وسوسه هایش را از آن ها دور کرده و تمام توجهشان مشغول خدا گردد، و نمازی با اخلاص و توجّه از آن ها صادر گردد. در مقابل، وهابیان با این عمل به مخالفت برخاسته و آن را تحریم کرده اند، اینک مطلب را پی می گیریم تا حکم آن روشن گردد.

فتاوای وهابیان

۱ - ابن تیمیه می گوید: «صحابه عادتشان بر این بود هنگامی که کنار قبر پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله می آمدند بر او سلام می دادند، ولی هنگامی که می خواستند دعا کنند رو به قبر شریف دعا نمی کردند، بلکه از قبر منحرف شده و رو به قبله دعا می نمودند؛ مانند سایر بقعه ها، از همین رو هیچ یک از ائمه سلف ذکر نکرده اند که نماز کنار قبور و در مشاهد مستحب و افضل است، بلکه همه اتفاق نموده اند بر این که نماز در مساجد و خانه ها افضل از کنار قبور انبیا و صالحین است؛ چه آن قبر مشهد نامیده شده باشد یا خیر». (۲۴۴)

وی در جای دیگر می گوید: «نماز در کنار قبور مشروع نیست و نیز قصد مشاهد کردن برای عبادت در آن مکان ها؛ از قبیل نماز، اعتکاف، استغاثه و ابتهال و نحو این افعال مشروع نیست و کراهت دارد. بلکه عده زیادی نماز را به جهت نهیی که به آن خورده، باطل می دانند... ». (۲۴۵)

۲ - ابن قیم جوزیه می گوید: «پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله نهی کرده از نماز خواندن در کنار قبور، ولی اکثر مردم در کنار قبور نماز می خوانند... ». (۲۴۶)

۳ - محمّد بن عبدالوهّاب می گوید: «هیچ یک از ائمه پیشین ذکر نکرده اند که نماز کنار قبور و مشاهد مستحب و افضل است، بلکه همه اتفاق دارند بر این که نماز در مساجد و خانه ها افضل از مقابر اولیا و صالحین است». (۲۴۷)

۴ - شیخ عبدالعزیز بن باز می گوید: «نماز در کنار قبور بدعت و از وسایل شرک است. پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «إجعلوا من صلاتکم فی بیوتکم ولا تتخذوها قبوراً» این حدیث دلالت دارد که در کنار قبور نباید نماز خواند و تنها نماز را باید در مساجد یا خانه به جای آورد... ». (۲۴۸)

تبرّک برخی از زمین ها و بقعه ها

اشاره

از آیات و روایات استفاده می شود که برخی از زمین ها و بقعه ها مبارکند و بر زمین ها و بقعه های دیگر ترجیح دارند و در مقابل، برخی از زمین ها و بقعه ها غیر مبارکند و باید از آن ها پرهیز نمود.

الف) آیات

خداوند متعال در مورد کعبه و مکّه می فرماید: ( إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَهُدًی لِلْعالَمینَ ) . (۲۴۹) و نیز می فرماید: ( وَقُلْ رَبِّ أَنْزِلْنی مُنْزَلاً مُبارَکاً وَأَنْتَ خَیرُ الْمُنْزِلینَ ) . (۲۵۰) همچنین می فرماید: ( وَنَجَّیناهُ وَلُوطاً إِلَی اْلأَرْضِ الَّتی بارَکْنا فیها لِلْعالَمینَ ) . (۲۵۱) خداوند درباره حضرت موسی عليه‌السلام می فرماید: ( إِذْ ناداهُ رَبُّهُ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوًی ) . (۲۵۲) و نیز در خطاب به او می فرماید: ( فَاخْلَعْ نَعْلَیکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوًی ) . (۲۵۳) در آیه ای درباره سلیمان عليه‌السلام آمده است: ( وَلِسُلَیمانَ الرِّیحَ عاصِفَةً تَجْری بِأَمْرِهِ إِلی اْلأَرْضِ الَّتی بارَکْنا فیها ) . (۲۵۴) همچنین در مورد پیامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله می فرماید: ( سُبْحانَ الَّذی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ اْلأَقْصَی الَّذی بارَکْنا حَوْلَهُ ) . (۲۵۵)

ب) روایات

گاهی قطعه های زمین همانند بانیان آن ها متصف به صفت شقاوت و سعادت می شوند:

۱ - بخاری به سندش از عبداللَّه بن عمر نقل می کند که پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله هنگامی که از سرزمین ثمود می گذشت، فرمود: «به سرزمین هایی داخل نشوید که صاحبان آن ها به خود ظلم نمودند تا شما نیز همانند آنان به مصیبت مبتلا نگردید، مگر در حالی که گریانید. آن گاه رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله سر مبارک را پوشانید و به سرعت از آن وادی گذر نمود. (۲۵۶)

۲ - همچنین بخاری به سندش نقل می کند که علی عليه‌السلام از نماز خواندن در سرزمین فرو رفته بابل کراهت داشت. (۲۵۷)

