مزایای روزه

روزه پیکاری است درونی برای آماده شدن در پیکارهای سخت بیرونی، رمضان کلاس درس است، معلمانش پیامبران خدا، کتابش قرآن و درسش آموختن تشنگی تا در محرم از پایمان نیندازند، رمضان یک اردوگاه است، سربازانش عموم مردم و افسرانش بهترین عبادت کنندگان. ماه سخن گفتن با خدا و بیدار شدن و بیدار کردن و مهیا شدن است در این ایام مبارک خوردن انکار می‏شود تا به اصل وصل گردیم. اگر بخواهیم محاسن و فواید روزه و روزه داری را بر شماریم و به هر کدام اشارتی کنیم، واقعاً ملاحظه می‏گردد این برکت در ابعاد گوناگونی برای آدم روزه‏دار ارمغان‏ های ارزنده‏ای به همراه می‏ آورد. اینک به چند محور می‏پردازیم:

 

1ـ فرصت مناسب

وقتی از تربیت روح و حالات درونی انسان سخن می‏گوییم به ابزاری نیاز داریم، فضایی نیز برای تحقق این امر لازم است. روزه این امکان را فراهم می‏سازد که خودسازی را تمرین کند و ویژگی بارز انسانیت را در خود احیاء و شکوفا سازد. در این ایام کشتی متلاطم روح انسانی به ساحل آرامش می‏رسد و فرصت ارزنده‏ای است که آدمی در این کرانه معنوی قلب خویش را به ملکوت پیوند زند. در ماه رمضان ما می‏توانیم این ماده خام را که در وجودمان داریم به محصولات مولّد و مفیدتری تبدیل کنیم، همچنین یک نوع مراقبت افزون‏تری بر چنین ساخت و سازی داریم.

 

2ـ زمینه‏ ای برای اخلاق نیکو و فضایل آسمانی

روزه همچون محلولی از املاح نقره است که شیشه عکاسی دل را به آن آغشته می‏ سازند تا تصاویر زیبایی از محاسن ملکوتی روی آن نقش بندد، چون روزه تاریکی ‏های روح و ظلمت‏های دل را زایل می‏سازد، قلب آدمی نور حقیقت را جلب می‏ کند، در واقع روزه چون ذره ‏بینی است که موجب تمرکز و توجه نور راستی و درستی می‏گردد البته نور معنویت محدودیتی ندارد و همه جا هست امّا در جاهایی تابش افزون‏تری دارد که یک زمینه مساعد و شرایط کافی به وجود آید. روزه به این اکتفا نمی‏کند که صرفاً آن نور را به سوی قلب رهنمون سازد بلکه دقت می‏نماید که اولاً مبادا این نور کم رنگ گردد و ثانیاً اجازه نمی‏دهد ظلمت هایی که شیاطین انسی و جنی تولید می‏کنند این پرتو افشانی را تحت الشعاع قرار دهند به همین دلیل رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) روزه را به یک سپر تشبیه کرده‏ اند. به برکت این ویژگی روزه دار مراقب است از راه حق منحرف نگردد و از کژی‏ های زبانی، رفتاری و کرداری پرهیز می‏کند و با زبان حال خویش می‏گوید این نفس اماره می‏خواهد چنین پاسبان قوی را که وجودم را تحت نظارت گرفته و این نگهبان مفید و مهربان را که قوای رذیلت و نکوهش شده را به زندان افکند از بین ببرد امّا دستش کوتاه است و به برکت معنویت روزه قادر نیست مرا از صراط حق منحرف کند، راستی مهار نمودن این نفس سرکش بسیار مشکل است و از این روی است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) جهاد با نفس را جهاد اکبر و جهاد با دشمن را جهاد اصغر دانسته‏اند. روزه یک توفیق بزرگی است که چنین عمل مشقت زایی را برای ما آسان و ساده می‏نماید و بوستانی از خوبی‏ها را در اختیارمان می‏گذارد دل، قلب، روح و جان آدمی کانونی شریف و حساس است و آفریدگار هستی عرش خویش را دل مؤمنان قرار داده است. ولی گاهی این گوهر وجود آدمی دچار هیجان‏های منفی و تشویش‏ها و اضطراب‏های بیهوده می‏گردد، از جمله داروهای شفابخش این تلاطم‏های روحی روزه است که تمایلات را کنترل و تعدیل می‏نماید.

 

