مقدمه

 «رمضان» در لغت از «رمضاء» به معنای شدت حرارت گرفته شده و به معنای سوزانیدن می‏باشد. (1) چون در این ماه گناهان انسان بخشیده می‏شود، به این ماه مبارک رمضان گفته ‏اند.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) می‏فرماید : «إنَّما سُمِّیَ الرَّمَضانُ لأِنَّهُ یُرمِضُ الذُّنُوبَ؛ (2) ماه رمضان به این نام خوانده شده است، زیرا گناهان را می‏سوزاند.»
رمضان نام یکی از ماه‏ های قمری و تنها ماه قمری است که نامش در قرآن آمده است و یکی از چهار ماهی است که خداوند متعال جنگ را در آن حرام کرده است. (مگر جنبه دفاع داشته باشد.)
در این ماه کتاب‏های آسمانی قرآن‏ کریم، انجیل، تورات، صحف و زبور نازل شده است. (3)
این ماه در روایات اسلامی ماه خدا و میهمانی امت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) خوانده شده و خداوند متعال از بندگان خود در این ماه در نهایت کرامت و مهربانی پذیرایی می‏کند؛ پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) می‏فرماید : «ماه رجب ماه خدا و ماه شعبان ماه من و ماه رمضان، ماه امت من است، (4) هر کس همه این ماه را روزه بگیرد بر خدا واجب است که همه گناهانش را ببخشد، بقیه عمرش را تضمین کند و او را از تشنگی و عطش دردناک روز قیامت امان دهد.» (5)
این ماه، در میان مسلمانان از احترام، اهمیت و جایگاه ویژه‏ای برخوردار و ماه سلوک روحی آنان است و مؤمنان با مقدمه‏ سازی و فراهم کردن زمینه‏ های معنوی در ماه‏ های رجب و شعبان هر سال خود را برای ورود به این ماه شریف و پربرکت آماده می‏کنند، و با حلول این ماه با شور و اشتیاق و دادن اطعام و افطاری به نیازمندان، شب‏زنده‏داری و عبادت، تلاوت قرآن، دعا، استغفار، دادن صدقه، روزه‏داری و... روح و جان خود را از سرچشمه فیض الهی سیراب می‏کنند.

 

 

فضائل ماه رمضان

گرچه ذکر تمام فضائل ماه مبارک رمضان از حوصله این مقال خارج است؛ ولی پرداختن و ذکر برخی از فضائل آن از نظر قرآن و روایات اسلامی خالی از لطف نیست.

 

 

1. برترین ماه سال

ماه مبارک رمضان به جهت نزول قرآن کریم در آن و ویژگی‏ های منحصری که دارد در میان ماه ‏های سال‏قمری برترین است؛ قرآن کریم می‏فرماید : «ماه رمضان ماهی است که قرآن برای هدایت انسان‏ها در آن نازل شده است.» (6)
پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) درباره ماه رمضان می‏فرماید : «ای مردم! ماه خدا با برکت و رحمت و مغفرت به شما روی آورد، ماهی که نزد خدا از همه ماه‏ها برتر و روزهایش بر همه روزها و شب‏ هایش بر همه شب‏ها و ساعاتش بر همه ساعات برتر است، ماهی است که شما در آن به میهمانی خدا دعوت شده و مورد لطف او قرار گرفته ‏اید، نفس‏ های شما در آن تسبیح و خوابتان در آن عبادت، عملتان در آن مقبول و دعایتان در آن مستجاب است.... بهترین ساعاتی است که خداوند به بندگانش نظر رحمت می‏کند....» (7)

 

 

2. نزول کتب آسمانی

در این ماه تمام کتب بزرگ آسمانی مانند : قرآن کریم، تورات، انجیل، زبور، صحف در این ماه نازل شده است. حضرت امام صادق (علیه السلام) می‏فرماید : «کل قرآن کریم در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شد، سپس در مدت بیست سال بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان و تورات در روز ششم ماه رمضان، انجیل در روز سیزدهم ماه رمضان و زبور در روز هیجدهم ماه رمضان نازل شد.» (8)

 

 

3. توفیق روزه

در ماه رمضان خداوند متعال توفیق روزه‏داری را به بندگانش داده است؛ «پس هر که ماه (رمضان) را درک کرد، باید روزه بگیرد.» (9)
انسان افزون بر جنبه مادی و جسمی، دارای بُعد معنوی و روحی هم هست و هر کدام در رسیدن به کمال مطلوب خود، برنامه‏های ویژه را نیاز دارند، یکی از برنامه‏ها برای تقویت و رشد بُعد معنوی، تقوا و پرهیزگاری است؛ یعنی اگر انسان بخواهد خودش را از جنبه معنوی رشد و پرورش دهد و به طهارت و کمال مطلوب برسد، باید هوای نفس خود را مهار کند و موانع رشد را یکی پس از دیگری بر دارد و خود را سرگرم لذت‏ها و شهوات جسمی نکند. یکی از اعمالی که در این راستا مؤثر و مفید است روزه‏داری است، قرآن کریم می‏فرماید : «... ای افرادی که ایمان آورده‏اید! روزه بر شما نوشته شد، همان گونه که بر پیشینیان از شما نوشته شده، تا پرهیزگار شوید.» (10)