۳ - حلبی در «سیره» خود نقل می کند: اجماع امّت بر این است که مکانی که اعضای شریف پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله را در بر گرفته، بهترین قسمت روی زمین است؛ حتّی بهتر از موضع کعبه شریفه. برخی دیگر گویند: افضل قسمت های روی زمین است، حتّی از عرش الهی. (۲۵۸)

۴ - سمهودی شافعی در بحث تفضیل سرزمین مدینه بر سرزمین های دیگر می گوید: جهت دوم آن که: این سرزمین مشتمل بر قطعه زمینی است که به اجماع امت بر سایر قطعه ها برتری دارد و آن همان قطعه ای است که بدن شریف پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله را در بر گرفته است. (۲۵۹)

۵ - همچنین نقل کرده که مردم بعد از فوت رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله می آمدند و از خاک قبر حضرت صلى‌الله‌عليه‌وآله به جهت تبرّک بر می داشتند و با خود می بردند: عایشه به جهت آن که بدن پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله نمایان نگردد، دستور داد دور قبر پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله دیواری کشیده شود. (۲۶۰)

دلیل جواز یا رجحان

۱ - کنار قبر پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله یا یکی از اولیای الهی نیز یکی از زمین ها و بقعه هایی است که اسم زمین و بقعه بر آن صادق است و نماز و دعا در هر مکانی مباح و جایز است، که این مکان نیز یکی از آن هاست.

۲ - خداوند متعال می فرماید: ( وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جآؤُوکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوّاباً رَحیماً ) ؛ (۲۶۱) «و اگر هنگامی که گروه منافق بر خود به گناه ستم کردند از کردار خود به خدا توبه کرده و به تو رجوع می کردند. و پیامبر هم برای آنان استغفار می کرد، البته در این حال خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند. »

کلمه «جآؤوک» شامل زمان حیات و ممات پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله هر دو می شود و همان گونه که در زمان حیات پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله گناه کار وجود داشت، بعد از وفات ایشان نیز چنین است، لذا احتیاج به واسطه ای دارد تا به او توسل کند و خداوند با استغفار او گناهانش را بیامرزد. حال چه اشکالی دارد، نماز و دعا که در آن استغفار است در کنار قبر پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله و در حضور آن حضرت انجام گیرد تا از برکات ایشان گناهان ما آمرزیده شود.

۳ - بی شک نماز در مقابر به جهت عبادت صاحب قبر و قبله قرار دادن آن شرک است، ولی هیچ مسلمانی این چنین نیتی ندارد، بلکه هدفش از این عمل، تنها تبرّک جستن از آن بقعه و مکان است؛ زیرا نماز و دعا در آن مکان شریف ثواب بیشتری دارد و اگر این چنین نبود، چرا عمر و ابابکر وصیت نمودند تا در جوار پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله دفن شوند؟ مگر به غیر جهت تبرّک بود؟ نمازگزار هم به همین نیت در جوار قبور اولیای الهی نماز می خواند. در قصه اصحاب کهف، به چه دلیل مؤمنان و موحدان ساختن مسجد را بر روی اصحاب کهف پیشنهاد دادند؟ مگر برای غیر این جهت بود که واجبات دینی شان را در جوار آنان انجام دهند تا عملشان متبرّک گردد. لذا زمخشری در ذیل آیه می گوید: «پیشنهاد به این جهت بود که مسلمین در آن مکان نماز گزارده و به مکان آنان تبرّک بجویند». (۲۶۲) همین بیان را نیشابوری نیز در «تفسیر» خود آورده است.

خداوند متعال قصه اصحاب کهف و پیشنهاد موحّدان را نقل می کند، ولی سکوت کرده و پیشنهاد آنان را رد نمی کند، این خود دلیل بر مشروعیت عمل و پیشنهاد آنان است.

۴ - قرآن کریم به حاجیان امر می کند که نزد مقام ابراهیم عليه‌السلام نماز به جای آورند. مقام ابراهیم عليه‌السلام همان صخره ای است که آن حضرت بر روی آن برای ساختن کعبه می ایستاده است. خداوند متعال می فرماید: ( وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأَمْناً وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی ) ؛ (۲۶۳) «و به یاد آور زمانی که کعبه را مقام امن و مرجع امر دین گرداندیم و امر شد که مقام ابراهیم را جایگاه پرستش خدا قرار دهید. » می دانیم که نماز خواندن در این مکان برای تبرّک به مقام ابراهیم عليه‌السلام است.