3ـ صیقل قلب، صفای روح

منظره ی بوستانی با صفا که روح را طراوت و جان را لذت می‏بخشد، هر چند زیبا و روح نواز باشد، آن کسی که عینک تیره بر دیده نهاده، نمی‏تواند درست درک کند و هر چه از این شکوفایی و شکوهمندی برایش بیان گردد، نمی‏تواند آن همه خوبی را در ذهن خود مجسّم نماید. مردم ظاهربین که غرق در لذات و شهوات دنیوی هستند قادر نمی ‏باشند آن جلوه‏های جذاب روحی و معنوی را بفهمند. امکاناتی لازم است که عینک سیاه برداشته شود یعنی از تمایلات میرا و فانی و لذت تن بکاهد تا آن نور زیبا که از نظرها مخفی است با سیمایی تابناک جلوه گر شود روزه می‏تواند این کار را به خوبی انجام دهد.
از نتایج و فوائد بزرگ روزه همین صفای باطن و پاکیزگی روح است وقتی از امور مادی و نفسانی اعراض گردید، گرایش‏های پرهیزگاری در آدمی تقویت می‏شود و در این حال انسان برای درک حقایق جهان هستی آماده‏تر می‏شود. البته برای رسیدن به چنین کمالی صرفاً خوردن و آشامیدن کفایت نمی‏کند بلکه روزه دار باید از هر چه موجب آلودگی و ارتکاب گناه است و یا او را به وسوسه‏ های شیطانی و هوس‏های سرکش سوق می‏دهد امساک کند. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده ‏اند: «آسان ترین چیزی که خداوند برای روزه دار واجب کرده، پرهیز از خوردن و آشامیدن است.» (1) امّا این مرحله اول است و باید تمامی اعضاء بدن در حال روزه باشند چنان که امام صادق(علیه السلام) فرموده‏اند: روزه این نیست که انسان صرفاً از غذا خوردن و آشامیدنی‏ ها خودداری ورزد وقتی روزه داری باید گوش، چشم، زبان، شکم و عورتت نیز باید صائم باشند، دست خود را از تعدّی به حقوق دیگران و دامنت را از آلودگی حفظ کن و بسیار ساکت باش و جز در امور خیر سخن مگوی و با زیردستان و خادمان مدارا کن. (2)
اگر مسلمانی با این نوع روزه داری جسم و جان خود را به مدت یک ماه تمرین و پروش دهد قطعاً به مرحله کمال معنوی و روحانی می‏رسد و ثواب بزرگی نصیب خود می‏ سازد. حضرت علی (علیه السلام) از پیامبر خدا نقل کرده است که آن حضرت می ‏فرمود: هر کس برای رضای خدا و اجر اُخروی در ماه رمضان روزه گیرد و گوش، چشم و زبان خویش را از مردم باز دارد، خداوند روزه‏اش را می‏ پذیرد و گناهانش را می‏بخشد و به او ثوابی معادل اجر صابران عطا می‏ کند. (3)
تقوا و پرهیزگاری ناشی از این روزه کامل نقش برجسته‏ای در تربیت و سازندگی شخصیت انسان مسلمان دارد و شعله‏ های سرکش غرایز حیوانی و هوس‏ها تا حد چشم‏گیری در وجودش خاموش می‏گردد و گریبان عقل و دل از چنگال شهوات رها می‏شود و برای روزه دار زمینه ‏ای آماده برای تمرین خوب زیستن و نکو بودن فراهم خواهد شد. این مراقبت و تمرین پیاپی در یک ماه نیروی بازدارنده‏ای در فرد روزه دار بوجود می ‏آورد که می‏تواند به او کمک کند در بقیه ایام سال هم با دلی پاک و اندرونی پالایش شده به زندگی فردی و اجتماعی ادامه دهد. روزه چراغ معرفت و آگاهی را هم در وجود آدمی برمی‏افروزد این بینش و نگرش چنان کمال آفرین است که حتی شخص روزه دار می‏تواند از اندیشه و فکر گناه هم دوری گزیند. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند: روزه دل از اندیشه گناهان، برتر از روزه شکم از خوردن و آشامیدن است.(4)
در واقع امساک راستین و همه جانبه یک انقلاب روحی و تحوّل درونی را پدید می‏آورد که جلو شرارت، تباهی، فساد و خلاف را می‏گیرد.
دشوارترین جنبه روزه این است که لبه شمشیر ریاضت را به سوی نفس امّاره بگیریم. در روزه تمایلات سرکشانه تدریجاً روبه ضعف می‏رود و با انقیاد نظام‏مند این خواهش‏ها در برابر خواست الهی آرام می‏شود. بر اثر این خویشتن داری هدف‏مند و جهت ‏گیری شده به سوی خداوند، نفس آدمی به این امر واقف می‏ گردد که می‏تواند جدای از یک زندگی دنیایی مشابه با چرای حیوانات بزید و آگاه می‏گردد که اگر چه بدنش در این سراست اما از کنگره عرش او را فرا می‏خوانند که تو باید در بزم قدسیان باشی. تو زائری در این جهانی و هدفی والاتر از این موجودیت فیزیکی داری. آرام آرام قدری این‏ پرده‏ های مادی کنار می‏روند و جنبه ‏ای از شفافیت هویدا می‏گردد که او را به سوی لطافت‏ های معنوی سوق می‏دهد. روزه گرفتن در واقع یک نوع زره اخلاص در برابر لذایذ دنیاست، یک فنای از داده‏ های زوال‏پذیر است که حیات طیبه را به ارمغان می ‏آورد، رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) چنان روزه را دوست می‏داشت که این عنصر بخش اساسی فقر معنوی محمّدی را تشکیل می‏داد چیزی که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره ‏اش فرموده ‏اند: «الفقر فخری».
روزه صحنه شگفت انگیزی برای ارزیابی باورها، اخلاص، صدق و صفاست، روزه‏ای که خداوند می‏فرماید من خود عهده دار پاداش آن هستم یک میدان زیبایی است برای اوج‏گیری، رشد و عروج ملکوتی. حضرت زهرا (سلام الله علیه) فرموده‏اند: خداوند روزه را برای تحکیم و تثبیت اخلاص واجب فرمود، حتی در روزه ماه مبارک رمضان بوئیدن گل و لذت بردن از چنین رایحه‏ای کراهت دارد، زیرا خداوند می‏خواهد روزه دار از تمامی لذت‏ های فانی محروم گردد تا وجودش خالصانه به سوی حق معطوف گردد و تار و پود وجودش با اخلاص بافته شود. حسن بن راشد می‏گوید: امام صادق (علیه السلام) وقتی روزه می‏گرفت گل را بو نمی‏کرد، پرسیدم چرا؟ فرمود: «کراهت دارم روزه ‏ام را با لذت دیگری مخلوط کنم.» (5) وقتی آدمی با این امساک‏ های همه جانبه متوجه خدا شد و آن فرمانروای هستی را حاضر و ناظر رفتار و اعمال خود دید و درک کرد که در محضر حق می‏باشد، همین معرفت او را به سوی افق‏های عالی می‏ کشاند و دیگر حاضر نیست بدون رضایت خداوند کاری انجام دهد و این جاست که بذر فضایل و مکارم در اعماق وجودش شکوفا می‏گردد.(6)

 

4ـ روزه و مقاومت و تقویت اراده

بدون تردید صبر و استقامت از کلیدهای مهم اصلاحات درونی و بیرونی است. در قرآن کریم مسلمانان به صبر توصیه شده‏اند و در این کتاب شریف این ویژگی قرین ایمان، نماز و عبادت معرفی گردیده است. حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده ‏اند: «ایمان دو نیمه است نیمی صبر و نصف دیگر شکر» و هم ایشان فرموده ‏اند: «پیروزی با صبر توأم و گشایش با رنج همراه است»
انسانی که صبر پیشه می‏ سازد بر مشکلات مادی و معنوی فائق می‏گردد، صبر می‏تواند آدمی را از اعماق چاه ذلّت به اوج آسمان سعادت برساند، پیشوایان ما تأکید فرموده‏اند: نصف صبر روزه داری است، روزه راستین می‏تواند ملکه صبر را در انسان شکوفا سازد، کسی که در مکتب روزه پرورش یافته دیگر در مواقع جزیی و عبث گوهر وجود خود را در خرمن غضب نمی‏سوزاند زمام نفس را در اختیار دارد و هیچ گاه در برابر خواهش‏ های شهوانی تسلیم نمی‏گردد، به دنبال مردم آزاری، بی عفتی و خلاف نخواهد بود، در برابر شدائد و سختی‏های روزگار خود را نمی‏بازد و برای رسیدن به یک مقصود عادی به کارهای پست و حیوانی دست نمی‏زند. به راحتی از عادت‏ های نکوهش شده دست برمی‏دارد و خویشتن را از قیود رسم‏های خلاف آزاد می‏سازد.
مرغ سعادت و نیک بختی انسان تنها با دوبال اراده و صبر می‏تواند بر فراز هدف‏های پاک، بزرگ و مقدس به پرواز درآید. روزه در تحکیم این سنگرهای عظیم اثر چشم‏گیری دارد و پایداری در برابر تمایلات طبیعی کم کم نهال صبر را بارور می‏گرداند. امام صادق (علیه السلام) فرموده‏ اند: «هرگاه کسی دچار گرفتاری شد روزه بگیرد زیرا خداوند می ‏فرماید: در شداید از صبر یعنی روزه کمک بگیرید.» (7) زیرا بدون خصلت صبر پیروزی بر مشکلات میسّر نمی‏باشد تحمّل در برابر ناگواری ‏ها و نگرانی‏ ها بر نیروی مقاومت و پایداری آدمی می‏ افزاید و اراده را توانا می ‏سازد. رسول اکرم ( صلی الله علیه و آله) ماه رمضان را ماه صبر نامیده ‏اند: «شَهْرُ الصَّبْرِ، وَالصَّبْرُ ثَوَابُهُ الْجَنَّةُ؛ (8) رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است.»
روزه یک حرکت کاملاً ارادی است و انسان به خواست خود اموری را ترک می‏کند که در اثر این مقاومت در برابر خواسته ‏ها روح را چنان تقویت می‏کند که یک ملکه در وجودش شکل می‏گیرد و با این حالت نفسانی می‏تواند دستورات حق تعالی را اجرا کند و پیرامون محرّمات الهی نرود.
کسی که خود را تسلیم موانع ننماید و ثابت قدم و پایدار بماند در کارهای بزرگ موفق می‏شود و پیروزی را در آغوش می‏گیرد :

سکونی بدست آور ای بی ‏ثبات

که بر سنگ کردان نروید نبات

همه حکما، عرفا و ادبا و حتی اقشار معمولی جامعه بر این باورند که اراده و ثبات در رأی کلید پیروزی است اما برای ایجاد این خلق نیکو یک تمرین و ورزش اخلاقی لازم است. روزه دار این تمرین را به خوبی انجام می‏دهد و امروزه علمای روان شناس اهمیت امساک را در تقویت اراده به عنوان یک اصل علمی پذیرفته‏اند و به آنان که محتاج ثبات در کارها هستند توصیه می‏کنند از امور عادی و امکاناتی که در اختیارشان است یک مقداری پرهیز کنند و در دم به خواهش‏های نفسانی پاسخ مثبت ندهند. اصولاً انسان در مقابل محیط طبیعی ضعیف خلق گردیده و زود تسلیم عادات و آداب متداول می‏گردد و هر قدر اراده ضعیف‏تر باشد بشر زودتر تحت تأثیر فضای پیرامون قرار می‏گیرد. به تدریج آنقدر در ضعف اراده پیش می‏رود که هر چند حق را با دو چشم خویش ببیند به آن اعتنا نمی‏کند. عزم و اراده چه در امور مادی و چه در مسایل فرهنگی و روحانی برای یک جامعه چون خون برای حیات انسان ضرورت دارد، در اجتماعی که آدم ‏های فاقد اراده و یا دچار ضعف تصمیم‏های مهم برنامه ریز هستند هیچ گونه تحرک، توسعه و تعالی دیده نمی‏شود روزه می‏تواند این ضایعه مهم را درمان کند و اراده‏هایی را پرورش دهد که بتوانند جامعه‏ای را از زوال و سقوط حتمی برهانند زیرا روزه دار با خواهش‏های خویش در نبرد است، در برابر غرائز مقاومت می‏کند و در شداید و سختی‏ها استقامت می‏ورزد، این خصلت جان را از قید سلطه هوس‏ها و خواهش‏های پلید می‏رهاند، حضرت علی(علیه السلام) فرموده ‏اند: «افضل الناس من جاهد هواه و اقوی الناس من غلب هواه؛ (9) بهترین مردم کسی است که با هوای نفس می‏ ستیزد. و نیرومندترین آنان فردی است که بر آن غلبه یابد.» (10) پس روزه داران هم بهترین مردم و هم نیرومندترین افرادند، بر اثر پژوهش هایی که در نظام جسمی و روانی روزه داران صورت گرفته این واقعیت آشکار گشته است بدن آدمی بر اثر یک ماه روزه داری مقاومت ویژه‏ای بدست می‏آورد و می‏تواند در هنگام بیماری‏ ها و عوامل استرس‏زا پایدارتر باشد. انسان‏های روزه دار درد را بهتر تحمّل می‏کنند و دوره بیماری در آنان کوتاهتر است، زخم‏های روزه داران زودتر التیام می‏یابد، ترشح هورمون‏های رشد، کورتیزول، اپی نفرین و گلوکانون در این اشخاص بهتر صورت می‏گیرد و در نتیجه زودتر از دیگران به ساحل آرامش و سلامتی روانی دست می ‏یابند. (11)

 

5 ـ روزه و توجه به سرای جاوید

یکی از حالات انسان که نمی‏توان آن را انکار کرد، غفلت است که در حد طبیعی از نعمت‏های بزرگی است که خداوند به انسان داده است، به راستی اگر این ویژگی در وجود آدمی نبود با دردها، پریشانی‏های بنیان کن چه می‏کرد، ولی گاهی این صفت از حد طبیعی خود خارج شده و طغیان می‏نماید که هرگونه اثرات بیداری آفرین را در انسان خنثی می‏کند به عنوان نمونه همه افراد بشر یقین دارند که روزی عمرشان خاتمه می‏یابد و به دنیای دیگر منتقل می‏گردند اما بسیاری افراد اعمالی انجام می‏دهند که گویی مرگی وجود ندارد یا احتمال آن ضعیف است، این غفلت بزرگ اثر آن یقین مسلّم را نابود می‏کند. یکی از عواملی که آدمی را از غفلت بیرون می ‏آورد و بیدار کننده و یادآورنده شایسته است روزه می‏باشد.
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در خطبه معروف خود که به مناسبت ماه رمضان فرمودند، تأکید نمودند با گرسنگی و تشنگی خود گرسنگی و تشنگی روز قیامت را به خاطر آورید، این تعبیر پیامبر حاکی از آن است که روزه باید دارای چنین درس آموزنده‏ای باشد و روزه دار باید متوجه سرای جاوید گردد به این ترتیب روزه زمینه تربیت عملی است که در پرتو آن انسان به موقعیت ویژه‏ای نایل می‏شود که نقش اساسی در ساختن زندگی کامل انسانی خواهد داشت و با بدست آمدن این موقعیت انسان نیروی آن را بدست می‏آورد تا اعمالی را که او را از دشواری‏های رستاخیز حفظ می‏کند انجام دهد.(12)
روزه دار حقیقی آتش جهنم را از خود دور می‏کند چنان که پیامبر فرموده‏ اند: «روزه سپر آتش جهنم است.» (13) شخص روزه دار در هنگام ملاقات پروردگارش شادمان است. امام صادق (علیه السلام) فرموده‏ اند: «برای شخص روزه دار دو خوشحالی وجود دارد یکی شادی در هنگام افطار و دیگری خرّمی در حال ملاقات پروردگارش.» (14)
امام باقر(علیه السلام) فرموده ‏اند: «اگر شخصی یک روزه را که در آن روزه‏ داری واجب نیست روزه بگیرد به نحوی که اراده و نیتش تنها ثواب و مقام منزلت در نزد خداوند متعال است، پروردگار به دلیل همین یک روزه که او گرفته است، وی را در بهشت وارد می‏ نماید (تا چه رسد به ثواب و درجاتی که برای روزه واجب متصوّر است.)» (15)
روزه داری که به معنای واقعی روزه گرفته است، از درب سفارشی ویژه‏ای داخل بهشت می‏گردد و این نکته را رسول اکرم تذکر داده ‏اند. (16)

 

6ـ ترویج عادات پسندیده

یکی از فواید اخلاقی روزه این است که به انسان عادت می‏دهد با کمتر از معمول بسازد و به او می‏فهماند که می‏توانی کارهای بدنی و فکری را که قبل از فرا رسیدن ماه رمضان با خوردن سه وعده غذا انجام می‏دادی در این ماه با دو وعده انجام دهی، آدمی این گونه اگر دچار تنگناهای اقتصادی و برخی قحطی‏ ها بر اثر حوادث طبیعی چون سیل، زلزله و توفان و نیز جنگ‏ ها و ناامنی‏ ها گردد می‏تواند با کمبودها بسازد و به خود اجازه نمی‏دهد بر اثر مضیقه‏ های فوق به کفر و ناسپاسی روی آورد و نیز برای جبران کاستی‏ های غذایی دنبال کارهای خلاف و تقلب و کلاهبرداری نمی‏ رود و به روزی خود اکتفا می‏کند به علاوه چون فهمیده است کم شدن خوراک و محدود گردیدن وعده‏ های غذایی تأثیر در میزان تحرک و کار و تلاش ندارد، به فعالیت‏ های خود ادامه می ‏دهد اما افراد ناز پرورده و شکم باره در این موارد خود را می‏ بازند. اوقات روزه دار در چنین مواقع که با سختی و مشقت توأم است به پریشان حالی و نگرانی نخواهد گذشت و دچار اندوه، افسردگی و تشویش نمی‏ گردد. (17)
روزه دار به قسمت خود راضی است و اندک‏ها را که موجب کفایت است بسی بهتر از بسیارها که زیان بارند دوست می‏دارد. نفس یک اشتهای سیری‏ناپذیر دارد و هرچه به او بدهند باز هم می‏خواهد دنبال چیز تازه‏ای برود و راهی که می‏تواند از این طغیان نفس جلوگیری کند روزه است و ارمغان آن قناعت می‏باشد. روزه انسان را این گونه پرورش می‏دهد که کم کردن خواهش‏های نفسانی هیچ گاه ارکان زندگی را مختل نمی‏کند، روزه به آدمی می‏آموزد که خوردن برای زیستن است نه زندگی کردن برای خوردن، این فریضه مسلمان را از غرق گردیدن در مادیات و حرص و طمع برای لذت ‏های زودگذر و مسابقه برای تن پروری و مصرف زدگی می ‏رهاند و به او یاد می‏دهد به فکر دیگران هم باشد و بر خواهش ‏های نفسانی مسلط گردد و به قدر نیاز از امکاناتی که در اختیارش است استفاده کند و از اسراف و تبذیر بپرهیزد. فرد قانعی که روزه تحویل جامعه می‏دهد اهل سخاوت هم هست و از دنیا وارسته بوده و زاهد است، دست نیاز به سوی دیگران دراز نمی‏کند و برای بدست آوردن مایحتاج خود تن به ذلت و خواری نمی‏دهد، با دوری از مصرف بی رویه بر پای خویش متکی است و اعتماد به نفس را در خود تقویت می‏نماید. مسلمانان صدر اسلام با همین روحیه از همه چیز خود در راه خدا گذشتند و حتی در میادین جنگ به چند دانه خرما قناعت کردند و با تکیه بر معنویت، ایمان و پارسایی، پیروزی‏های شکوهمندی آفریدند، در دفاع مقدس و جنگ تحمیلی حزب بعث علیه ایران نیز این خصال آشکارا مشاهده می‏گردید.
ایثار یا مقدم داشتن دیگران برخود یا راحتی خویش را فدای آسودگی اقشار دیگر نمودن از خصال یک روح خود ساخته می‏ باشد که معنای واقعی سعادت دنیا و آخرت را درک کرده است. چنین انسان هایی گوی خوشبختی را در میدان زندگی ابدی از همگنان ربوده ‏اند چرا که با رنج خود آرامش دیگران را خواسته‏اند و وصف این حالت در این مقال نمی‏گنجد :

کار پاکان را قیاس از خود مگیر

گرچه باشد در نوشتن شیر شیر

یکی از عادات نیکویی که می‏تواند ارمغان ماه رمضان باشد وقت‏شناسی، نظم و انضباط در امور می‏باشد. امیرمؤمنان در اولین فراز وصیت خود به فرزندانش می‏فرماید:
«اوصیکما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه کتابی بتقوی اللّه و نظم امرکم؛ (18) شما و تمام فرزندان و بستگانم و هر کس را که وصیت من به او برسد به تقوا و نظم در کارها سفارش می‏ نمایم.»
اصولاً فرائض اسلامی از قبیل نمازهای پنج‏گانه و آداب حج حاوی نظم و انضباط است، ماه مبارک رمضان با رؤیت هلال ماه آغاز و با دیدن هلال ماه شوال پایان می ‏پذیرد و با توجه به این که این ماه، قمری است طبعاً در فصول چهارگانه سال جاری است، گاه در روزهای بلند تابستان و در مواقعی در روزهای کوتاه زمستان قرار می‏گیرد، در همه این شرایط لازم است که انسان حساب لحظه ‏ها و دقیقه‏ ها را در شروع سپیده دم و آغاز مغرب در نظر گیرد و روزه ‏دار نمی‏تواند از این نظام دقیق سرپیچی کند و این درس جالب به مسلمان می ‏آموزد که در برنامه زندگی خود برنامه ریزی داشته باشد و فرصت‏ ها را برای خوبی‏ ها از دست ندهد.
امانت صفتی است که فاعلش هرگز از جاده راست منحرف نشده و وظیفه خویش را فدای طمع و شهوت نمی‏ سازد، امانت آن قدر اهمیت دارد که خداوند وقتی آن چیزی را که به عنوان امانت به آسمان، کوهها و زمین عرضه کرد، آن‏ها بر خود لرزیدند ولی انسان آن را پذیرفت. (19)
مردم معمولاً لفظ امین را بر کسی اطلاق می‏کنند که وقتی چیزی را نزدش می‏سپارند، بدون تخلف، تخریب و فساد به صاحبش مسترد نماید اما حقیقت امانت از این مرحله بسیار بالاتر است حاکمی که امین باشد مردم آن سرزمین در رفاه و راحتی بسر می‏ برند، فرمانده امین، کشور را از شر اجانب و دشمنان داخلی حفظ می ‏کند، مربیان و معلمان امین نسل خوب و شایسته را پرورش می‏دهند. کاسب امین جنس درست به مردم عرضه می‏ کند. بنابراین تمام طبقات جامعه از بالاترین و پایین‏ ترین نقطه نیاز به این صفت دارند. روزه امانتی است که خداوند به مؤمن تحویل می‏دهد تا یک ماه آن را حفظ و از لغزش وسوسه نگاهداری کند و برای پاسبانی هیچ ناظری جز تقوا و ترس از خداوند و وجدان در برابرش نیست. آن انسان مسلمانی که پس از تمام شدن ماه رمضان، روزه یک ماهه را کامل و تمام به جای آورده نه تنها ثابت کرده که فرد امینی است و خیانت روا نداشته بلکه نشان داده که در آینده نیز در هر موردی که محکی پیش آید امانت دار خواهد بود.
راستی آیا کسی امین ‏تر از روزه دار وجود دارد که غذای لذیذ و شربت گوارا در اختیار دارد امّا به آن دست نمی‏زند، قطره ی آبی نمی ‏نوشد و لقمه نانی نمی‏خورد و آتش شهوت خود را حتی از راه حلال خاموش نمی‏کند. چنین شخصی با این اوصاف در دین خود امین است، خواسته‏ های خود را ترک می‏کند، چنین شخصی امانت و درستکاری را در روح و روان خود پرورش می‏دهد.

 

7ـ فضیلت گرسنگی

پروردگار متعال مؤمنان و دین باوران را با گرسنگی در روزه می‏آزماید که آیا پذیرای تحمّل این سختی در یک فراخوان عبادی هستند یا خیر، چه خضوع و خشوعی در روح و جسم و فکر خود نسبت به این حکم الهی و تکلیف شرعی دارند، با اخلاص و از اعماق وجود فرمان حق را پذیرفته‏ اند یا خیر، عبادت مزبور را با شور و شوق و شعور انجام می‏دهند یا از این برنامه اکراه دارند. با گرسنگی حالات عاطفی او تحریک می‏گردد و نسبت به گرسنگان جامعه عکس العمل مثبت نشان می‏ دهد یا خیر. در حکمت روزه گفته ‏اند روزه دار حقیقت گرسنگی را می‏چشد آنگاه حرمت نعمت‏ های موجود را نگاه می‏ دارد. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده ‏اند: «دوست دارم روزی سیر باشم تا شکر نعمت بجای آورم و روزی گرسنه گردم تا قدر نعمت را بدانم.»
مرحوم مولی مهدی نراقی در فواید گرسنگی گفته است: دل را نورانی و روشن می‏گرداند و آن را صفا و رقّت می‏بخشد، ذهن را پویا می‏نماید و آدمی در این حالت از مناجات و طاعت لذّت می‏برد و از ذکر و عبادت حالت ابتهاج و سرور می‏یابد. نسبت به بینوایان دل سوزی و رحم می ‏آورد و گرسنگی روز قیامت را به یاد می ‏آورد. در وجودش شکسته نفسی و انکسار که مانع سرکشی و غفلت است پدید می ‏آید، بر طاعات و عبادات مراقبت افزون‏تری دارد و شهوت معصیت را کم می‏کند، خواب زیاد که موجب تباهی عمر و ماندگی طبع و از دست دادن نماز شب و تهجّد می‏باشد، دفع می‏نماید، ایثار، صدقه و سخاوت برایش میسّر می‏گردد و بدنش از شر بیماری‏ها مصون و سالم‏تر خواهد شد. (20)
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده ‏اند: «فرزند آدم هیچ ظرفی را پرنکرد که بدتر از شکم باشد و آدمی را کافی است که لقمه ‏ای چند که او را زنده نگاه دارد بخورد» و هم ایشان تأکید کرده‏ اند: «دل‏ های خود را به بسیار خوردن و آشامیدن نکشید زیرا دل چون زمین کشاورزی است که اگر بسیار به آن آب برسد پژمرده می‏گردد» و باز می‏ فرمایند: «بهترین شما نزد خدا افرادی هستند که بیشتر گرسنگی و تفکر می‏کنند و بدترین شما آنانی‏اند که زیاد می‏خورند و می‏ آشامند و هیچ بنده از خوراکی که دل او به آن رغبت کرده، نمی‏ گذرد مگر این که درجه‏ای در بهشت می‏ آورد، اسرار ملکوت آسمان‏ها در قلب کسی که شکمش پر باشد داخل نمی‏شود.» امام صادق (علیه السلام) فرموده‏ اند: «ضرر هیچ چیز برای دل آدمی بیش از بسیار خوردن نیست چرا که پرخوردن موجب دو چیز است: قساوت قلب و دیگری هیجان شدت و گرسنگی نان خورش مؤمن و غذای روح و دل و موجب رحمت بدن است.» درباره ترغیب به گرسنگی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روایت شده است با نفس ‏های خود توسط گرسنگی و تشنگی جهاد کنید چرا که اجر و ثواب آن مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‏کند و عملی نزد خداوند محبوب‏تر از گرسنگی و تشنگی نمی‏ باشد. کم خوردن عبادت است و خداوند به کسی که خوردن او در دنیا کم باشد مباهات می‏کند و به فرشتگان می ‏فرماید بنگرید به بنده من که او را در دنیا مبتلا کردم به غذا و آب و وی آن‏ها را برای جلب رضایت من ترک کرد، شاهد باشید که در برابر هر مرتبه که برای من از خوردن صرف نظر کند درجه‏ای در بهشت نصیبش می‏کنم. نزدیک‏ترین مردم در روز قیامت کسی است که بسیار گرسنگی و تشنگی خورد. (21)

 

8 ـ مواسات و مساوات

پیشوایان دین در روایات و ادعیه اسلامی ماه رمضان را ماه مواسات نامیده‏ اند. (22) از نتایج برجسته روزه برانگیختن حس هم دردی نسبت به مستمندان و هم نوعان تنگدست است، آنان که زندگی آسوده‏ای دارند و رنج فقر و طعم گرسنگی و ناداری را نچشیده ‏اند امکان دارد از حال فقیران غافل بمانند، روزه داروی این غفلت است از سویی به احسان و اطعام و انفاق به محرومان در ماه رمضان سفارش بسیاری شده است و از طرفی خود روزه موجب درک بهتر رنج فقیران می‏گردد و بدین ترتیب ثروتمند به بینوا نزدیک می‏شود، احساسات رقّت می ‏یابد و احسان وجود فزونی می‏ گیرد. مواسات یعنی سهیم ساختن افراد هم نوع در رزق و روزی و مسلمانان با تمرین این فضیلت و تأکید بر چنین خصلت ارزنده‏ای جامعه را از شکاف‏ ها، حقدها و کینه‏ ها نجات می ‏دهند و درکنار هم از نعمت‏ های الهی بهره می‏گیرند. از امام حسن عسکری (علیه السلام) پرسیدند: «چرا روزه واجب شده است فرمودند: تا ثروتمند درد گرسنگی را دریابد و به فقیر توجه کند.» (23) هشام بن حکم از امام صادق (علیه السلام) علت روزه را پرسید، امام فرمود: «خداوند روزه را واجب کرد تا غنی و فقیر با هم مساوی باشند و بدان جهت که غنی رنج گرسنگی را لمس نکرده تا به فقیر رحم کند و هر وقت چیزی خواسته قدرت بدست آوردن آن را داشته است، خدا خواسته است که میان بندگانش یک نواختی بوجود آورد و مایل بوده ثروتمند طعم گرسنگی را بچشد و اگرجز این بود، غنی بر مستمند و گرسنه ترحّم نمی‏کرد.» (24) شهید سید محمد باقر صدر می‏گوید: روشن است که احساس شخص ثروتمند به لزوم کمک به فقیر و احساس محرومین به این که باید امداد گردند تا بین او و مرفهان فاصله طبقاتی زیادی نباشد و سپس احساس تمامی فرزندان آدم به این که باید شکاف‏های طبقاتی برداشته شود و این احساس عامل کارهای خیر در ماه رمضان خواهد بود به این ترتیب می‏بینیم روزه یکی از عوامل مؤثر در گسترش روح انسانی و برقراری اخلاق و عواطف اسلامی در میان تمام اقشار جامعه است. (25)
از نظر روان‏شناسی انسان یک غریزه خود دوستی دارد و وجود خویش را بر دیگران ترجیح می‏دهد اگر این ویژگی با اعتدال توأم باشد خوب است اما افراط در آن جزو مفاسد اخلاقی خواهد بود، اما یک اصل مهم در اسلام وجود دارد که ما باید طبق آن خوبی دیگران را هم بخواهیم روزه به ما اجازه می‏دهد این ویژگی را احیا کنیم زیرا با امساک از خوراکی‏ها و آشامیدنی‏ ها متوجه می‏شویم غیر از ما، افرادی در جامعه وجود دارند که از برخی نعمت‏ها و امکانات محرومند، همسایه‏ ای داریم که برای تأمین معاش خود مشکل دارد وقتی این حس در جامعه عمومی شد یک اتحاد اخلاقی و انسجام استواری در میان اقشار گوناگون برقرار می‏شود و اصل تعاون و هم بستگی رعایت می‏گردد و در نتیجه در این اجتماع کمتر کسی وجود دارد که با فقر و بینوایی روبرو باشد بدین طریق روزه یک مساوات برقرار می‏سازد، ثروتمند درد گرسنه را می‏ فهمد و فقیر متوجه می‏شود افراد غنی بر اثر روزه‏داری سختی ‏های او را لمس کرده‏اند، این یک حرکت اقتصادی صرف نیست بلکه از چنین رهگذری مهربانی، عطوفت و شفقت در جامعه احیا می‏گردد و روابط افراد با یک مودّت و نوع دوستی توأم می‏گردد.
در این جامعه فساد و تجاوز به حقوق دیگران کمتر مشاهده می‏شود و به دلیل توسعه و پیشرفت استقلال به سوی سلامتی و امنیت روانی و اخلاقی گام برمی‏دارد.

 

9ـ روزه و سلامتی اندام‏های انسان

امروزه پزشکان عقیده دارند عامل بسیاری از بیماری‏ ها زیاده روی در خوردن غذاهای گوناگون است چون مواد اضافی جذب بدن نمی‏ گردند و به صورت چربی‏ های مزاحم یا مواد رسوب کننده در اعضای انسان یا خون باقی میمانند و بهترین راه دفع این مواد زاید امساک و روزه داری است دکتر الکسی سوفرین گفته است روزه داری می‏تواند بیماری هایی چون التهاب روده ‏ها، دمل‏ ها، روماتیسم، نقرس، بیماری‏های پوستی، عوارض کلیوی و کبدی را بر طرف کند.
در ماه مبارک رمضان فضولات و مواد مزاحمی که اطراف بافت‏ های بدن را اشغال کرده‏ اند پاک‏سازی و تصفیه می‏شوند یکی از خطرناک‏ترین این‏ها انباشته شدن چربی در اطراف کبد و جدار رگ‏هاست این چربی‏ها می‏تواند جانشین سلول ‏های کبد شوند و باعث تورّم این عضو حیاتی گردند، استمرار این وضع تشمّع کبدی را بوجود می‏ آورد که بر اثر آن این بزرگ‏ترین غده بدن چروکیده و جمع می‏شود که یک فاجعه است و منجر به بیماری کشنده سیروز کبدی می‏گردد. (26)
این چربی‏ ها بر اثر رسوب در رگ‏ها باعث سختی جدار آن‏ها شده و موجب تنگ شدن آن می‏گردد و بیماری تصلب شرایین یا آرتواسکلروز پدید می‏ آورد و این وضع اگر در رگ ‏های تغذیه کننده قلب روی دهد موجب سکته قلبی می‏شود، در روزه داری سطح کلسترول بد خون پایین آمده و تا حد زیادی از تخریب عروق جلوگیری می‏شود. علاوه بر آن روزه بافت‏های بدن را جوان و با طراوت کرده و قدرت انسان را در برابر بیماری‏ها تقویت می‏کند. (27)
در روزه‏داری به دلیل کم شدن فعالیت‏ های بدن و امساک از خوردن و آشامیدن مواد زاید و سمی که در اثر متابولیسم (سوخت و ساز) ایجاد شده ‏اند، از بدن دفع می‏گردند، البته آنان که می‏کوشند در سحر غذای بیشتری بخورند و جبران غذای ظهر را بکنند با این عمل باعث افزایش و زن خود شده و اجازه نمی‏ دهند اندام‏ هایشان استراحت لازم را بکند، در افطار هم باید غذای مختصری خورد و خوراک اصلی یعنی شام را یک ساعت بعد از آن تناول کرد، این عمل سبب می‏گردد به معده فشاری وارد نیاید و از اختلال‏ های گوارشی می‏کاهد.
روزه در تقویت حافظه دخالت دارد و این فایده علتی فیزیولوژیک دارد زیرا سلول‏های مغزی بعد از چند ساعت بی غذایی، خوراکی سالم دریافت می‏دارند و اکسیژن و قند مورد نیاز را از رگ‏های پاک‏تری می‏گیرند.
ماه رمضان با برنامه منظمی که برای ساعت غذا خوردن فرد پیش بینی می‏شود، فرصت خوبی برای دستگاه گوارش است تا با این نظم جدید بتواند دوران استراحت و بازسازی را پشت سر بگذارد و چنان چه روزه داران در میان افطار و سحری در خوردن افراط نکنند در پایان ماه رمضان بخشی از وزن اضافی خود را از دست می‏دهند و بدن در ماه‏های آینده با نشاط افزون‏تری به زندگی ادامه می ‏دهد و معمولاً بیماری های کمی مانع روزه گرفتن می‏شود. مصرف انواع شیرینی چون زولبیا و بامیه در ایام ماه رمضان برای سلامتی مضر است و روزه داران باید برای تأمین مواد قندی و انرژی از خرما استفاده کنند. مصرف غذاهای چرب و شیرین موجب می‏شود که آدمی نتواند از مزایای بسیار این ماه بهره کافی ببرند.(28) برخی افراد تصور می‏کنند چون در طول روز به دلیل روزه داری مدتی معده را خالی نگاه داشته‏اند، در وعده افطار می‏بایستی پرخوری کرده و جبران این گرسنگی را بنمایند در نتیجه آن چنان پرخوری می‏کنند که دچار اضافه وزن و چاقی و عوارض ناشی از آن می‏شوند.
دکتر الکسیس کال می‏نویسد: در روزه داری ابتدا گرسنگی و گاهی نوعی تحریک عصبی و بعد ضعفی احساس می‏گردد ولی کیفیت ‏های پوشیده‏ای که مفیدند و اهمیت زیادی دارند به فعالیت می‏افتند.قند کبد در خون می‏ریزد و چربی‏هایی در زیر پوست ذخیره شده‏اند و پروتئین‏های عضلات و غدد و سلول‏های کبدی آزاد می‏شوند و به مصرف تغذیه بافت‏ها می‏رسند و سرانجام تمام اعضاء مواد خاص خود را برای نگهداری تعادل محیط داخلی و قلب قربانی می‏کنند و به این ترتیب روزه تمام بافت‏های بدن را می‏شوید و آن‏ها را عوض می‏کند. دکتر مارتین آلمانی گفته است سموم حاصل از سوخت و ساز مواد غذایی که از مغز می‏گذرند ناراحتی‏های بدنی و روانی به بار می‏آورند و دکتر گوئل فرانسوی اکثریت بیماری‏ها را بر اثر تخمیر غذاها در روده‏ها دانسته است که این عوارض با امساک از خوردن و آشامیدن جبران می‏شوند. دکترژان فرموزان روزه را شستشو دهنده احشای بدن نامیده است و به همین دلیل در اواخر ماه رمضان، روزه دار یک احساس سبکی و آرامش می‏کند. (29)

پی نوشت ها :
1. وسایل الشیعه، کتاب الصوم، ج 70، ص 118.
2. همان.
3. همان.
4. غررالحکم و درر الکلم، ص 203.
5. وسایل الشیعه، ج 70، کتاب الصوم.
6. تذکرة الصوم، مهدی بن محمد باقر الطهرانی، ص 12.
7. اشاره به آیه 45 از سوره بقره نک: کافی، کلینی، ج 4، ص 66.
8. کافی، ج 4، ص 63.
9. غررالحکم، ص 90.
10. همان، ص 91.
11. پژوهش درباره مقاومت روزه داران، کیهان، 4 آذر 1380، ش 17244.
12. این است نقش عبادات، شهید آیت اللّه سید محمد باقر صدر، بازنویس آیت اللّه محمد علی تسخیری، ترجمه محمد محمدی اشتهاردی، ص 41 ـ 39.
13. وسایل الشیعه، ج 7، ص 289.
14. همان، ص290.
15. همان، ص 291.
16. همان، ص 295.
17. روزه از نظر دین و طب، نشریه انجمن تبلیغات اسلامی، ص 96 ـ 95.
18. نهج البلاغه، نامه 47.
19. سوره احزاب، آیه 71.
20. جامع السعادات، ج 2، ص 14 ـ 13.
21. معراج السعادة، ملااحمد نراقی، ص 235 ـ 234.
22. کافی، ج 4، ص 64، وسایل الشیعه، ج 7، ص 3.
23. وافی، ج 2، کتاب الصیام، ص 6.
24. همان، ص 8.
25. این است نقش عبادت، ص 37.
26. عملکرد اعضای بدن، جی. دی. راتکلیف، ترجمه و تألیف سیاوش سرتپی و افشین شیبانی 3،ص 11.
27. روشنگری در پزشکی کهنه و نو، دکتر عباس ادیب، فصل دهم و چهاردم.
28. اظهارات دکتر ایرج فاضل و دکتر سید علی کشاورز، روزنامه اطلاعات، ش 22623.
29. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، شهید دکتر سیدرضا پاک نژاد، ج سوم، ص 100 ـ 98.

پاسدار اسلام : شهريور 1386، شماره 309