 

 

برخی از فواید و فضائل روزه

الف. تقویت تقوا و پرهیزگاری اخلاص؛ (11) امام صادق (علیه السلام) می‏فرماید : خداوند متعال فرموده : «روزه از من است و پاداش آن را من می‏دهم.» (12)
حضرت فاطمه (س) می‏فرماید : «خداوند روزه را برای استواری اخلاص، واجب فرمود.» (13)
ب. مانع عذاب‏های دنیوی و اخروی امام علی (علیه السلام) می‏فرماید : «روزه روده را باریک می‏کند گوشت را می‏ریزد و از گرمای سوزان دوزخ دور می‏گرداند.» (14)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) می‏فرماید : «روزه سپری در برابر آتش است.» (15)
ج. آرامش روان و جسم روزه ‏داری روح و روان و قلب و دل و نیز جسم را آرامش داده و باعث سلامتی روح و تندرستی جسم می‏شود.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) می‏فرماید : «روزه بگیرید تا سالم بمانید.»
باز می‏فرماید : «معده خانه تمام دردها و امساک (روزه) بالاترین داروهاست.» (16)
حضرت امام باقر (علیه السلام) می‏فرماید : «روزه و حج آرام‏بخش دل هاست.» (17)
حضرت علی (علیه السلام) می‏فرماید : «خداوند بندگان مؤمن خود را به وسیله نمازها و زکات و حدیث در روزه‏داری روزه‏های واجب (رمضان) برای آرام کردن اعضا و جوارح آنان، خشوع دیدگانش و فروتنی جان‏هایشان و خضوع دلهایشان حفظ می‏کنند.» (18)
امروزه در علم پزشکی و از نظر بهداشت و تندرستی نیز در جای خود ثابت شده که روزه‏داری تأثیرهای فراوانی بر آرامش روح و روان و سلامتی جسم و بدن دارد، دفع چربی‏های مزاحم، تنظیم فشار، قند خون، و... نمونه آن است. (19)
د. مانع نفوذ شیطان امام علی (علیه السلام) به پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) عرض کرد : «یا رسول الله! چه چیزی شیطان را از ما دور می‏کند؟ پیامبرگرامی (صلی الله علیه وآله) فرمود : روزه چهره او را سیاه می‏کند و صدقه پشت او را می‏شکند.» (20)
بنابراین، روزه مانع نفوذ شیطان‏های جنی و انسی شده و وسوسه‏های آنان را خنثی می‏کند.
ه . مساوات بین غنی و فقیر انسان روزه‏دار در هنگام گرسنگی و تشنگی، فقرا و بینوایان را یاد می‏کند و در نتیجه به کمک آن‏ها می‏شتابد. حضرت امام حسن عسگری (علیه السلام) درباره علت وجوب روزه می‏فرماید : «تا توانگر درد گرسنگی را بچشد و در نتیجه به نیازمند کمک کند.» (21)
و. احیاء فضائل اخلاقی حضرت امام رضا (علیه السلام) درباره علت وجوب روزه می‏فرماید : «تا مردم رنج گرسنگی و تشنگی را بچشند و به نیازمندی خود در آخرت پی‏ببرند و روزه‏دار بر اثر گرسنگی و تشنگی خاشع، متواضع و فروتن، مأجور، طالب رضا و ثواب خدا و عارف و صابر باشد و بدین سبب مستحق ثواب شود،... روزه موجب خودداری از شهوات است، نیز تا روزه در دنیا نصیحت‏گر آنان باشد و ایشان را در راه انجام تکالیفشان رام و ورزیده کند و راهنمای آنان در رسیدن به اجر باشد و به اندازه سختی، تشنگی و گرسنگی که نیازمندان و مستمندان در دنیا می‏چشند پی ببرند و در نتیجه، حقوقی که خداوند در دارایی‏هایشان واجب فرموده است، به ایشان بپردازند... .» (22)
و... .

 

 

4. وجود شب قدر

در این ماه شب قدر از شب‏هایی که برتر از هزار ماه است و فرشتگان در این شب به اذن خدا فرود می‏آیند و جمیع مقدرات بندگان را در طول سال تعیین می‏کنند (23) و وجود این شب در این ماه مبارک نعمت و موهبتی الهی بر امت پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) است و مقدرات یک سال انسان‏ها (حیات، مرگ، رزق و...) براساس لیاقت‏ها و زمینه ‏هایی که خود آنها به وجود آورده‏اند تعیین می‏شود و انسان در چنین شبی با تفکر و تدبر می‏تواند به خود آید و اعمال یک سال خود را ارزیابی کند و با فراهم آوردن زمینه مناسب بهترین سرنوشت را برای خود رقم زند. (24)
حضرت امام صادق (علیه السلام) می‏فرماید : «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم و تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضاء آن در شب بیست و سوم است.» (25)

 