۵ - سیوطی در باب احادیث معراج می گوید: پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله وارد مدینه، طور سینا و بیت لحم شد و در آن مکان ها نماز خواند. جبرئیل به او عرض کرد: ای رسول خدا! آیا می دانی کجا نماز می گزاری؟ تو در شهر طیبی نماز خواندی که هجرتت به سوی آن بود. تو در طور سینا نماز گزاردی؛ مکانی که خداوند با موسی سخن گفت. تو در بیت لحم نماز گزاردی؛ مکانی که عیسی متولد شد. (۲۶۴)

پس بیت لحم به دلیل ولادت حضرت عیسی عليه‌السلام در آن، متبرک است، لذا پیامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله در آن مکان نماز می گزارد. حال چه فرقی بین زادگاه و مقبره است؟

۶ - مسلمین در ایام حج در حجر اسماعیل نماز می گزارند؛ در حالی که آن مکان مدفن اسماعیل و هاجر است، حال چه فرقی بین اسماعیل و پیامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله است؟

۷ - اگر نماز در کنار قبر اشکال دارد، چرا عایشه تا آخر عمر در کنار قبر پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله به زندگی خود ادامه داد؟ و در آنجا نماز به پاداشت؟

مگر نبود که فاطمه زهرا عليها‌السلام - آن زنی که طبق نص پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله : خدا به رضایت او راضی و به غضب او غضبناک می شود - هر جمعه به زیارت قبر حمزه می آمد و در کنار قبر نماز به جای می آورد؟

۸ - مگر پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله در مسجد «خیف» نماز به جای نیاورد؛ در حالی که در حدیث است که آن مسجد مدفن هفتاد پیامبر خداست؟

طبرانی به سند صحیح از ابن عمر نقل می کند که در مسجد «خیف» هفتاد پیامبر مدفون است. (۲۶۵)

۹ - مگر پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله در کنار قبر ابراهیم عليه‌السلام نماز به جای نیاورد؟

ابوهریره از رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله نقل می کند که فرمود: «هنگامی که جبرئیل مرا به بیت المقدس آورد و به قبر ابراهیم عليه‌السلام گذر داد، گفت: ای پیامبر خدا! فرود آی تا دو رکعت در این مکان نماز گزاریم؛ زیرا اینجا قبر پدرت ابراهیم عليه‌السلام است. سپس مرا وارد بیت لحم نمود و گفت: فرود آی تا در این مکان نیز دو رکعت نماز گزاریم؛ زیرا برادرت عیسی عليه‌السلام در این مکان متولد شده است. (۲۶۶)

۱۰ - مسلمانان در طول تاریخ سعی داشته اند تا به این سنّت عمل کرده و نماز خود را در کنار قبور اولیای الهی به جای آورند، و هیچ گاه به ذهن کسی نیامده که این عمل حرام یا مکروه است.

منصور عباسی روزی از مالک بن انس - امام مالکی ها - در مسجد رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله سؤال کرد: «ای اباعبداللَّه! آیا به طرف قبله قرار گیرم و دعا کنم یا روی به رسول خدا کرده و دعا نمایم؟ ».

مالک در جواب گفت: چرا روی خود را از رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله بر می گردانی؛ در حالی که او وسیله تو و پدرت آدم به سوی خدا تا روز قیامت است؟ بلکه روی خود را به طرف او بنما و او را شفیع قرار ده تا خداوند شفاعت او را در حقّ تو قبول کند. (۲۶۷)

فتاوای فقهای عامه

با مراجعه به کتاب های فقهی اهل سنّت - غیر از وهابیان - پی می بریم که همگی قائل به جواز برپایی نماز و دعا در کنار قبور اولیای الهی اند:

۱ - در کتاب «المدونة الکبری» آمده است: «مالک به نماز گزاردن در مقبره اشکال نمی گرفت، بدین صورت که کسی در مقبره نماز بخواند؛ در حالی که جلو و عقب و راست و چپ او قبر باشد. و نیز می گفت: به من خبر رسیده که برخی از اصحاب پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله در مقبره نماز می خواندند». (۲۶۸)

۲ - عبدالغنی نابلسی در کتاب «الحدیقة الندیة» می گوید: «اگر کسی مسجد خود را کنار قبر صالحی قرار دهد و در آنجا به جهت تبرّک، نه تعظیم به صاحب قبر و توجّه به او نماز گزارد، اشکالی ندارد؛ زیرا مرقد اسماعیل کنار حطیم از مسجد الحرام است؛ در حالی که آن موضع بهترین مکان برای نماز است». (۲۶۹)

۳ - خفاجی در «شرح الشفا» می گوید: «رو به پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله و پشت به قبله بودن هنگام دعا، مذهب شافعی و جمهور اهل سنّت است و از ابوحنیفه نیز نقل شده است». (۲۷۰)

۴ - ابن الهمام از علمای حنفیه می گوید: «آنچه از ابوحنیفه نقل شده که او رو به قبله و پشت به قبر رسول صلى‌الله‌عليه‌وآله دعا می کرد مردود است؛ زیرا خلاف سنّت است... کرمانی هم در این زمینه می گوید: مذهب ابوحنیفه - که رو به قبله بودن است - باطل است؛ زیرا پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله در ضریح خود زنده است و زائرینش را می شناسد... ». (۲۷۱)

بررسی ادله وهابیان

اشاره

وهابیان به دو دسته دلیل بر حرمت و عدم مشروعیت نماز و دعا در کنار قبور اولیای الهی تمسک کرده اند: روایات و اصول.

الف) روایات

البانی از پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله نقل کرده که فرمود: «نماز را به سوی قبر و روی قبر نخوانید». (۲۷۲)

پاسخ

اوّلاً: وهابیان نمی توانند به منفردات حدیثی خود بر ردّ عمل دیگران استناد کنند، همان گونه که ابن حزم در «الفِصَل» می گوید: «ما نمی توانیم علیه شیعه به روایات خود تمسک کنیم؛ زیرا آنان ما را تصدیق نمی کنند، همان گونه که آنان نیز نمی توانند به روایاتشان بر ما استدلال نمایند». (۲۷۳)

ثانیاً: طبق نصّ حدیث، نماز خواندن به طرف قبور و تعظیم آن ها از آن جهت نهی شده که موجب شرک و غلوّ در دین است، ولی اگر نماز صرفاً به جهت تبرّک باشد اشکالی ندارد.

بیضاوی در تفسیر خود می گوید: «یهود و نصاری در عصر پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله بر قبر انبیای خود به جهت تعظیم آنان سجده می کردند و آن قبرها را قبله خود قرار داده و به طرف آن نماز می گزاردند و در حقیقت آن ها را بت های خود قرار می دادند، لذا پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله آنان را لعن کرده و مسلمین را از امثال این اعمال باز می داشت». (۲۷۴)

حال اگر کسی در کنار قبور اولیای الهی نماز و دعا بخواند، نه به نیت توجّه و تعظیم به آن ها، بلکه از آن جهت که این بقعه متبرک است و انسان در این بقعه - به دلیل این که در جوار ولی خداست، کسی که داعی توحید بوده و... - می تواند با توجّه و اخلاص بیشتری نماز بخواند، نه تنها اشکالی ندارد، بلکه راجح است.

ب) اصول

برخی همانند شیخ عبدالعزیز بن باز به قاعده سدّ ذرائع تمسک کرده و می گویند: از آنجا که نماز و دعا کنار قبور اولیا راهی به سوی شرک است و ممکن است انسان را در برخی از موارد در خطّ شرک قرار دهد، باطل و حرام است. (۲۷۵)

پاسخ

در بحث اصول به اثبات رسیده که ذریعه و وسیله حرام مطلقاً حرام نیست، بلکه مقدمه و ذریعه موصله حرام است. در مورد بحث نیز، نماز و دعایی که به شرک منجر شود حرام است، ولی نماز و دعایی که هرگز این نتیجه را به همراه ندارد، نه تنها حرام و باطل نیست، بلکه جایز و مستحب است. و اکثر قریب به اتفاق مردم تنها به قصد تبرکِ مکان، در کنار قبور اولیای الهی نماز می گزارند، نه به جهت تعظیم صاحب قبر.

سلسله کتاب های پیرامون وهابیت

۱ - شناخت سلفی ها (وهابیان)

۲ - ابن تیمیه، مؤسس افکار وهابیت

۳ - خدا از دیدگاه وهابیان

۴ - مبانی اعتقادی وهابیت

۵ - موارد شرک نزد وهابیان

۶ - توسل

۷ - زیارت قبور

۸ - برپایی مراسم جشن و عزا

پی نوشت ها :

۱) المنتقی من فتاوی الشیخ صالح بن فوزان، ج ۲، ص ۸۶.

۲) مجموع الفتاوی لابن عثیمین، رقم ۳۶۶.

۳) اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الافتاء، ح ۳۰۱۹.

۴) فتاوی اسلامیه، ج ۴، ص ۲۹.

۵) البدعة، ص ۲۸ و ۲۹.

۶) دلیل الأخطاء، ص ۱۰۷.

۷) لسان العرب، ج ۱۰، ص ۳۹۰؛ صحاح اللغة، ج ۴، ص ۱۰۷۵؛ النهایة، ج ۱، ص ۱۲۰.

۸) سوره هود، آیه ۴۸.

۹) سوره مریم، آیه ۳۱.

۱۰) سوره نمل، آیه ۸.

۱۱) سوره صافات، آیه ۱۱۳.

۱۲) سوره هود، آیه ۷۳.

۱۳) سوره آل عمران، آیه ۹۶.

۱۴) سوره اسراء، آیه ۱.

۱۵) سوره دخان، آیه ۳.

۱۶) صحیح مسلم، کتاب الصلاة، باب الصلاة علی النّبی صلى‌الله‌عليه‌وآله بعد التشهد، ج ۱، ص ۳۵۰، ح ۶۵.

۱۷) صحیح بخاری، ج ۳، ص ۱۱۹، کتاب التفسیر، تفسیر سورة الاحزاب.

۱۸) سوره یوسف، آیه ۹۳.

۱۹) سوره بقره، آیه ۲۴۸.

۲۰) تفسیر کشاف، ج ۱، ص ۲۹۳.

۲۱) تبرّک الصحابة بآثار الرسول صلى‌الله‌عليه‌وآله ، ص ۷.

۲۲) تحنیک، عبارت است از اوّلین خوردنی که به طفل می خورانند؛ از تربت یا چیزی دیگر.

۲۳) الاصابة، ترجمه ولید بن عقبه، ج ۳، ص ۶۳۸، رقم ۹۱۴۷.

۲۴) مسند احمد، ج ۷، ص ۳۰۳، ح ۲۵۲۴۳.

۲۵) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۶۲، کتاب الغسل.

۲۶) فتح الباری، ج ۱، ص ۳۲۶، کتاب الوضوء.

۲۷) صحیح مسلم با شرح نووی، ج ۱۵، ص ۸۳؛ مسند احمد، ج ۳، ص ۵۹۱.

۲۸) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۵۵، کتاب الوضوء، باب استعمال فضل وضوء الناس.

۲۹) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۵۵، کتاب الوضوء، باب استعمال فضل وضوء الناس.

۳۰) الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۲، ح ۱۸۴.

۳۱) البدایة و النهایة، ج ۳، ص ۲۰۱؛ سیره ابن هشام، ج ۲، ص ۱۴۴.

۳۲) صحیح مسلم، ج ۴، ص ۸۲.

۳۳) صحیح بخاری، ج ۴، ص ۴۶، باب ما ذکر من درع النبی صلى‌الله‌عليه‌وآله و عصاه و سیفه....

۳۴) السیرة الحلبیة، ج ۳، ص ۱۰۹؛ الاصابة، ج ۳، ص ۴۰۰؛ تاریخ دمشق، ج ۵۹، ص ۲۲۹.

۳۵) طبقات ابن سعد، ترجمه عمر بن عبدالعزیز، ج ۵، ص ۴۰۶.

۳۶) همان، ج ۷، ص ۲۵، ترجمه انس.

۳۷) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۵۱، کتاب الوضوء، باب الماء الذی یغسل شعر الانسان.

۳۸) الاصابة، ترجمه فراس، ج ۳، ص ۲۰۲؛ اسد الغابة، ج ۴، ص ۳۵۲.

۳۹) مسند احمد، ج ۷، ص ۵۲۰، ح ۲۶۵۷۴؛ طبقات ابن سعد، ج ۸، ص ۳۱۳.

۴۰) البدایة و النهایة، ج ۶، ص ۶.

۴۱) طبقات ابن سعد، ج ۱، ص ۲۵۴، ذکر منبر الرسول صلى‌الله‌عليه‌وآله .

۴۲) همان.

۴۳) المعجم الاوسط، ج ۱، ص ۹۴؛ الجامع الصغیر، ص ۷۲۸.

۴۴) وفاء الوفا، ج ۴، ص ۱۴۰۵.

۴۵) همان.

۴۶) تاریخ دمشق، ج ۷، ص ۱۳۷؛ تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۲۸۹؛ اسد الغابه، ج ۱، ص ۲۴۴.

۴۷) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۱۳۰.

۴۸) فتح الباری، ج ۱، ص ۴۶۹.

۴۹) الاستیعاب، ج ۲، ص ۳۴۲.

۵۰) عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری، ج ۱۸، ص ۷۹.

۵۱) مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۴۲.

۵۲) الادب المفرد ص ۱۴۴، طبقات ابن سعید، ج ۴، ص ۳۹.

۵۳) صحیح بخاری، کتاب الاعتصام، بالکتاب والسنة.

۵۴) سنن نسایی، ج ۳، ص ۲۴۳.

۵۵) صحیح بخاری، کتاب الجنائز، باب ما جاء فی قبر النبی صلى‌الله‌عليه‌وآله و کتاب فضائل الصحابة، باب قصة البیعة.

۵۶) سیر اعلام النبلاء، ج ۱۱، ص ۲۱۲.

۵۷) المنهاج فی شرح صحیح مسلم، ج ۵، ص ۱۶۱.

۵۸) فتح الباری، ج ۱، ص ۵۱۸.

۵۹) اقتضاء الصراط المستقیم، ص ۳۶۷.

۶۰) سوره انبیاء، آیه ۲۸.

۶۱) تأویلات اهل السنة، ص ۱۴۸.

۶۲) التعرّف لمذهب أهل التصوّف، ص ۵۴ و ۵۵.

۶۳) اوائل المقالات، ص ۱۵.

۶۴) التبیان، ج ۱، ص ۲۱۳ و ۲۱۴.

۶۵) العقائد النسفیة، ص ۱۴۸.

۶۶) همان.

۶۷) شرح صحیح مسلم، نووی، ج ۳، ص ۳۵.

۶۸) انوار التنزیل، ج ۱، ص ۱۵۲.

۶۹) روضة الواعظین، ص ۴۰۶.

۷۰) مجموعة الرسائل الکبری، ج ۱، ص ۴۰۳.

۷۱) سوره اسراء، آیه ۷۹.

۷۲) شرح تجرید، ص ۵۰۱.

۷۳) الیواقیت و الجواهر، ج ۲، ص ۱۷۰.

۷۴) بحارالأنوار، ج ۸، ص ۲۹.

۷۵) الهدیة السنیة، ص ۴۲.

۷۶) سوره بقره، آیه ۲۵۴.

۷۷) سوره بقره، آیه ۴۷ و ۴۸.

۷۸) سوره مدثر، آیات ۴۶ - ۴۸.

۷۹) سوره یونس، آیه ۱۸.

۸۰) سوره زمر، آیه ۴۴.

۸۱) سوره یونس، آیه ۳.

۸۲) سوره سبأ، آیه ۲۳.

۸۳) سوره کهف، آیه ۸۸.

۸۴) سوره نحل، آیه ۶۱؛ سوره فاطر، آیه ۴۵.

۸۵) سوره غافر، آیه ۷.

۸۶) سوره انعام، آیه ۱۴۷.

۸۷) سوره بقره، آیه ۲۵۵.

۸۸) سوره انبیاء، آیه ۲۸.

۸۹) سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۴۴۱.

۹۰) سوره شوری، آیه ۲۵.

۹۱) سوره یونس، آیه ۱۸.

۹۲) سوره انبیاء، آیات ۲۶ - ۲۸.

۹۳) سوره نساء، آیه ۸۵.

۹۴) تفسیر نیشابوری در حاشیه جامع البیان طبری، ج ۵، ص ۱۱۸.

۹۵) سوره نوح، آیه ۲۸.

۹۶) مفاتیح الغیب، ج ۸، ص ۲۲۰.

۹۷) صحیح مسلم، ج ۳، ص ۵۴.

۹۸) صحیح بخاری، ج ۲، ص ۲۹، ابواب الاستسقاء.

۹۹) سوره منافقون، آیه ۵.

۱۰۰) سوره یوسف، آیات ۹۷ و ۹۸.

۱۰۱) سوره نساء، آیه ۶۴.

۱۰۲) سنن ترمذی، ج ۴، ص ۴۲، باب ما جاء فی شأن الصراط.

۱۰۳) میزان الاعتدال، ج ۱، ص ۴۷۰، رقم ۱۷۷۳.

۱۰۴) تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۲۵ و ۲۲۶، رقم ۴۱۸.

۱۰۵) المعجم الکبیر، ج ۷، ص ۱۰۹ - ۱۱۱؛ مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۲۵۰.

۱۰۶) التوصل الی حقیقة التوسل، ص ۳۹۹.

۱۰۷) مسند احمد، ح ۲۲۸.

۱۰۸) السیرة الحلبیة، ج ۳، ص ۳۹۲.

۱۰۹) زیارة القبور، ص ۱۵۶.

۱۱۰) الهدیة السنیة، ص ۴۲.

۱۱۱) سوره جن، آیه ۱۸.

۱۱۲) صحیح ترمذی، ج ۴، ص ۴۲، باب ما جاء فی شأن الصراط.

۱۱۳) سوره یوسف، آیه ۹۷.

۱۱۴) سوره نساء، آیه ۶۴.

۱۱۵) سوره یونس، آیه ۱۸.

۱۱۶) سوره زمر، آیه ۴۴.

۱۱۷) سوره بقره، آیه ۲۵۵.

۱۱۸) سوره یونس، آیه ۳.

۱۱۹) الهدیة السنیة، ص ۴۰

۱۲۰) المیزان، ج ۱، ص ۱۶۵.

۱۲۱) سوره طه، آیه ۱۰۱.

۱۲۲) سوره غافر، آیه ۱۸.

۱۲۳) بحارالأنوار، ج ۸۲، ص ۲۳۵.

۱۲۴) المیزان، ج ۱، ذیل آیه ۴۸ سوره بقره.

۱۲۵) سوره انبیاء، آیه ۲۸.

۱۲۶) سوره مریم، آیه ۸۷.

۱۲۷) سوره مؤمن، آیه ۱۸.

۱۲۸) بحارالأنوار، ج ۱۱، ص ۱۰۵.

۱۲۹) سوره سجده، آیه ۷.

۱۳۰) سوره نساء، آیه ۶۴.

۱۳۱) مجموعه آثار، ج ۱، ص ۲۶۴.

۱۳۲) المنار، ج ۴، ص ۳۰۷.

۱۳۳) سوره فاطر، آیه ۴۳.

۱۳۴) الهدیة السنیة، ص ۴۰.

۱۳۵) زیارة القبور، ص ۱۷و۱۸.

۱۳۶) کشف الارتیاب، ص ۲۱۴.

۱۳۷) مجموع فتاوی بن باز، ج ۲، ص ۵۴۹.

۱۳۸) پیشین، ص ۵۵۲.

۱۳۹) همان، ص ۷۴۶.

۱۴۰) سوره کهف، آیه ۹۵.

۱۴۱) سوره نمل، آیه ۳۸.

۱۴۲) همان، ۴۰.

۱۴۳) سوره مائده، آیه ۱۱۰.

۱۴۴) سوره منافقون، آیه ۵.

۱۴۵) سوره یوسف، آیات ۹۷ و ۹۸.

۱۴۶) سوره حشر، آیه ۱۰.

۱۴۷) رسالة زیارة القبور، ص ۱۵۵.

۱۴۸) فتح الباری شرح صحیح بخاری، ج ۳، ص ۳۳۸، کتاب الزکاة، رقم ۵۲.

۱۴۹) مجمع الزوائد، ج ۱، ص ۱۳۲.

۱۵۰) شرح ابن علاّن بر کتاب امالی الأذکار، ج ۵، ص ۱۵۱.

۱۵۱) فتح الباری، ج ۲، ص ۴۹۵.

۱۵۲) سنن دارمی، ج ۱، ص ۴۳.

۱۵۳) المسائل، ص ۲۱۷.

۱۵۴) سلسلة الأحادیث الضعیفة، ج ۳، ص ۱۱۱.

۱۵۵) حقیقة التوسل و الوسیلة، موسی محمّد علی، ص ۲۶۴، به نقل از المواهب اللدنیة.

۱۵۶) همان.

۱۵۷) حقیقة التوسل و الوسیلة، موسی محمّد علی، ص ۲۶۴، به نقل از المواهب اللدنیة.

۱۵۸) وفاء الوفاء، سمهودی، ج ۴، ص ۱۳۶۱.

۱۵۹) وفاء الوفاء، ج ۴، ص ۱۳۸۰.

۱۶۰) مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۲۱۱.

۱۶۱) کنز العمال، ج ۱، ص ۵۰۷، رقم حدیث ۲۱۸۱.

۱۶۲) سنن دارمی، ج ۱، ص ۵۶، رقم ۹۳.

۱۶۳) صحیح ترمذی، ج ۴، ص ۷۶، ح ۲۶۳۵.

۱۶۴) مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۴۰.

۱۶۵) سوره جن، آیه ۱۸.

۱۶۶) سوره رعد، آیه ۱۴.

۱۶۷) سوره اعراف، آیه ۱۹۷.

۱۶۸) همان، آیه ۱۹۴.

۱۶۹) سوره اسراء، آیه ۵۷.

۱۷۰) سوره یونس، آیه ۱۰۶.

۱۷۱) سوره فاطر، آیه ۱۴.

۱۷۲) سوره احقاف، آیه ۵.

۱۷۳) سوره غافر، آیه ۶۰.

۱۷۴) سوره هود، آیه ۱۰۱.

۱۷۵) زخرف، آیه ۸۶.

۱۷۶) سوره فاطر، آیه ۱۳.

۱۷۷) سوره اسراء، آیه ۵۶.

۱۷۸) سوره فاطر، آیه ۱۳.

۱۷۹) الاغاثة بادلة الاستغاثة، ص ۳۱ و ۳۲.

۱۸۰) مجموع فتاوی بن باز، ج ۲، ص ۵۵.

۱۸۱) سوره انفال، آیه ۱۷.

۱۸۲) سوره توبه، آیه ۱۴.

۱۸۳) سوره توبه، آیه ۵۵.

۱۸۴) سوره شعراء، آیه ۸۰.

۱۸۵) سوره نحل، آیه ۶۹.

۱۸۶) سوره اسراء، آیه ۸۲.

۱۸۷) سوره نساء، آیه ۸۱.

۱۸۸) سوره زخرف، آیه ۸۰.

۱۸۹) سوره یونس، آیه ۳.

۱۹۰) سوره نازعات، آیه ۵.

۱۹۱) سوره زمر، آیه ۴۲.

۱۹۲) سوره نحل، آیه ۳۲.

۱۹۳) سوره آل عمران، آیه ۱۲۶.

۱۹۴) سوره حمد، آیه ۵.

۱۹۵) سوره بقره، آیه ۴۵.

۱۹۶) سوره مائده، آیه ۲.

۱۹۷) سوره انفال، آیه ۷۲.

۱۹۸) الاغاثة بأدلّة الاستغاثة، ص ۳.

۱۹۹) همان، ص ۴، چاپ عمان.

۲۰۰) رسالة الهدیة السنیة، ص ۱۶۲.

۲۰۱) مجموعة الرسائل و المسائل، ج ۱، ص ۲۰۹.

۲۰۲) همان، ج ۱، ص ۱۷.

۲۰۳) تطهیر الاعتقاد، ص ۱۴.

۲۰۴) سوره نساء، آیه ۱۴۸.

۲۰۵) صحیح مسلم، ج ۳، ص ۹۴، کتاب الزکاة، باب أفضل الصدقة.

۲۰۶) صحیح مسلم، ج ۱، ص ۳۲، باب ما هو الاسلام.

۲۰۷) مسند احمد، ج ۵، ص ۲۲۵.

۲۰۸) نهج البلاغه، ۳۶۷.

۲۰۹) موطأ مالک، رقم حدیث ۲۹.

۲۱۰) ر. ک: سنن ترمذی، ج ۴، ص ۱۰۹؛ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۲۷۷؛ مسنداحمد، ج ۲، ص ۶۹.

۲۱۱) سنن نسائی، ج ۷، ص ۷؛ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۲۷۸.

۲۱۲) السنن الکبری، بیهقی، ج ۱۰، ص ۲۹.

۲۱۳) مجموعة الرسائل و المسائل، ج ۱، ص ۲۱.

۲۱۴) التوصل الی حقیقة التوسل، ص ۲۱۷ و ۲۱۸.

۲۱۵) کشف الارتیاب، به نقل از قدوری.

۲۱۶) سوره روم، آیه ۴۷.

۲۱۷) الجامع الصغیر، سیوطی، ج ۲، ص ۳۳.

۲۱۸) المستدرک علی الصحیحین، ج ۲، ص ۶۱۵.

۲۱۹) مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۲۵۷.

۲۲۰) اتحاف الاذکیاء، ص ۲۰.

۲۲۱) الترغیب و الترهیب، ج ۳، ص ۱۱۹.

۲۲۲) الترغیب و الترهیب، ج ۳، ص ۱۱۹.

۲۲۳) نتائج الأفکار، ج ۱، ص ۲۷۲.

۲۲۴) عراقی، تخریج احادیث الإحیاء، ج ۱، ص ۳۲۳.

۲۲۵) مصباح الزجاجة فی زوائد ابن ماجه، ج ۱، ص ۹۸.

۲۲۶) المتحجر الرابح، ص ۴۷۱.

۲۲۷) کشف الشبهات، ص ۶۲، چاپ المنار مصر.

۲۲۸) مسند احمد، ج ۳، ص ۳۵۶؛ سنن ابی داود، ج ۳، ص ۹۹، ح ۲۸۱؛ سنن ترمذی، ج ۴، ص ۷۷، ح ۱۵۰۵.

۲۲۹) سنن ابی داود، ج ۳، ص ۹۴، ح ۲۷۹۰.

۲۳۰) صحیح مسلم، ج ۲، ص ۸۰۵، ح ۱۱۴۹.

۲۳۱) اقتضاء الصراط المستقیم، ص ۳۱۵.

۲۳۲) قائدة جلیلة فی التوسل و الوسیلة، ص ۱۰۳.

۲۳۳) رسائل الهدیة السنیة، ص ۱۶.

۲۳۴) فتح المجید، ص ۲۷۴.

۲۳۵) پیشین، ص ۱۳۷.

۲۳۶) کشف الارتیاب، ص ۲۸۳.

۲۳۷) صحیح بخاری، کتاب الاعتکاف، ح ۵ و ۱۵ و ۱۶؛ صحیح مسلم، کتاب الایمان، ح ۲۷؛ سنن ابی داود، کتاب الایمان، ح ۲۲؛ سنن ترمذی، کتاب النذور، ح ۱۲.

۲۳۸) سنن ابی داوود، کتاب الایمان، ح ۲۲؛ سنن ابن ماجه، باب الکفارات، ح ۱۸؛ مسند احمد، باب اول، ح ۹۰.

۲۳۹) همان.

۲۴۰) سنن ابی داود، ج ۲، ص ۸۱.

۲۴۱) صلح الأخوان، خالدی، ص ۱۰۲ - ۱۰۹.

۲۴۲) صلح الأخوان، خالدی، ص ۱۰۹.

۲۴۳) فرقان القرآن، عزامی، ص ۱۳۳.

۲۴۴) رساله زیارة القبور، ص ۱۵۹.

۲۴۵) مجموعة الرسائل و المسائل، ج ۱، ص ۶۰.

۲۴۶) اغاثة اللهفان، ج ۱، ص ۲۱۴.

۲۴۷) زیارة القبور، ص ۱۵۹ و ۱۶۰.

۲۴۸) فتاوی نور علی درب، ج ۱، ص ۳۰۲.

۲۴۹) سوره آل عمران، آیه ۹۶.

۲۵۰) سوره مؤمنون، آیه ۲۹.

۲۵۱) سوره انبیاء، آیه ۷۱.

۲۵۲) سوره نازعات، آیه ۱۶.

۲۵۳) سوره طه، آیه ۱۲.

۲۵۴) سوره انبیاء، آیه ۸۱.

۲۵۵) سوره اسراء، آیه ۱.

۲۵۶) صحیح بخاری، ج ۶، ص ۷، کتاب المغازی.

۲۵۷) همان، ج ۱، ص ۹۰، کتاب الصلاة.

۲۵۸) السیرة الحلبیة، ج ۳، ص ۳۰۶.

۲۵۹) وفاء الوفاء، ج ۱، ص ۵۲.

۲۶۰) همان، ص ۳۸۵.

۲۶۱) سوره نساء، آیه ۶۴.

۲۶۲) الکشاف، ذیل آیه.

۲۶۳) سوره بقره، آیه ۱۲۵.

۲۶۴) الخصائص الکبری، ج ۱، ص ۱۵۴.

۲۶۵) المعجم الکبیر، ج ۳، ص ۲۰۴.

۲۶۶) صحیح ابن حبان.

۲۶۷) وفاء الوفاء، ج ۴، ص ۱۳۷۶.

۲۶۸) المدونة الکبری، ج ۱، ص ۹۰.

۲۶۹) الحدیقة الندیة، ج ۲، ص ۶۳۱.

۲۷۰) شرح الشفا، ج ۳، ص ۵۱۷.

۲۷۱) شرح الشفا، ج ۳، ص ۵۱۷.

۲۷۲) المعجم الکبیر، ج ۳، ص ۱۴۵.

۲۷۳) الفِصَل، ج ۴، ص ۹۴.

۲۷۴) حقیقة التوسل و الوسیله، ص ۱۴۵، به نقل از تفسیر بیضاوی.

۲۷۵) فتاوی نور علی الدرب، ج ۱، ص ۳۰۲.