5. بهار قرآن

نظر به این‏که قرآن کریم در ماه مبارک رمضان نازل شده و تلاوت آیات آن در این ماه فضیلت بسیاری دارد، در روایات اسلامی، از ماه رمضان به عنوان بهار قرآن یاد شده است؛ چنان‏که حضرت امام باقر (علیه السلام) می‏فرماید : «هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.» (26)
یک نکته! بدیهی است فضائل و ثواب‏هایی که برای ماه مبارک رمضان و روزه‏داری ذکر شده و به برخی از آن‏ها اشاره شد، از آنِ کسانی است که حقیقت آن را درک کنند و به محتوای آن عمل و در گفتار و کردار به کار گیرند و به آن‏ها جامه عمل بپوشانند. چنان در روایات اسلامی برای روزه‏داری آدابی ذکر شده و کسانی که صرفاً تلاوت قرآن می‏کنند، ولی به آیات و احکام آن عمل نمی‏کنند و یا آن که از روزه‏داری تنها رنج گرسنگی و تشنگی را می‏کشند و بوسیله گناه، تأثیر روزه را از بین می‏برند و ماه مبارک رمضان و فضای معنوی آن تأثیری بر اشخاصی بر جای نمی‏گذارد، مورد نکوهش قرار گرفته‏اند.
چنان‏که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) به زنی که با زبان روزه کنیز خود را دشنام می‏داد فرمود : «چگونه روزه‏داری و حال آن‏که کنیزت را دشنام می‏دهی؟! روزه فقط خودداری از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه خداوند آن را علاوه بر این دو، مانع کارها و سخنان زشت که روزه را بی‏اثر می‏کنند قرار داده است، چه اندکند روزه‏داران و چه بسیارند کسانی که گرسنگی می‏کشند.» (27)
حضرت امام سجاد (علیه السلام) در دعای حلول ماه رمضان به درگاه خداوند عرض می‏کند : «به وسیله روزه این ماه یاریمان ده تا اندام‏های خود را از معاصی تو نگه داریم و آن‏ها را به کارهایی گیریم که خشنودی تو را فراهم آورد، تا با گوش‏هایمان سخنان بیهوده نشنویم و با چشمانمان به لهو و لعب نشتابیم و تا دستمانمان را به سوی حرام نگشاییم و با پاهایمان به سوی آن‏چه منع شده ره نسپاریم و تا شکمهایمان جز آن‏چه را تو حلال کرده‏ای در خود جای ندهد و زبان‏هایمان جز به آن‏چه تو خبر داده‏ای و بیان فرموده‏ای گویا نشود... .» (28)
بنابراین، در ماه مبارک باید تمام اعضا و جوارح را از حرام دور نگه داشت و با اخلاص، توکل و توسل از اهل‏بیت (علیه السلام) و عمل به دستورها و احکام قرآن کریم و دوری از گناهان، انجام توبه نصوح و واقعی، عبادت، شب‏زنده‏داری، درک فضیلت شب قدر و... فضیلت ماه مبارک رمضان را درک کرد و از آن در راستای رسیدن به کمال حرکت کرد و باید در این ماه به گونه‏ای خودسازی کرد که با اتمام ماه مبارک تأثیر و فواید آن در روح و جان افراد باقی باشد و اثر آن تا ماه رمضان سال بعد ماندگار باشد.

پی نوشت ها :
1. مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ص 209، دارالکتاب العربی، بیروت.
2. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 55، ص 341، مؤسسه الوفاء، بیروت.
3. ر.ک : الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج 2، ص 628، دارالکتب الاسلامیة، تهران.
4. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 2، ص 628، دارالکتب الاسلامیة، تهران.
5. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 2، ص 628، دارالکتب الاسلامیة، تهران.
6. سوره بقره، آیه 185.
7. ر.ک : وسائل الشیعه، همان، ج 10، ص 313.
8. ر.ک : الکافی، همان، ج 2 ،ص 628.
9. سوره بقره، آیه 185.
10. سوره بقره، آیه 183.
11. همان.
12. میزان الحکمة، محمد محمدی‏ری‏شهری، ترجمه : حمیدرضا شیخی، ج 7، ص 3207، مؤسسه دارالحدیث، قم.
13. همان، ص 3209.
14. همان.
15. همان.
16. همان.
17. همان.
18. همان.
19. تفسیر نمونه، آیت‏الله مکارم شیرازی و دیگران، ج 1 ،ص 631، دارالکتب الاسلامیة، تهران.
20. مستدرک الوسائل، محدث نوری، ج 7، ص 154، مؤسسه آل‏البیت، قم.
21. میزان الحکمة، همان.
22. همان، ص 3209.
23. سوره قدر، آیه 1 ـ 5.
24. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج 18، ص 132؛ ج 19، ص 90، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.
25. وسائل الشیعه، همان، ج 10، ص 354.
26. وسائل الشیعه، همان، ج 6، ص 203.
27. الکافی، همان، ج 4، ص 87.
28. الصحیفة السجادیة، امام سجاد (علیه السلام) ص 186، دفتر نشر الهادی، قم.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن